براساس قانون جدید، مشتریان شبکه بانکی که با چک سروکار دارند باید از رویه‌های اجرایی مربوط به آن، آگاهی کامل داشته باشند. برای آگاهی از این رویه‌ها، سوالات متداول زیر با تواتر زمانی مراجعه به شعبه برای دریافت وجه چک تا درخواست صدور گواهی عدم‌پرداخت، مسدودی حساب صادرکننده چک برگشتی به میزان مبلغ کسری چک و نحوه پیگیری موضوع از طریق مراجع قضایی در سوالات زیر توضیح داده شده است. با توجه به مشکلات ایجادشده برای برخی از صاحبان چک و فعالان اقتصادی، صمت در این گزارش به برخی از سوالات مرتبط با رفع سوءاثر از سوابق چک‌های برگشتی و روش‌های آن، رفع مسدودی، نحوه اطلاع‌رسانی مسدودی وجوه حساب‌های صادرکننده چک و نحوه استعلام این مبالغ پرداخته است.

هنگام مراجعه به بانک اگر حساب صادرکننده چک به اندازه مبلغ چک موجودی نداشت، دارنده چک چه کاری می‌تواند انجام دهد؟

اگر موجودی حساب صادرکننده چک کافی نبود، دارنده چک می‌تواند از بانک درخواست کند هر مقدار موجودی حساب جاری صادرکننده چک را به ایشان پرداخت کند.

همچنین براساس دستورالعمل حساب جاری مصوب شورای پول و اعتبار، اگر حساب جاری شخص صادرکننده چک موجودی نداشت، بانک مکف است سایر حساب‌های شخص را بررسی کند و در صورت وجود موجودی آن را به دارنده چک بپردازد.

در مرحله آخر و در صورت عدم‌کفایت مجموع مبالغ موجود در حساب‌های شخص نزد بانک صادرکننده چک به درخواست دارنده چک، گواهینامه عدم‌پرداخت به میزان کسری مبلغ چک صادر می‌شود.

به‌عنوان مثال، اگر شخصی چکی به مبلغ ۱۰۰ میلیون ریال کشیده باشد و موجودی حساب جاری ایشان ۴۰ میلیون ریال باشد، بانک به تقاضای دارنده چک مکلف است مبلغ ۴۰ میلیون ریال را برداشت کرده و به ذی‌نفع پرداخت کند. همچنین اگر در سایر حساب‌های شخص (قرض‌الحسنه پس‌انداز، حساب سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت و حساب‌سرمایه‌گذاری بلندمدت) نزد همان بانک، مبلغ ۵۰ میلیون ریال باشد، این مبلغ نیز پرداخت می‌شود. با این حساب، مجموع مبالغ (۴۰+۵۰) پرداخت‌شده معادل ۹۰ میلیون ریال است و برای ۱۰ میلیون ریال باقیمانده از مبلغ چک نیز بنا به درخواست دارنده، گواهینامه عدم‌پرداخت صادر می‌شود.

اگر مشتری تامین وجه چک صادره‌اش را از تمام حساب‌ها در بانک خود تایید نکرده باشد، آیا بانک مجاز به برداشت وجه چک از سایر حساب‌هاست؟

طبق دستورالعمل حساب جاری، از جمله مواردی که باید در قرارداد حساب جاری درج شود، تکلیف بانک به پرداخت وجه چک از محل موجودی قابل برداشت سایر حساب‌ها (به ترتیب مقرر در بندهای مذکور)، در صورت کافی نبودن موجودی حساب جاری صادرکننده است. در واقع در صورت عدم‌تایید این موضوع از سوی مشتری بانک، قرارداد حساب جاری منعقد نمی‌شود.

پس از صدور گواهینامه عدم‌پرداخت به چه صورت عمل می‌شود؟

در قانون جدید چک، بعد از ثبت غیرقابل پرداخت بودن یا کسری مبلغ چک در سامانه یکپارچه بانک مرکزی، این سامانه مراتب را به صورت برخط به تمام بانک‌ها و مؤسسات اعتباری اطلاع می‌دهد. پس از 24 ساعت، تمام بانک‌ها و مؤسسات اعتباری حسب مورد مکلف هستند تا زمانی که از چک برگشتی رفع سوءاثر نشده، محدودیت‌های زیر را نسبت به صاحب حساب و امضاکننده چک برگشتی اعمال کنند:

