پیش از این نیز، کشورهایی مانند چین، در تلاش بودند تا با غلبه بر سلطه دلار در دنیای تجارت، از واحدهای پولی خود به‌عنوان پایه‌های تبادلات خود استفاده کنند، به‌ویژه پس از انتشار آمار بدهی‌های سنگین امریکا به کشورهایی مانند چین، کشورهای سردمدار در تجارت جهانی، به‌دنبال جایگزین ارزی به‌جای دلار افتادند؛ بزرگ‌ترین کشورهای جهان با بزرگ‌ترین اقتصادها از پرداخت به دلار امریکا دور شده و به‌طورفزاینده‌ای از ارزهای محلی برای تجارت دوجانبه و چندجانبه استفاده کرده‌اند. روسیه، چین، هند، عربستان‌سعودی و ایران کشورهایی هستند که در کارنامه تجارت خود، مبادله با ارزهای ملی را به‌ثبت رسانده‌اند. پس از جنگ روسیه و اوکراین و اعمال تحریم‌ها بر اقتصاد روسیه، این کشور تمایل جدی‌تری نسبت به تجارت بدون دلار از خود نشان داده و تلاش دارد تجارت تمامی اتحادیه‌های اقتصادی مانند بریکس، شانگهای و اوراسیا را که در آن عضو است، به این سمت هدایت کند. چندی پیش، اخبار منتشرشده حاکی از آن بود که اتحادیه بریکس در نظر دارد، ارز سومی را مبنای مبادلات خود ایجاد کند. ایران در جایگاه کشوری که روسیه و چین را به‌عنوان شرکای اصلی خود محسوب کرده و برنامه‌های جدی در راستای اجرای پیمان‌های پولی دوجانبه و چندجانبه به کشورهای منطقه را در نظر داشته، نگاهی جدی به تجربه‌های موجود دارد و امیدوار است، بتواند با امضای تفاهمنامه‌های پولی، از وزن سنگین دلار در تجارت خود بکاهد. صمت در این گزارش، با رضا توفیقی، کارشناس توسعه تجارت درباره الزامات اجرای موفقیت‌آمیز پیمان‌های پولی و ایجاد ارز سوم برای تجارت بین کشورها، به گفت‌وگو پرداخته است.

سازکار ارز جدید برای تجارت چندجانبه

طبق گزارش‌ها، کشورهای عضو گروه بریکس در نظر دارند برای کاهش وابستگی به دلار و یورو، مکانیزم‌های پرداخت جایگزین برای ذخیره ارزی را ایجاد کنند.

به‌گزارش راشاتودی، نیازف، وزیر خارجه روسیه، این هفته گفت که کشورهای عضو اتحادیه بریکس در تلاش برای ایجاد ارز ذخیره جدیدی در راستای تامین منافع اقتصادی خود هستند که براساس سبدی از ارزهای 5 کشور این گروه خواهد بود. 

نیازف در جریان بحث درباره گسترش بریکس و سازمان همکاری شانگهای گفت: امکان و چشم‌اندازهای ایجاد ارز واحد مشترکی براساس سبدی از ارزهای کشورهای بریکس، در حال بحث است.

به‌گفته این دیپلمات، کشورهای عضو بریکس یعنی برزیل، روسیه، هند، چین و افریقای‌جنوبی، در حال مطالعه فعال مکانیسم‌هایی برای تبادل اطلاعات مالی برای جایگزین قابل‌اعتماد برای پرداخت‌های بین‌المللی هستند.

 قرار است بریکس در تلاش برای کاهش وابستگی به دلار و یورو، زیرساخت مالی مشترکی ایجاد کند که امکان ایجاد یک ارز ذخیره را فراهم می‌کند. این گروه شامل برزیل، روسیه، هند، چین و افریقای‌جنوبی، باوجود محدودیت‌های ناشی از همه‌گیری و بحران اوکراین، در حال تقویت روابط اقتصادی و گردش مالی تجاری پیوسته در حال رشد است. بریکس پیش از این نیز اعلام کرده بود، در حال کار روی ایجاد شبکه پرداخت مشترک برای کاهش اتکا به سیستم مالی غرب است.

