پس از کرونا، ایران در حال تجربه یک همه‌گیری دیگر است، چنانچه پدیده مهاجرت به روبه رشدترین پدیده اجتماعی ایران در ۲ سال گذشته بدل شده است. البته مهاجرت ایرانی‌ها تنها محدود به مهاجرت فیزیکی نیست. با رونق دورکاری و اعطای تابعیت مجازی در دوران کرونا و پس از آن، موج مهاجرت‌های مجازی ایرانیان شدت گرفته است؛ نیروهای کار مستعد و خلاقی که به‌جای کسب‌وکارهای داخلی برای کشورهای خارجی کار می‌کنند اما همچنان در کشور زندگی می‌کنند.از سوی دیگر، بر اساس گزارش ریسک جهانی، ایران جزو کشورهای با آسیب‌پذیری بالا در جهان است و از میان ۴۰ نوع بلایای طبیعی در نقاط مختلف جهان، ۳۱ نوع در ایران شناسایی شده است. ایران در شاخص خطرات اقلیمی در سال ۲۰۱۹ در میان کشورهای جهان، رتبه ۱۸ را از آن خود کرده است و در شاخص تاب‌آوری اقلیمی در سال ۲۰۲۲ در رتبه ۷۰ از ۱۸۰ کشور ایستاده است. همچنین براساس پیش‌بینی‌ها، ایران در دهه‌های پیش‌رو شاهد شدیدترین تغییرات اقلیمی خواهد بود که به باور کارشناسان ممکن است سبب تشدید موج مهاجرتی شود. این موضوع در بررسی‌های مرکز آمار ایران نیز به چشم می‌خورد و نشان می‌دهد الگوی جابه‌جایی جمعیت در دهه اخیر در کشور، تا حدود زیادی منطبق با نقشه خشکسالی کشور است.

ایرانی‌ها چقدر پناهنده می‌شوند؟

رصدخانه مهاجرت ایران، نخستین نهاد پژوهشی کشور در زمینه تحلیل داده‌های مهاجرتی است. نهادی که با هدف ارائه داده و تحلیل‌های به‌روز و قابل‌اعتماد در زمینه انواع مهاجرت در سال ۱۳۹۷، ذیل پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه شریف و با همکاری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تاسیس شد. کارگروه‌های جابه‌جایی تحصیلی و دانشجویی، مهاجرت‌های اجباری و پناهجویی، مهاجرت‌های اقتصادی از گروه‌های پژوهشی رصدخانه مهاجرت‌ هستند که با مدیریت بهرام صلواتی، پژوهشگر ارشد حوزه مهاجرت فعالیت می‌کند. براساس گزارش این رصدخانه، رتبه پناهجوفرستی ایران در سال ۲۰۲۱ میلادی ۲۰ از ۲۰۰ کشور و به استناد همین منبع، رتبه پناهنده‌فرستی ایران در سال ۲۰۲۰ میلادی نیز ۲۰ از ۲۰۰ کشور بوده است.

طبق گزارش سالنامه مهاجرت ایران در سال ۲۰۲۱ میلادی، ۱۴۲ هزار و ۹۸۹ ایرانی در وضعیت پناهندگی قرار داشته‌اند که این میزان نسبت به سال ۲۰۱۵ میلادی، حدود ۶۸ درصد افزایش داشته است. البته این وضعیت، مختص ایران نیست و طی یک دهه گذشته، تعداد افراد در وضعیت پناهجویی در سطح جهان، حدود ۶ برابر افزایش داشته است.طبق این آمارها در سال ۲۰۲۱ میلادی، ایران با ۶۹ هزار پناهجو در جهان، ۴۹ درصدی از کل پناهجویان جهان را به خود اختصاص داده است. در این سال، روند ثبت درخواست پناهجویان ایرانی در مقایسه با سال ۲۰۲۰ میلادی نیز ۳۵ درصد افزایش یافته و بیشترین درخواست پناهندگی اتباع ایرانی در کشورهای بریتانیا، آلمان، کانادا، ترکیه و استرالیا به ثبت رسیده است. آمارهای یورواستات (Eurostat) نیز نشان می‌دهد، در سال ۲۰۲۱ میلادی، حدود ۶ هزار ایرانی برای نخستین بار در کشورهای اتحادیه اروپا درخواست پناهندگی ثبت کرده‌اند که کمترین میزان از سال ۲۰۱۴ میلادی بوده است.

