بخش مهمی از عرصه رسانه که بنای آن حرکت جوامع به سوی دموکرات شدن هر چه بیشتر و از سویی نظارت بر عملکرد مسئولان و برنامه ریزان آنهاست. هرچند که مطبوعات کشورمان هنوز تا دستیابی به این میزان از اثرگذاری فاصله بسیاری دارند و دلیل آن هم ناگفته پیداست که به خط قرمزهایی بازمی‌گردد که گریبان فعالان این عرصه را گرفته است. آزادی بیان خبرنگاران و حفظ امنیت آنان برای پوشش اتفاقات و رویدادهای مهم در جای‌جای جهان با وجود خطرات احتمالی که آنان را تهدید می‌کند، سازمان ملل متحد را بر آن داشت که یک روز در سال را به اهمیت آزادی بیان در این عرصه اختصاص دهد. مناسبت مهم روز جهانی آزادی مطبوعات که در واقع یک رویداد سالانه، بین‌المللی و نامگذاری شده از سوی یونسکو است در بیشتر کشورهای دنیا در روز ۳ مه، برگزارمی‌شود. باید دید تعریف از آزادی مطبوعات در نگاه فعالان رسانه و مطبوعاتی‌ها به‌ویژه خبرنگاران مطبوعات و روزنامه‌نگاران ایران و غرب چه نوع تعریفی از آزادی تلقی می‌شود؟ به نظر می‌رسد هدف از نامگذاری چنین روزی در جهت ارتقای سطح آزادی‌های مشروع و قانونی فعالان مطبوعاتی جهان باشد و تا حدود زیادی فشارها و محدودیت‌ها بر روزنامه‌نگاران و خبرنگاران مطبوعات دنیا برداشته شده یا کاهش یابد. صمت در این گزارش به مناسبت روز جهانی آزادی مطبوعات به پیدایش این روز در ایران و جهان پرداخته است.

روز جهانی آزادی مطبوعات

دسامبر سال ۱۹۹۳ وقتی سازمان ملل متحد داشت تصمیم می‌گرفت روز ۳ مه هر سال را به‌عنوان «روز جهانی آزادی مطبوعات» نام‌گذاری کند، شاید کسی فکرش را نمی‌کرد که سال‌ها بعد درست در همان روزهایی که با این عنوان نام‌گذاری شده، هم‌چنان خبرنگارها در گوشه‌هایی از دنیا امنیت جانی نداشته باشند. سیزدهم اردیبهشت‌ماه مصادف بود با «روز جهانی آزادی مطبوعات»، روزی که به روال هر سال، توجه نهادهای مختلف در دنیا به خبرنگاران و روزنامه‌نگاران جلب می‌شود و سعی می‌کنند به ظاهر هم که شده، رواداری خود را با این قشر نشان دهند. روزی که خبرنگاران در سراسر دنیا تقدیر می‌شوند و مسئولان کشورهای مختلف پشت تریبون می‌روند و ادعا می‌کنند که حامی آنها هستند.

پیشینه مطبوعات در ایران و جهان

از سنگ نبشته‌ها و جنگ نامه‌های سلاطین هخامنشی، ساسانی و سلسله‌های پادشاهان قدیم که پیروزی‌ها و وقایع مهم را بر آنها حک می‌کردند که بگذریم، در آغاز سده پنجم هجری و به روزگار سلطان محمود غزنوی در غزنین، روزنامه‌ای به نام روزنامه «ایام» و یا برخی از جراید به همین نام در عراق و شام و به روزگار نظامی گنجوی و پیش از او در شهر گنجه و جاهای دیگر جریدهیادبی وجود داشته است.