کشورهای عضو همچنین استفاده از ارزهای خود را در تجارت متقابل افزایش داده‌اند.

به‌عنوان سوال نخست، چندی پیش، روسیه خبر از اجرای پیمان‌های پولی در اتحادیه اوراسیا را داد. این خبر را چطور ارزیابی
می‌کنید؟

پس از تشدید تحریم‌ها علیه روسیه، این کشور برای کاهش نقش ارز در تجارت جهانی خود تلاش کرد. چندی پیش نیز، یکی از مقامات روسیه اعلام کرده بود در حال‌ حاضر بخشی از تجارت کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا با یکدیگر، براساس ارزی غیر از دلار است.

پیش از آنکه این اتفاق را بخواهیم به‌عنوان دستاوردی جدی برای روسیه و تجارت اعضای اوراسیا با یکدیگر بدانیم، باید گفت این خبر با ابهاماتی همراه است، چرا که اعلام نشده به‌جای دلار، از چه ارزی استفاده شده و از این به بعد، آمارهای تجاری اعلام‌شده بر چه مبنایی خواهد بود، بنابراین اظهارنظری که درباره این اقدام می‌شود، دقیق نیست و نمی‌توان نسبت به آینده توسعه این اتفاق، پیش‌بینی جدی داشت.

 از سویی دیگر، طبق اخبار عنوان‌شده، کشورهای متعهد در قالب اتحادیه اوراسیا به‌سمت تبادل با ارزی به غیر از دلار رفته‌اند و این مسئله شامل تجارت با ایران نمی‌شود.

 ایران تنها موافقتنامه تجارت آزاد با اتحادیه اوراسیا را امضا کرده و زمانی که صحبت از تجارت اعضای اوراسیا با ارزی جز دلار می‌شود، ایران را نمی‌توان در این مسئله ذی‌نفع دانست، بنابراین اگر ایران بخواهد، روند حذف دلار از تجارت خود با اعضای اتحادیه اوراسیا را در پیش گیرد، باید پیمان‌های پولی دوجانبه یا چندجانبه با این کشورها را تدوین و اجرایی کند.

به‌نظر شما حذف دلار از تجارت کشورها، تا چه میزان امکان‌پذیر است؟

به‌طورکلی برنامه کاهش نقش دلار در تجارت منطقه و اجرای پیمان‌های پولی میان کشورهای عضو یک اتحادیه یا حتی کشورهایی که با یکدیگر تبادلات تجاری گسترده‌ای دارند، نیازمند تهیه کردن بسترهای مناسب است.

بستر، به‌معنای برنامه‌ریزی صحیح، روشن شدن معیارهای تجاری، فهرست‌های کالایی و سایر چارچوب‌های پولی و بانکی است که باید به دقت به آنها توجه شود، به‌عنوان مثال روسیه اعلام کرده کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا، به تجارت با ارزی غیر از دلار می‌پردازند. مشخص نیست که این ارز، متعلق به کدام کشور است؛ ارزی که روسیه درباره آن صحبت می‌کند، معلوم نیست در حال‌ حاضر وجود خارجی داشته باشد و در جهان به رسمیت شناخته می‌شود یا این ارز به‌منظور فعالیت‌های تجاری در منطقه اوراسیا ایجاد شده است. اگر ارز سومی ایجاد شود، آیا این ارز می‌تواند برای کشورهای عضو اتحادیه اورسیا، شرایط تجارت در بستری امن را فراهم کند یا خیر؟ همواره در تجارت، جهان‌روا بودن ارز و ثبات معیارهای قیمتی، از اهمیت زیادی برخوردار است، از این‌‎رو برای ایجاد ارز سوم در معاملات، باید نسبت قیمتی این ارز با واحد پولی سایر کشورها مشخص باشد.