عوامل اصلی میل به مهاجرت ایرانی‌ها

ایران در حالی در آستانه یک موج مهاجرتی بزرگ است که سایر کشورهای جهان به سبب رشد فناوری، کمبود نیروی کار و نیاز به جذب سرمایه‌های انسانی مستعد، نوآور و خلاق در حال رقابت شدید بر سر جذب سرمایه‌های انسانی نوآور هستند. نتایج نظرسنجی رصدخانه مهاجرت ایران در بهار و تابستان ۱۴۰۱، از ۸ هزار و ۶۶۵ نفر از اقشار مختلف اجتماعی نشان می‌دهد مواردی از جمله بی‌ثباتی اقتصادی، مشکلات ناشی از تحریم، نوسان نرخ ارز، تورم و شرایط اقتصادی از مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر تمایل به مهاجرت در میان همه اقشار مورد مطالعه این نظرسنجی بوده است. براساس پیمایش این رصدخانه در سال ۱۴۰۱ بیش از ۶۰ درصد همه گروه‌های حاضر در نظرسنجی این موسسه، غیر از گروه پزشکان و پرستاران، تمایل زیاد به مهاجرت داشته‌اند. این میل در میان کارکنان، مدیران میانی و همچنین کارآفرینان و مدیران ارشد از سایر گروه‌ها بالاتر بوده و در حدود ۷۰ درصد است. این تمایل در میان دانشجویان در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال گذشته، با یک درصد رشد به ۶۷ درصد رسیده است.

خروج سالانه ۸۶ هزار نفر از کشور

طبق نتایج پژوهش این مرکز، سیر مهاجرت ایرانی‌ها در چند سال گذشته در همه مقاصد اصلی مهاجران ایرانی، صعودی بوده و نسبت جمعیت مهاجران ایرانی به کل جمعیت ایران نیز حدود ۲.۲ درصد برآورد شده است. اما تعداد دقیق مهاجران ایرانی چقدر است؟ طبق این نتایج نظرسنجی رصدخانه مهاجرت ایران، تخمین‌های زیادی از تعداد مهاجران ایرانی وجود دارد:

۱. براساس آخرین گزارش بخش اجتماعی اقتصادی سازمان ملل در سال ۲۰۲۰ میلادی، جمعیت ایرانیان مهاجر حدود یک میلیون و ۳۲۵ هزار نفر برآورد شده است.

۲. طبق بررسی‌های گردآورندگان سالنامه مهاجرت ایران از تجمیع منابع آماری داخلی و بین‌المللی نیز تا پایان سال ۲۰۲۱ میلادی، تعداد مهاجران ایرانی حدود ۲ میلیون و ۶۲ هزار نفر بوده است.

۳. آخرین آمار اعلامی دبیرخانه شورای‌عالی ایرانیان که در سال ۲۰۲۰ میلادی ارائه شده نیز جمعیت ایرانیان مهاجر را در حدود ۴ میلیون نفر تخمین زده است. البته به‌گفته سالنامه مهاجرت ایران این آمار چندان قابل راستی‌آزمایی نیست.