الف- عدم‌امکان افتتاح هرگونه حساب و صدور کارت بانکی جدید؛ حتی صدور المثنی/ تمدید تاریخ اعتبار کارت/ کارت اعتباری و تسهیلات خرد؛

ب- مسدود شدن وجوه تمام حساب‌ها و کارت‌های بانکی و هر مبلغ متعلق به صادرکننده که تحت هر عنوان نزد بانک‌ها یا مؤسسات اعتباری موجود است به میزان کسری مبلغ چک؛ در این زمینه اولویت مسدود شدن حساب‌ها با بانک‌ها و موسسات اعتباری خواهد بود که مجموع موجودی حساب‌های سپرده متناظر (ریالی یا ارزی) صادرکننده چک نزد آنها بالاترین رقم باشد. درباره نحوه انتخاب حساب‌های سپرده، اولویت به ترتیب با حساب‌های سپرده سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت، سپرده سرمایه‌گذاری بلندمدت، سپرده قرض‌الحسنه پس‌انداز و سپرده قرض‌الحسنه جاری صادرکننده چک است.

همچنین پس از 24 ساعت از ثبت غیرقابل پرداخت بودن یا کسری مبلغ چک در سامانه یکپارچه بانک مرکزی، وجوه حساب‌های افراد به میزان مبلغ کسری چک مسدود می‌شود. در واقع مهلت ۲۴ ساعته توسط قانون‌گذار برای تامین موجودی حساب چک قبل از اعمال اقدامات تنبیهی در نظر گرفته شده است.

ج- عدم‌پرداخت هرگونه تسهیلات بانکی یا صدور ضمانتنامه‌های ارزی یا ریالی؛

د- عدم‌گشایش اعتبار اسنادی ارزی یا ریالی.

در صورت برگشت خوردن یک برگ چک، آیا امکان ثبت سایر برگ‌های آن دسته چک در سامانه صیاد وجود دارد؟

خیر. با توجه به مفاد ماده (۲۱) مکرر قانون صدور چک، تا زمان رفع سوءاثر از چک برگشتی، صدور چک جدید، از ناحیه صاحب حساب و امضاکنندگان چک برگشتی مزبور، ممنوع است.

اقدام قضایی برای چک برگشتی در قانون جدید چگونه انجام می‌شود؟

در صورت برگشت چک به هر دلیلی، بانک مکلف است به درخواست دارنده چک، فورا غیرقابل پرداخت بودن آن را در سامانه یکپارچه بانک مرکزی ثبت کند و با دریافت کد رهگیری و درج آن در گواهینامه عدم‌پرداخت، علت یا علل عدم‌پرداخت را صریحا قید و آن را امضاء، مهر و به متقاضی (دارنده چک) تسلیم کند.

در گواهینامه عدم‌پرداخت باید هویت و نشانی کامل صادرکننده و دارنده چک، کد رهگیری دریافت‌شده از سامانه یکپارچه بانک مرکزی، مهر بانک و شخص حقوقی و وضعیت مطابقت یا عدم‌مطابقت امضای چک و نمونه امضای موجود در بانک درج شده باشد، در غیر این صورت در مراجع قضایی و ثبتی به آن ترتیب اثر داده نمی‌شود.

دارنده چک برگشتی با در دست داشتن گواهینامه عدم‌پرداخت، می‌تواند به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی قوه قضاییه رفته و درخواست صدور اجراییه از دادگاه صالح را کند. دادگاه با بررسی متن چک و احراز ۳ شرط یادشده در ماده (۲۳) قانون صدور چک (۱- وصول وجه آن منوط به تحقق شرطی نشده باشد؛ ۲- در متن چک قید نشده باشد که چک بابت تضمین انجام معامله یا تعهدی است؛ و ۳-گواهی عدم‌پرداخت به‌دلیل موضوع ماده ۱۴ صادر نشده باشد. به این معنا که صادرکننده یا ذی‌نفع چک اعلام نکرده باشد که چک مفقود یا سرقت یا جعل شده یا اینکه از طریق کلاهبرداری یا خیانت در امانت یا جرائم دیگر به‌دست نیامده باشد) اجراییه را صادر می‌کند. از تاریخ ابلاغ اجراییه، ۱۰ روز به صادرکننده چک برگشتی مهلت داده می‌شود که مطالبات خود را پرداخت کند یا با موافقت دارنده ترتیبی برای پرداخت آن بدهد یا مالی را معرفی کند، در غیر این‌صورت، حسب درخواست دارنده چک، مطابق قانون «نحوه اجرای محکومیت‌های مالی» اقدام خواهد شد.