درباره اهمیت ثبات و تعیین ارزش مناسب ارز سوم در تجارت بیشتر توضیح دهید.

ایجاد ارز جدید برای تجارت، پیش از این نیز، میان برخی اتحادیه‌های اقتصادی مانند بریکس مطرح شده بود. سازکارهای تعیین نرخ این ارز و همچنین تغییر و تحولات آن نسبت به سایر واحدهای پولی در جهان، همواره از اهمیت زیادی برخوردار است.

 واحد پولی کشورها نسبت به یکدیگر همواره در حال نوسان بوده و این یک معضل جدی است که در تجارت باید به آن توجه کرد، چرا که ارزش برابری ارزها برای کشورها، به‌طورمستقیم ثبات در تجارت را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و اگر ارز استفاده‌شده، دارای نوسانات زیاد باشد یا نتواند به‌خوبی مفاهیم مربوط به ارزش برابری را پوشش دهد، تجار را به دردسر خواهد انداخت.

در توضیح این مسئله لازم است، بگوییم تاجر نتایج فعالیت بازرگانی خود را چند ماه بعد می‌بیند و کالای وارداتی یا درآمد صادرات به‌دست او می‌رسد.

در این زمان، اگر ارزی که با آن به تجارت پرداخته، جهان‌روا نباشد و نوسانات زیادی را تجربه کرده باشد، مشکلاتی را متحمل خواهد شد که غیرقابل‌حل است، از این‌رو سازکارهای استفاده از ارز جدید برای تجارت در هر اتحادیه و سازمان جهانی اقتصادی، باید به‌طورکامل بررسی شود و مکانیزم‌های به‌کارگرفته‌شده برای این امر، قابل‌اجرا و دفاع باشد. اگر راهکار ارائه‌شده برای حذف دلار از تجارت و اجرای پیمان‌های پولی چندجانبه، نتواند ضمن نگهداشت ثبات در تجارت، ارزش برابری ارزهای کشورهای عضو اتحادیه‌های اقتصادی را پوشش دهد، چالش‌هایی در ادامه شکل خواهند گرفت که منجر به شکست پیمان پولی چندجانبه خواهند شد.

ایران در چند مدت اخیر تمایل به اجرای پیمان‌های پولی دو جانبه و چندجانبه پیدا کرده و برنامه‌هایی در این‌باره اعلام شده است. به‌نظر شما ایران تا چه میزان در این امر موفق خواهد بود؟

تمایل ایران برای اجرای پیمان‌های پولی دوجانبه و چندجانبه با کشورهایی که بیشترین فعالیت تجاری را با آنها دارد، اتفاقی جدید نبوده و بالغ بر ۲ دهه، این مسئله جزو برنامه‌های توسعه تجارت ایران بوده است.

تا به امروز، این پیمان‌های پولی به‌صورت گسترده انجام نشده و نتایج موفقی را در این‌باره شاهد نبوده‌ایم. ایران طی این 2 دهه، تلاش کرد تا با کشورهایی مانند چین، ونزوئلا، کوبا و روسیه که با انجام معاملات بدون دلار موافق هستند، پیمان‌های پولی خود را اجرایی کند. برای اجرای تجارت با ارزی غیر از دلار، غیر از تمایل کشور مقابل برای این نوع تجارت، مسئله، تعیین ارزش واحد پولی و کالای مبادله‌شده است.

تغییر مداوم ارزش ارزهای مورداستفاده در پیمان‌های پولی و بی‌ثبات بودن واحدهای ارزی انتخاب‌شده، از مهم‌ترین دلایلی بود که سبب شد تا برنامه‌های ایران برای اجرای تجارت با برخی کشورها بدون دخالت دلار، اجرایی نشود.

پیش از این نیز، دیده شده بود بانک مرکزی ایران در تلاش برای ایجاد سازکاری مناسب برای اجرای پیمان‌های پولی و ثبات برای ارزهای استفاده‌شده در تجارت بود که تا به امروز سرانجام مناسب و قابل‌توجهی نداشته است.

