آموزش مدیریت پسماند از نکات بااهمیتی است که در نگهداشت یک شهر تمیز نقش مهمی دارد. آموزش در راستای مدیریت زباله‌ از مبدأ تا مخازن زباله در کلانشهرها، به‌دلیل بالا بودن جمعیت تاثیر بسزایی دارد. جمعیت بالا در کلانشهرها منجر به افزایش حجم تولید زباله‌ شده و اگر آموزش در راستای مدیریت زباله‌ وجود نداشته باشد، مدیریت شهری دچار مشکل خواهد شد؛ بنابراین اهمیت آموزش کودکان از سن پایین در راستای تفکیک زباله‌ها و همچنین مدیریت پسماند از ضرورت‌هایی است که می‌تواند شهری سالم‌تر برای شهروندان ایجاد کند. کودکی زمان مناسبی برای آشنایی با عادت‌های سالمی مانند بازیافت است و به همین دلیل، آموزش تفکیک پسماند، کاهش تولید زباله و موضوع‌های دیگر در این حوزه می‌تواند برای کودکان و نسل آینده بسیار مفید واقع شود. اما در کمال تعجب، شاهد آن هستیم که بعضی از پیمانکاران شهرداری از کودکان برای نظافت معابر شهری و سطل‌های زباله استفاده می‌کنند.

صمت در این گزارش به بررسی تاثیر آموزش به موفقیت در تفکیک پسماند و ساخت شهری تمیز و سالم پرداخته است.

گام نخست؛ فرهنگ‌سازی

تفکیک پسماند و بازیافت، یکی از چند مسیر مهم حفظ محیط‌زیست است. این مهم می‌تواند با آموزش به کودکان آغاز شود. سازمان‌های پسماند شهرداری شهرها و استان‌های کشور، متولی نخست آموزش تفکیک زباله‌ به شهروندان و به‌ویژه کودکان هستند. زباله می‌تواند شکل جامد، مایع یا گاز داشته باشد و هرکدام از این انواع زباله، نیازمند روش‌های مخصوص به خود برای مدیریت است. مدیریت پسماند شامل تمام انواع زباله از جمله صنعتی و خانگی است. در بعضی موارد، زباله می‌تواند بر سلامت انسان بسیار تاثیرگذار باشد. آموزش درست مدیریت زباله و همچنین تفکیک آن، می‌تواند در گام نخست محیط‌زیست را نجات دهد و در گام بعد از ابتلای شهروندان به برخی از بیماری‌ها جلوگیری می‌کند.

در این میان، بسیاری از کشورها فرهنگ‌سازی عمیقی در اجرای سیستم نظافت شهرها و بازیافت زباله کرده و در نتیجه شهرهایی پاکیزه‌ای دارند. این روند در برخی از کشورهای آسیایی هم پیشرفت چشمگیری داشته است. ژاپن یکی از کشورهایی است که در حوزه بازیافت زباله قوی عمل می‌کند. کشوری که سال‌هاست با فرهنگ‌سازی برای شهروندانش، موفق به ایجاد یک‌روند مستمر بهداشت در سطح کلان شده است.

یکی از مهم‌ترین مواردی که منجر به رشد و توسعه ژاپن در حوزه تفکیک زباله شده، آموزش برای تفکیک از سن پایین است. در واقع دانش‌آموزان در دوره‌های آموزشی گوناگون با فراگیری اصول بازیافت و تفکیک زباله، نه‌تنها اهمیت استفاده از این سیستم را درک می‌کنند، بلکه با اهمیت حفظ محیط‌زیست نیز آشنا می‌شوند.

این مسئله تا حدی برای نظام آموزشی ژاپن حائز اهمیت است که در بخشی از دوره‌های آموزشی، کودکان در آزمون آشنایی با اصول تفکیک زباله شرکت می‌کنند. این آزمون با طرح پرسش درباره مراحل تفکیک و اهمیت استفاده از این فرآیند، نقشی مهم در رشد فرهنگ و توسعه شخصیت اجتماعی کودکان ایفا می‌کند.

اگر در کشور ما، چنین آموزش‌هایی از سنین پایین و در مدارس داده شود، قطعا شاهد فرهنگ‌سازی اصولی درباره تفکیک پسماند خواهیم بود.

آموزش گروه‌های هدف در تفکیک پسماند

معاون امور اجتماعی و فرهنگی سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: فرآیند مدیریت بهینه پسماندهای شهری در هر شهر یا حتی روستا، نیازمند آموزش، اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی از سوی نهادها و سازمان‌های دولتی، خصوصی و گروه‌های داوطلب مردمی است.

در همین راستا، معاونت امور اجتماعی و فرهنگی سازمان مدیریت پسماند با در نظر گرفتن خروجی‌های دومین طرح جامع مدیریت پسماند شهر تهران و همچنین سند تحول ۴ساله مدیریت پسماند پایتخت، اقدام به برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت و میان‌مدت آموزشی و فرهنگی برای گروه‌های گوناگون سنی کرده است.