چاپ کد رهگیری روی گواهی عدم‌پرداخت اجباری است؟

بله. در ماده (۴) اصلاحی قانون صدور چک، برای بانک تکلیفی مبنی بر درج فوری کد رهگیری روی گواهینامه عدم‌پرداخت پیش‌بینی شده است. انجام این تکلیف قانونی، از زمان لازم‌الاجرا شدن قانون اصلاح قانون صدور چک مصوب ۱۳/۸/۹۷، برای بانک‌ها الزامی است.

با توجه به صدور گواهی عدم‌پرداخت به علت مغایرت اطلاعات برگه چک با سامانه صیاد، آیا این موضوع به‌عنوان سوءسابقه برای صادرکننده چک لحاظ می‌شود؟

بله، مغایرت اطلاعات نسخه کاغذی با اطلاعات سامانه‌ای چک، از مصادیق اختلاف در مندرجات چک (موضوع ماده ۳ قانون صدور چک)، محسوب شده و در صورت درخواست دارنده (وفق مواد ۴، ۵ و ۵ مکرر قانون صدور چک)، منجر به برگشت چک و ثبت سوءاثر در سامانه یکپارچه بانک مرکزی خواهد شد.

آیا ذی‌نفع چک می‌تواند پس از مسدودی مبلغ کسری چک، مبلغ را از بانک طلب کند؟

خیر. این موضوع نیازمند فرآیند قضایی و حکم دادگاه است. دارنده چک برگشتی می‌تواند با در دست داشتن گواهی عدم‌پرداخت به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی قوه قضاییه مراجعه و صدور اجراییه از دادگاه را درخواست کند.

در زمان برگشت چک آیا همه حساب‌های فرد مسدود می‌شود؟

حساب مسدود نمی‌شود، بلکه مبالغ موجود در حساب‌های صادرکننده چک برگشتی به میزان مبلغ کسری چک مسدود می‌شود. به‌عنوان مثال اگر چک شخصی به مبلغ ۱۰۰ میلیون ریال در بانک A برگشت بخورد، مبالغ موجود در حساب‌های وی در سایر بانک‌ها در مجموع به مبلغ ۱۰۰ میلیون ریال مسدود می‌شود. در این صورت، مازاد موجودی حساب فرد قابل برداشت است و شخص می‌تواند از آن مبلغ استفاده کند.

زمانی که حساب صادرکننده چک برگشتی در یک بانک مسدود شود، رفع مسدودی چگونه انجام می‌شود؟

رفع مسدودی حساب شخص منوط به رفع سوءاثر از سوابق چک‌های برگشتی است.

چنانچه موجودی حساب براساس بند ب ماده (۵) مکرر به‌دلیل غیرقابل پرداخت بودن یا کسری مبلغ چک مسدود شود، رفع انسداد، حسب دستور قضایی یا رفع سوءاثر از چک، براساس تبصره (۳) ماده (۵) (روش‌های شش‌گاه رفع‌سوءاثر چک) قانون صدور چک به عمل خواهد آمد.

چنانچه حساب صادرکننده، در اجرای ماده (۱۴) قانون صدور چک (صادرکننده یا ذی‌نفع یا قائم مقام قانونی آنها با تصریح به اینکه چک مفقود یا سرقت یا جعل شده یا از طریق کلاهبرداری یا خیانت در امانت یا جرایم دیگری تحصیل‌شده می‌تواند کتبا دستور عدم‌پرداخت وجه چک را به بانک بدهد)، مسدود شده باشد، حسب تبصره‌های (۱) و (۲) ماده اخیرالذکر، در صورت انصراف دستوردهنده (دستور عدم‌پرداخت) یا تعیین‌تکلیف در مرجع قضایی یا عدم‌تسلیم گواهی تقدیم شکایت در مرجع مرجع قضایی در مدت یک‌هفته، به بانک، از حساب رفع مسدودی به عمل خواهد آمد.