همچنین در زمان سزار، روزنامه‌ای به نام «اکتادیورنای» به طور خطی دست نوشته و در فرانسه اخبار ادبی «نوول لیترر» شامل افسانه‌ها و قطعه‌های نظم و نثر و قصائد ستایشگران هیات حاکمه روز در دسترس عموم نهاده می‌شد. این روزنامه‌ها در واقع کارنامه ی شهریار عصر را در برداشت تا مردم آنها را بخوانند و کارهای انجام یافته را بدانند. ترکان عثمانی کلمهی«وقایع» را که جمع «واقعه» به معنی رویداد می‌باشد به جای روزنامه به کار بردند، چنانچه قدیمی‌ترین روزنامه‌ای که در سال ۱۸۰۳ در استامبول تأسیس شد، «تقویم وقایع» نام داشت. در هندوستان «کاغذ اخبار»‌ مانند: «مرآت الاخبار، شمس الاخبار، سید الاخبار» و نظایر آنها را به کار بردند. عرب‌ها آن را ورقه خبریه، اوراق حوادث و رساله خبریه نامیدند. درمصر و لبنان کلمه جریده، مجله و صحیفه را مانند «الصحافه» به کار گرفتند.

تاریخچه روزنامه نگاری در ایران

روزنامه نگاری در ایران به صورت امروزی از زمان ناصرالدین شاه آغاز، و روزنامه هفتگی وقایع اتفاقیه که در سال سوم سلطنت وی یعنی به سال ۱۱۹۰ هـ. ق زیر نظر میرزا تقی خان امیر نظام منتشر شد نخستین روزنامه ایران بود.در سال ۱۲۷۷ هـ. ق، روزنامه دولت علیه ایران که نشریه‌ای مصور بود زیر نظر صنیع‌الدین انتشار یافت. بعدها این روزنامه به نام «روزنامه دولتی» خوانده شد. انتشار این روزنامه تا سال ۱۳۲۴ هـ. ق تحت عنوان «ایران» ادامه داشت و بعد از مدتی وقفه، دگر بار به سال ۱۳۲۹ هـ.ق به نام « روزنامه رسمی دولت » انتشار یافت. در سال ۱۲۸۳ هـ. ق روزنامه دیگری به نام «روزنامه ملتی» در تهران پخش شد و مقصود این بود که روزنامه مزبور از روزنامه ی دولتی کاملاً متمایز باشد. نخستین شماره آن در یازدهم محرم ۱۲۸۳ و آخرین شماره آن در بیستم جمادی الاخر ۱۲۸۷، انتشار یافته است.در زمان مظفرالدین شاه، روزنامه « معارف » که وابسته به انجمن معارف بود انتشار یافت و ریاست عالیه این انجمن را شاه به عهده داشت. بعد از استقرار مشروطیت، 4 روزنامه مجلس، ندای وطن، حبل المتین و صبح صادق منتشر شد.

قانون مطبوعات در ایران

فزونی روزنامه‌ها در دوران مشروطه و تحولات سریع و بزرگ این دوران سبب شد تا ۱۸ بهمن ۱۲۸۶ برابر با پنجم محرم ۱۳۲۶ نخستین قانون مطبوعات در ایران به تصویب رسید. تصویب قانون اساسی و قانون مطبوعات را می‌توان از مهم‌ترین اقدامات نخستین مجلس مشروطه نام برد. این قانون در ۵۲ ماده و ۶ فصل با عنایت به اصل بیستم قانون اساسیِ وقت که «عامه مطبوعات به جز کتب ظلال و مضره به دین مبین آزاد بودند»، تصویب شد. اصل قانون مطبوعات برگرفته از مقررات حقوقی قانون مطبوعات فرانسه بود که در سال ۱۸۸۱ میلادی در آن کشور به تصویب رسیده بود. با این‌حال در نخستین قانون مطبوعات ایران، حقوق افراد اعم از ناشران، نویسندگان، توزیع‌کنندگان روزنامه، دولتمردان در نظر گرفته شده بود. عقاید دینی قاطبه‌ی ملت ایران در آن لحاظ شده بود و هر نوشته‌ی جدید دینی مطابق ماده چهارم آن می‌بایست در اداره‌ی معارف و در مجمع علوم دینیه مورد بررسی قرار می‌گرفت. از ویژگی‌های این قانون مشخص بودن اشخاص حقیقی در حوزه‌ی مطبوعات است و به هیچ کتابفروش یا ناشر اجازه داده نشده است بدون نام چیزی را منتشر کند یا به فروش برساند؛ در این قانون حتی نام توزیع کننده‌ی روزنامه نیز باید مسجل شود. با توجه به اهمیت این موضوع با تصویب قانون اساسی جدید دو اصل از قانون اساسی به مطبوعات اختصاص داده شد. اصل بیست و چهارم قانون اساسی به آزادی مطبوعات اشاره می‌کند و می‌گوید: «نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند مگر آنکه مخل به مبانی اسلام یا حقوق مردمی باشند. تفضیل آن را قانون تعیین می‌کند». بر آخرین قانون مصوب مطبوعات در سال ۱۳۶۴ در دوره‌های مختلف اصلاحاتی صورت گرفته است. درحال‌حاضر قانون مورد اجرا در کشور ۴۸ ماده‌‌ای است که شامل: تعریف مطبوعات، رسالت مطبوعات، حقوق مطبوعات، حدود مطبوعات، شرایط متقاضی و مراحل صدور پروانه و در ادامه دو فصل هیات منصفه مطبوعات و موارد متفرقه نیز به آن اضافه شده است. ۱۸ بهمن آغاز حرکت قانون مطبوعات و در واقع آغاز انتظام بخشیدن به اوضاع قلم و روزنامه‌هاست. روزی که نمایندگان ملت ایران دریافتند که به مفاهیم دلکشی همچون دموکراسی و آزادی نیز باید خرمندانه نگریست و از حد اعتدال خارج نشد. ۱۸ بهمن به‌عنوان نقطه‌ی عطفی در حرکت به سوی تعالی و پیشرفت شایسته توجهِ اصحاب رسانه، مورخان و وکلای ماست. روزی که می‌توان صفحاتی از تاریخ را مرور کرد و با در نظر گرفتن آن رویدادها عرصه را برای گام‌های بزرگتر در آینده فراهم کرد.