محمد کیخا با اشاره به نتایج آسیب‌شناسی‌های مطالعات پیشین، بیان کرد: باید محورهای اصلی آموزشی انتخاب‌شده با مشکلات موجود همخوانی داشته باشد. به‌عنوان مثال، با توجه به مشکلات ناشی از تولید شیرابه و انتشار گازهای گلخانه‌ای، کاهش تولید پسماندهای تر در منزل و محیط‌های اداری، تجاری و آموزشی توسط شهروندان تهرانی از مهم‌ترین محورهای آموزشی مدنظر قرارگرفته است. کیخا با بیان اینکه در یک سال گذشته، برنامه‌های گوناگونی در حوزه آموزش و فرهنگ‌سازی مدیریت پسماند اجرایی شده، گفت: با این ‌وجود می‌توان چند اقدام را به‌عنوان مهم‌ترین اقدامات انجام‌شده برشمرد. در یک سال گذشته، مرکز آموزش‌های تخصصی سازمان مدیریت پسماند فعالیت دوباره خود را آغاز کرده است. همچنین آموزش تفکیک پسماند به دانش‌آموزان مقاطع گوناگون مدارس تهران در محل مرکز آموزش سازمان انجام شده است. وی در ادامه افزود: در اقدامی دیگر، اعزام مدرس برای آموزش مدیریت پسماند گروه‌های مخاطب در محل کار نیز اجرایی شد. همچنین تولید و انتشار محتوای آموزشی و فرهنگی مانند موشن‌های آموزشی، کتابچه و پوستر و... برای آموزش گروه‌های مخاطب به‌ویژه کودکان و دانش آموزان طی این دوره انجام شده است. کیخا درباره اثربخشی فعالیت‌ها برگروه هدف کودکان و دانش‌آموزان توضیح داد: هرچند آموزش گروه‌های مخاطب گوناگون شهروندی، همواره به‌عنوان یکی از اهداف و برنامه‌های اصلی سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران در ۲ دهه گذشته مطرح بوده، اما با توجه تجربیات بومی و بین‌المللی در حوزه آموزش محیط‌زیست و پسماند، تمرکز بر کودکان و دانش‌آموزان، به‌عنوان نسل آینده از اثربخشی بالاتری برخوردار خواهد بود.  کیخا در بخش پایانی سخنان خود اعلام کرد: علاوه‌بر این موارد، سازمان مدیریت پسماند با در اختیار گذاشتن تجهیزات گوناگونی همچون مخازن تفکیک پلاستیکی و کارتن‌پلاست، پوسترها و بروشورهای آموزشی و ارسال گروه نمایش، گروه سرود و آموزشگران، نسبت به همکاری با مدارس برای پیاده‌سازی فرآیند تفکیک پسماندها در مبدأ اقدام کرده است.

ایجاد غرفه‌های تفکیک از مبدأ

معاون امور مناطق سازمان مدیریت پسماند در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: تفکیک پسماند از مبدأ، یکی از مقوله‌های مهم زیست‌محیطی و اقتصادی به‌شمار می‌رود و برای آنکه این مهم تحقق یابد، مشارکت شهروندان و همچنین آموزش تفکیک درست پسماند از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ بنابراین باید به این موضوع به‌عنوان یک مسئولیت اجتماعی نگریست. شادی مالکی گفت: هر شهر و منطقه‌ای باید از ابزار مناسب و شرایط فرهنگی و اجتماعی خود برای امر آموزش کاهش میزان زباله و همکاری در برنامه‌های تفکیک از مبدأ و بازیافت برای رسیدن به هدف استفاده کند. وی ادامه داد: آموزش چهره‌به‌چهره، استفاده از ظرفیت رسانه‌های جمعی و عصر حاضر بهره بردن از فضای مجازی، از روش‌های اصولی در بحث تفکیک از مبدأ و مدیریت پسماند است. مالکی گفت: فعالیت غرفه‌های تفکیک از مبدأ و جمع‌آوری پسماندهای خشک خانگی و ادارات، کمک بزرگی به مدیریت پسماند کرده و بیشتر شهروندان زباله‌های خشک خود را به این غرفه‌ها تحویل می‌دهند. معاون امور مناطق سازمان مدیریت پسماند گفت: ۴۰ دستگاه دریافت خودکار پسماند در پایتخت، پسماندهای خشک شهروندان را به‌طور کاملا هوشمند دریافت و معادل ریالی آن را به شهروندان پرداخت می‌کنند. وی با اشاره به اینکه دستگاه دریافت خودکار پسماند خشک به‌‌طور کاملا هوشمند طراحی‌شده که با پردازش تصویر، انواع پسماند را شناسایی می‌کند، افزود: این دستگاه بطری‌های خالی و استفاده‌شده (بطری‌های آب و سایر نوشابه‌ها از جنس پلاستیکی و آلومینیومی) را دریافت کرده و در مقابل، رسیدی برای دریافت پول یا اوراق بهادار دیگر به کاربر ارائه می‌دهد.