در چند مدت اخیر نیز، بانک مرکزی ایران و روسیه، تبادلاتی را در راستای ایجاد ارتباط پولی و بانکی و کاهش چالش‌های اجرای پیمان‌های پولی انجام دادند که نتایج آنها هنوز مشخص نیست. به‌طورکلی برای پرداختن به ابعاد پیمان پولی و نتایج آن، ابتدا باید سازکار دقیق اجرای آن مشخص شده و فضایی باثبات برای این نوع تجارت فراهم شود.

 بیشتر کشورهایی که با فشارهای تحریمی و مشکلات نقل‌وانتقالات مالی بانکی مواجهند، خواستار اجرای پیمان‌های پولی هستند، اما بدون در نظر گرفتن شروط اساسی آن، نمی‌توان به حذف دلار از تجارت ایران حتی با تعداد محدودی از کشورها امیدوار بود.

به‌دلیل تحریم‌ها، بازگشت ارز حاصل از صادرات با سختی همراه شد و در این راستا، بانک مرکزی تمهیدات متعددی را برای تسهیل این مسئله به کار گرفت. تلاش بانک مرکزی برای این مسئله را تا چه میزان تاثیرگذار می‌دانید؟

همان‌طور که گفته شد، تحریم‌ها و فشارهای بانکی، مسیر نقل‌وانتقال ارز را برای ایران دشوار کرده و مسئله رفع تعهدات ارزی به تعویق افتاده است.

دلیل اصلی تمایل ایران برای برقراری پیمان‌های پولی و حذف دلار از تجارت نیز در این راستا است. بانک مرکزی سیاست‌های مختلفی را در این مدت به کار گرفت و از نمونه آنها می‌توان به تعویض حواله‌های ارزی صادرکنندگان محصولات کشاورزی، صنایع‌دستی و کالاهای دانش‌بنیان با اسکناس ارز اشاره کرد.

 این راهکار روندی مثبت و تاثیرگذار در امر بازگشت ارزهای صادراتی است و پیامدهای مثبتی به‌همراه دارد. نکته‌ای که باید به آن توجه کرد، نرخ ارزی است که برای برخی  گروه‌ّهای کالایی مشخص شده است. صنایع پتروشیمی باید ارزهای صادراتی خود را وارد سامانه نیما کنند. موافقان دلیل این طرح را ارزان بودن خوراک برای صنایع پتروشیمی عنوان می‌کنند و عقیده دارند که ارزهای صادراتی این صنعت باید با نرخ نیما به بازار بازگردند.

آنها معتقدند این اقدام در راستای حمایت از واردات است و می‌تواند در ادامه، ثبات بازار داخلی را به‌همراه داشته باشد، اما ضروری است، توجه کنیم که آیا سوبسیدی که دولت برای مردم و ثبات بازار داخلی در نظر می‌گیرد، به‌دست مصرف‌کننده خواهد رسید یا در جیب واردکننده باقی خواهد ماند، بنابراین سیاست‌های ارزی، باید به‌گونه‌ای تدوین و اجرا شوند که به هدف نهایی خود دست‌ یابند.

سخن پایانی

ایجاد ارزی جدید به‌عنوان مبنای معادلات، تبادل با واحد پول ملی کشورها و دیگر راهکارهایی که همگی در جایگاه مسیرهایی برای کاهش استفاده از دلار در تجارت مطرح می‌شوند، وابسته به مولفه‌های متعددی است که بدون در نظر گرفتن آن، نمی‌توان به آینده موفقیت‌آمیز آنها امیدوار بود. ایران اگر قصد دارد تا با اجرای پیمان‌های پولی دوجانبه و چندجانبه با کشورهایی مانند چین و روسیه، بتواند فشارهای تحریمی را کاهش دهد، باید به تمامی ابعاد آن توجه داشته باشد و برنامه‌ریزی مناسبی دراین‌باره به کار گیرد.