آزادی مطبوعات یا مطبوعات آزاد؟!

سید محی‌الدین حسینی‌ارسنجانی با اشاره به اهمیت آزادی مطبوعات به اقتصاد دنیا گفت: آزادی مطبوعات به معنای توهین و افترا و برچسب‌زنی به مقامات ملی و هتک حرمت و بد اخلاقی‌های عرصه قلم و خبر و رسانه نیست بلکه به معنای انتشار نقدهای سازنده و در چهارچوب اصول و فنون نقد و تحلیل است و دیگر آنکه مطبوعات آزاد در یک نظر به معنای از هر چیزی و از هر کسی و به هر نحو و روشی نوشتن نمی‌باشد، بلکه مطبوعات آزاد باید صدای رسای آزادی مردم و تریبون نقد و نظر نخبگان باشد. آن آزادی که تعریف شده و قانونمند باشد و آن نخبگانی که در نقدها و نظرات نوشتاری خود برای مطبوعات دلسوز مردم و حامی منافع ملی باشند. وی با بیان اینکه هیچ فعال این عرصه و روزنامه‌نگار و خبرنگاری نباید پا را از محدوده‌های قانونی در عرصه کار و فعالیت مطبوعاتی کشور خود فراتر بگذارد، افزود: آزادی رسانه و مطبوعات همانند یک ضمانت‌نامه از جانب دولت‌ها به رسانه‌های عمومی می‌باشد که حقوق قانونی رسانه‌ها و همچنین مراجع رفع اختلاف بین رسانه‌ها و شاکیان احتمالی را مشخص می‌کند. درحال‌حاضر مطبوعات ایران در شرایط ایده‌آل برای بیان نظرات و دیدگاه‌ها، نقدها و تحلیل‌های سازنده شهروندان و نویسندگان مطبوعاتی می‌باشند و البته برای تحقق همه اهداف روزنامه‌نگاری و تلاش خبرنگارانی که قصدشان بیان برخی از مهم‌ترین واقعیات روز جامعه باشد. فاصله داریم اما آزادی مطبوعات را نباید به نوعی نگاه منفی نسبت به حاکمیت فرض کرد بلکه مطبوعاتی‌ها مخیر و آزاد و مختارند تا هرگونه اخبار کذب و غیر واقع از این و آن را انتشار ندهند و یا وعده‌های نشدنی و سخنان ناامیدکننده و مطالب تحریک‌کننده مردم را در روزنامه‌ها و نشریات خود منتشر و منعکس ننمایند.