بکارگیری کودکان زیر۱۸سال، جرم است

با اینکه طبق قانون هرگونه بهره‌کشی اقتصادی از کودکان زیر ۱۸ سال، ممنوع است، اما برخی از پیمانکاران شهرداری برای صرفه‌جویی در هزینه‌ها برای جمع‌آوری زباله از کودکان استفاده می‌کنند. احسان یعقوبی به‌عنوان جامعه‌شناس در گفت‌و‌گو با صمت اظهار کرد: زباله‌گردی ا جزو آسیب‌هایی به‌شمار می‌رود که کودکان را نیز درگیر خود کرده، به‌طوری‌که اگر یک روز برای بررسی این موضوع در شهر وقت بگذاریم، شاهد خواهیم بود که نوجوانان و کودکانی، بعضا تا کمر در سطل‌های زباله خم شده‌اند و این موضوع در کشوری که براساس قوانین اسلام اداره می‌شود و همواره تاکیدش بر محرومیت‌زدایی و کاهش فاصله طبقاتی است، زیبنده نیست.  این جامعه‌شناس گفت: طبق آمار در حال‌حاضر حدود ۱۵ هزار زباله‌گرد در تهران داریم که نیمی از آنها کودک هستند. این در حالی است که طبق قوانین متعدد و به‌ویژه قانون حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان، هرگونه بهره‌کشی اقتصادی از کودکان زیر ۱۸ سال، ممنوع بوده و مجازات‌های مختلف و بعضا سنگینی در انتظار متخلفان خواهد بود و در قانون دیگری آمده که هرگونه سوءاستفاده از کودکان زیر ۱۸ سال در بحث اقتصادی مجازات حبس درجه ۶ دارد.  یعقوبی ادامه داد: حال نکته اینجاست که با وجود قوانین متعدد در زمینه حمایت از حقوق کودکان، چرا هر روز شاهد زباله‌گردی کودکان در شهر هستیم؟ آمار ۱۵ هزار زباله‌گرد در تهران که نیمی از آنها کودکان هستند، نشان از بی‌توجهی مسئولان به قانون به‌ویژه قانون مدیریت پسماند و البته بازدارنده نبودن مجازات‌های در نظر گرفته‌شده برای متخلفان است. به‌عنوان مثال، با اینکه در قانون مصوب مجلس در حوزه مدیریت پسماند آمده که تفکیک زباله‌ها باید از مبدأ انجام شود، اما مسئولان شهری و سازمان محیط‌زیست توجه ویژه‌ای به آن نمی‌کنند. این در حالی است که همین اقدام ساده و ابتدایی که سال‌ها در رسانه‌ها نیز مطرح می‌شود، می‌تواند در کاهش بحث زباله‌گردی موثر واقع شود. این جامعه‌شناس، کودکان زباله‌گرد را از آسیب‌های اجتماعی جدی در جامعه دانست و گفت: این آسیب برای تمام جامعه قابل رویت است و همه مردم به‌ویژه کسانی که در تهران و مراکز استان‌ها زندگی می‌کنند، آن را به صورت روزمره مشاهده می‌کنند. وی با ابراز تاسف از این موضوع که آمار و اطلاع دقیقی از تعداد کودکان زباله‌گرد در کشور وجود ندارد، اظهار کرد: خلأ بانک اطلاعاتی از مشخصات هویتی و موقعیت قرارگرفتن کودکان زباله‌گرد در سطح کشور، برنامه‌ریزی برای حمایت از آنها را دچار مشکل می‌کند. یعقوبی به مواد ۳۴ و ۳۷ آیین‌نامه اجرایی قانون حمایت از اطفال و کودکان اشاره و عنوان کرد: این ۲ماده شهرداری‌ها را مکلف کرد بر پیمانکاران تفکیک زباله نظارت کنند، اما این کار به‌درستی انجام نمی‌شود. از سوی دیگر، سکوت قانون درباره کودکان زباله‌گرد اتباع، باعث شده این کودکان تبدیل به نیروی کار ارزان، پرکار و فاقد قدرت چانه‌زنی شوند. گفتنی است با توجه به آنچه در راستای تفکیک زباله‌ها مطرح شده، شاهد آن هستیم که این آموزش‌ها بی‌تاثیر بوده و همچنان در مخازن زباله، شیرابه‌های بسیاری مشاهد می‌شود که ناشی از تفکیک نادرست زباله‌های تر و خشک است.

سخن پایانی

تفکیک زباله از مبدأ، یکی از موثرترین شیوه‌ها برای مدیریت پسماند است. آموزش درست به کودکان و دانش‌آموزان و در کل شهروندان می‌تواند نقش مهمی در این امر داشته باشد. زباله منشأ آلودگی‌های بسیاری است و اگر دانش کافی در راستای تفکیک انجام شود، تاثیر آن بر داشتن محیط‌زیستی سالم، بسیار واضح است. یکی از موضوع‌های موردبحث، فرهنگ‌سازی در حوزه تفکیک پسماند است. این فرآیند در نتیجه آموزش درست محقق می‌شود و اگر آموزش‌های لازم انجام شود، قطعا فرهنگ‌سازی درستی هم از پس آن انجام خواهد شد. در این میان، با وجود اینکه طبق قانون، بکارگیری کودکان زیر ۱۸سال جرم است، برخی پیمانکاران شهرداری، از همین کودکان برای زباله‌گردی استفاده می‌کنند.