خروج سرمایه همپای خروج نیروی انسانی

مهاجرت ایرانی‌ها، تنها محدود به خروج نیروهای انسانی نیست؛ بلکه بسیاری از فرصت‌های سرمایه‌گذاری و اشتغالزایی نیز به این ترتیب از کشور خارج می‌شود. طبق بررسی‌های رصدخانه مهاجرت ایران، ایرانیان از سال ۲۰۱۹ میلادی تا نیمه اول ۲۰۲۲ میلادی، تنها از دو کشور کانادا و بریتانیا، بیش از ۲ هزار ویزای استارتاپ، کارآفرینی، سرمایه‌گذاری یا خود اشتغالی دریافت کرده‌اند. نکته قابل توجه دیگر، میزان ارزش‌آفرینی مهاجران در کشورهای مقصد است. طبق گزارش بنیاد ملی سیاست امریکا که در جولای ۲۰۲۲ منتشر شد (بر اساس تحقیقات اکتبر ۲۰۱۸ تا می‌۲۰۲۲ میلادی) ایرانیان دهمین ملیت از نظر تعداد یونیکورن‌های تاسیس شده در امریکا هستند. منظور از یونیکورن، استارت‌آپ‌هایی با ارزش بیش از یک میلیارد دلار هستند. از مجموع ۵۸۲ استارت‌آپ یونیکورن امریکایی، ۳۱۹ مورد آن توسط مهاجران سراسر جهان راه‌اندازی شده که ارزشی معادل ۱.۲ تریلیون دلار دارند. این رقم بیش از ارزش تمام شرکت‌های بورسی بسیاری از کشورها، از جمله آرژانتین، کلمبیا، پرو، پرتغال، ایرلند، روسیه و مکزیک است.در کانادا نیز در سال ۲۰۲۱ میلادی، بیشترین ویزای اقامت دائم صادرشده برای ایرانیان، مربوط به برنامه نیروی کار است. همچنین در این سال، بیشترین ویزای صادرشده در بخش کسب‌وکار مربوط به سرمایه‌گذاری است.

۱۰ مقصد اول مهاجران ایرانی

به استناد آخرین گزارش دپارتمان اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۰ میلادی و آخرین گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۱۷ میلادی، کشورهای امریکا، کانادا، آلمان، ترکیه، انگلستان، سوئد، استرالیا، اسرائیل، هلند و فرانسه به‌ترتیب ۱۰ مقصد اول مهاجران ایرانی بوده‌اند. این در حالی است که حالا به‌گزارش سالنامه مهاجرت ایران و بر اساس تجمیع داده‌های بین‌المللی و منابع آماری کشورهای مقصد از سال ۲۰۱۸ تا سال ۲۰۲۱ میلادی، امارات، امریکا، کانادا، آلمان، ترکیه، بریتانیا، سوئد، استرالیا، اسرائیل و کویت ۱۰ کشور اول میزبان بیشترین جمعیت مهاجران ایرانی هستند. در همین حال، آمار شورای‌عالی ایرانیان در سال ۱۳۹۹ نیز نشان داده امریکا، کانادا، انگلیس، امارات، آلمان، ترکیه، استرالیا، سوئد، عراق و فرانسه به‌ترتیب ۱۰ مقصد اول مهاجران ایرانی است. طبق آمار OECD، در میان کشورهای عضو اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۱ میلادی، کشورهای آلمان، سوئد، هلند و فرانسه، میزبان بیشترین تعداد مهاجران ایرانی بوده‌اند و آلمان نخستین مقصد ایرانی‌ها برای مهاجرت به اروپا محسوب می‌شود.

در عین حال، بررسی‌های رصدخانه مهاجرت ایران در زمینه مهاجرت‌های اجباری، پناهجویی و پناهندگی نیز نشان داده همچون سال ۲۰۲۰ میلادی، کشورهای ترکیه، آلمان، بریتانیا و ایرلند شمالی، عراق و امریکا ۵ مقصد اصلی اتباع ایرانی در وضعیت پناهجویی در سال ۲۰۲۱ میلادی بوده‌اند. در شاخص پناهندگی نیز در سال ۲۰۲۱ میلادی، آلمان، بریتانیا و ایرلند شمالی، استرالیا، سوئد و اتریش، ۵ کشور اول میزبان اتباع ایرانی در وضعیت پناهندگی بودند. براساس این گزارش، کانادا، آلمان، امریکا، ترکیه، ایتالیا، مجارستان، روسیه، بریتانیا، استرالیا و فرانسه بر اساس داده‌های ملی این کشورها در بازه سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ میلادی، ۱۰ مقصد اول دانشجویان ایرانی بوده‌اند. البته طبق گزارش یونسکو در سال ۲۰۲۰ میلادی ترتیب این کشورها متفاوت است و به‌ترتیب امریکا، آلمان، ترکیه، کانادا، ایتالیا، مجارستان، استرالیا، روسیه، فرانسه و بریتانیا ۱۰ مقصد اول دانشجویان ایرانی در سال ۲۰۲۰ میلادی بوده‌اند.