رفع سوءاثر از سوابق چک‌های برگشتی اشخاص با چه روش‌هایی ممکن است؟

براساس قانون صدور چک و قانون اصلاح قانون صدور چک مصوب سال ۱۳۹۷ و بخشنامه‌های صادره بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، تمام امور مربوط به رفع سوءاثر از چک‌های برگشتی اشخاص، صرفا از طریق شعب و واحدهای تابعه بانک‌ها و به صورت ذیل امکان‌پذیر است:

واریز کسری مبلغ چک به حساب جاری نزد بانک عهده و ارائه درخواست مسدودی به مدت یک سال در صورتی که حساب جاری مشتری نزد شعبه مفتوح و توسط مراجع قضایی مسدود نشده باشد، بانک مکلف است ضمن مسدود کردن مبلغ یادشده تا زمان مراجعه دارنده چک و حداکثر به مدت یک‌سال، ظرف مدت ۳ روز، واریز مبلغ را به شیوه‌ای اطمینان‌بخش و قابل‌استناد به اطلاع دارنده چک برساند.

پس از برگشت چک و مسدودسازی حساب مراتب در اینترنت‌بانک، موبایل‌بانک و... به اطلاع صادرکننده چک می‌رسد. همچنین پیامکی حاوی اطلاعات مسدودسازی وجوه حساب ناشی از برگشت چک برای صادرکننده توسط بانک مربوطه ارسال می‌شود.

نحوه اطلاع‌رسانی در زمان رفع مسدودی به چه صورت است؟

پس از رفع سوءاثر از چک برگشتی و انجام فرآیند رفع مسدودی، مراتب در اینترنت‌بانک و موبایل‌بانک به اطلاع فرد خواهد رسید. همچنین پیامک اطلاع‌رسانی توسط بانک مربوطه درباره رفع مسدودی نیز به انضمام اطلاعات لازم (حاوی مبلغ، حساب و بانک مربوطه) برای فرد ارسال می‌شود.

آیا امکان استعلام مبالغ مسدود شده حساب‌ها بابت چک برگشتی وجود دارد؟

صادرکنندگان و ذی‌نفعان چک برگشتی می‌توانند با مراجعه به سایت بانک مرکزی به نشانی www.cbi.ir، در قسمت فوتر (پانوشت) وب‌سایت (https: //www.cbi.ir/InquiryMahCheque/۲۳۵۸۶.aspx)، از بخش «استعلام مبالغ مسدود شده حساب‌ها بابت چک برگشتی» از مبالغ مذکور آگاهی یابند.

صادرکنندگان و ذی‌نفعان چک برگشتی پس از مراجعه به صفحه فوق‌الذکر و با وارد کردن اقلام اطلاعاتی شامل کد ملی یا شماره تلفن همراه صاحب حساب/امضاکننده/ذی‌نفع، می‌توانند از دو شیوه «اطلاعات چک» و «کدرهگیری چک برگشتی» نسبت به استعلام مبالغ مسدودشده حساب‌ها بابت چک برگشتی اقدام کنند.

در این صفحه اطلاعاتی شامل شناسه حکم، شماره شبا حساب، مبلغ مسدودشده، تاریخ‌های مسدودی و رفع مسدودی و وضعیت فعلی حساب ارائه می‌شود. وضعیت‌های حساب شامل مسدودشده (وجه مربوطه غیرقابل‌برداشت است.)، رفع مسدودشده (وجه مربوطه قابل برداشت توسط صاحب حساب است.) یا در حال انجام عملیات (در حال پیگیری رفع مسدودی توسط بانک مربوطه) است.

محرومیت‌های ناشی از چک برگشتی در چه مواردی اعمال نمی‌شود؟

در مواردی که یکی از دلایل برگشت چک شامل ماده ۱۴ قانون اصلاح قانون صدور چک باشد، این محرومیت‌ها اعمال نمی‌شود. چک‌های مشمول ماده ۱۴ چک‌هایی است که صادرکننده چک یا ذی‌نفع یا قائم‌مقام قانونی آنها با تصریح به اینکه چک مفقود یا سرقت یا جعل‌شده یا از طریق کلاهبرداری یا خیانت در امانت یا جرائم دیگری تحصیل‌شده می‌تواند دستور عدم‌پرداخت وجه چک را به بانک
بدهد.

بانک پس از احراز هویت دستوردهنده از پرداخت وجه آن خودداری خواهد کرد و در صورت ارائه چک بانک گواهی عدم‌پرداخت را با ذکر علت اعلام شده صادر و تسلیم می‌کند.