نکته جالب توجه در هر دو لیست قرار گرفتن نام ترکیه در بین ۵ مقصد اول دانشجویان ایرانی است. محدودیت‌های ویزایی در کنار هزینه پایین‌تر تحصیل و همچنین پذیرش ساده‌تر، سبب افزایش جمعیت دانشجویان ایرانی در کشور ترکیه شده است؛ تا جایی که جمعیت دانشجویان ایرانی در ترکیه از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ میلادی، ۸ برابر شده و در سال ۲۰۲۰ میلادی ایران جایگاه ۵ کشورهای دانشجو فرست به ترکیه را به خود اختصاص داده است. نکته قابل توجه در این گزارش، حضور ترکیه در بین مقاصد اصلی مهاجران ایرانی است؛ به‌طوری که جمعیت ایرانیان در این کشور در سال ۲۰۲۱ نسبت به سال ۲۰۱۴ میلادی، بیش از ۵ برابر رشد کرده و بنا بر اعلام مرکز آمار ترکیه، جمعیت ایرانیان در ترکیه در سال ۲۰۲۱ میلادی، ۱۵۵ هزار نفر بوده است.آخرین گزارش دپارتمان امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد (UNDESA) در سال ۲۰۲۱ میلادی نیز نشان می‌دهد، ایران همچون سال ۲۰۲۰ در بین ۲۳۲ کشور، رتبه ۵۴ را در مهاجرفرستی دارد. این در حالی است که کشور همسایه یعنی ترکیه، با وجود اینکه یکی از مقاصد اصلی مهاجرت ایرانی‌ها در چند سال اخیر بوده، خود رتبه ۲۱ مهاجرفرستی دارد. نکته جالب دیگری که در سالنامه ۱۴۰۱ به چشم می‌خورد شاخص فرار مغزها است. بر این اساس ایران، در سال ۲۰۲۲ میلادی از بین ۱۷۷ کشور در جایگاه ۱۰۶ فرار مغزها قرار دارد.

سرمایه‌گذاری ۳.۵ میلیارد دلاری ایرانیان در ترکیه

 پس از تحولات اقتصادی در چند سال گذشته، میزان مهاجرت و سرمایه‌گذاری ایرانیان در کشورهای همسایه افزایش بسیار محسوسی داشته است. در ده‌های ۷۰ و ۸۰ شمسی، کشورهای حوزه خلج‌فارس به‌ویژه امارات مقصد اصلی سرمایه‌گذاری ایرانیان در خارج از کشور بودند اما در سال‌های اخیر ترکیه یکی از مقاصد اصلی سرمایه‌های ایرانی بوده و خرید خانه و ثبت شرکت در ترکیه توسط اتباع ایرانی افزایش محسوسی داشته است. ایرانیان در سال ۲۰۱۵ در رتبه ۸ خرید خانه در ترکیه قرار داشتند اما در سال ۲۰۲۱ به رتبه اول صعود کرده و حالا براساس آخرین آمارها در سال ۲۰۲۲ میلادی پس از اتباع روسی در رتبه دوم خرید خانه در ترکیه قرار دارند.

حال اگر بخواهیم میزان سرمایه‌گذاری ایرانیان در ترکیه از طریق خرید مسکن را تخمین بزنیم، با در نظر گرفتن ۲۰۰ هزار دلار متوسط سرمایه برای خرید خانه در ترکیه، مجموع سرمایه هزینه‌شده برای خرید خانه در ترکیه توسط اتباع ایرانی، رقمی معادل ۳ میلیارد و ۴۴۹ میلیون دلار است. همچنین در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ میلادی، در مجموع هزار و ۶۶۱ شرکت با مشارکت اتباع ایرانی در ترکیه تاسیس شده که بیش از ۲۲ میلیون دلار برای ثبت این شرکت‌ها هزینه شده است. البته ترکیه تنها مقصد سرمایه‌های ایرانیان مهاجر نیست. بر اساس گزارش روزنامه اطلاعات، در یک سال و نیم اخیر تنها بخش صنعت و تجارت ایران تا ۷۰ میلیارد دلار سرمایه را به مقصد کانادا، از کشور خارج کرده است.

هزینه ۴۵ هزار دلاری هر مهاجر برای دولت

از پناهجویی گرفته تا مهاجرت تحصیلی، خروج ایرانی‌ها از کشور بر مدار صعود است؛ اما سوال اصلی اینجا است که با خروج این تعداد سرمایه انسانی متخصص، چه مقدار هزینه از کشور خارج می‌شود؟ یا به‌عبارتی دولت چه‌مقدار برای آموزش این قشر هزینه کرده است؟

طبق بررسی‌های سالنامه مهاجرت ایران ۱۴۰۱، اگر ۲۳ سالگی را به‌عنوان پایان مقطع کارشناسی و میانگین سن مهاجران ایرانی در زمان مهاجرت در نظر بگیریم، می‌توان هزینه‌های دولتی آموزش و سلامت صرف شده برای هر مهاجر را تخمین زد. بر این اساس، طبق آمار یونسکو، از سال ۲۰۱۷ میلادی نزدیک به ۴ درصد درآمد ناخالص داخلی کشور، صرف هزینه آموزش نیروی انسانی می‌شود. براساس این آمار، دولت ایران برای یک فرد متولد سال ۱۳۷۶ که در سال ۲۰۱۹ میلادی در سن میانگین مهاجرت قرار داشته، تا پایان آموزش ابتدایی بیش از ۸ هزار دلار، تا پایان دوره متوسطه بیش از ۲۴ هزار دلار و تا پایان مقطع کارشناسی بیش از ۳۷ هزار دلار هزینه آموزش عمومی کرده است. آمار بانک جهانی نیز نشان می‌دهد هزینه‌کرد دولت برای سلامت یک فرد در ۲۳ سال منتهی به سال ۲۰۱۹ میلادی، حدود ۸ هزار دلار است. با تجمیع این ارقام، برای هر فرد که در سال ۲۰۲۰ میلادی به سن میانگین مهاجرت، یعنی ۲۳ سالگی می‌رسد و تحصیلات کارشناسی خود را به پایان می‌رساند، بیش از ۴۵ هزار دلار هزینه سلامت و آموزش دولتی اختصاص یافته است. بر این اساس اگر فرض کنیم همه دریافت‌کنندگان ویزاهای تحصیلی در سال ۲۰۱۹ میلادی، حداقل مدرک کارشناسی داشته و با در نظر گرفتن رقم ۴۵ هزار دلار سرانه دولتی برای آموزش و سلامت، نزدیک به یک میلیارد و ۲۱ میلیون دلار فقط برای بخشی از سرمایه انسانی که در سال ۲۰۱۹ میلادی مهاجرت کرده، هزینه شده است. همچنین برای ۱۹ هزار و ۴۰۰ مهاجر کاری که در سال ۲۰۱۹ میلادی مهاجرت کرده‌اند، با فرض تحصیلات کارشناسی و ۲۳ سال سن، این مبلغ حدود ۸۷۳ میلیون دلار خواهد بود.

خاورمیانه مقصد اصلی مهاجران ایرانی

در نهایت اینکه طبق بررسی‌های کارشناسان سالنامه مهاجرت ایران ۱۴۰۱، الگوهای مهاجرت ایرانی‌ها در آینده شاهد تغییرات گسترده‌ای خواهد بود و کشورهای منطقه خاورمیانه، به‌دلیل نزدیکی جغرافیایی و تا حدودی فرهنگی، یکی از قطب‌های اصلی جذب‌کننده مهاجران ایرانی خواهد بود. در این بین عربستان و امارات به‌عنوان قطب‌های جدید علم و فناوری، ۲ گزینه اصلی برای جذب نیروی انسانی کشور خواهد بود. به نظر می‌رسد این کشورها برای تحقق اهداف توسعه شهری، نیازمند جذب متخصصان و مستعدان مختلف از سراسر جهان هستند و با ارائه تسهیلات جذاب سعی در جذب نیروهای مستعد، نوآور و خلاق دارند.