این روزها پرونده این دو کاروانسرا روی میز یونسکو است تا با جهانی شدن این بناهای ارزشمند همدان به تمام دنیا معرفی شوند. چهل‌وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو از ۱۹ شهریور در ریاض پایتخت عربستان سعودی کار خود را آغاز کرد و قرار است پرونده ۵۰ میراث فرهنگی و طبیعی از بیش از ۴۰ کشور جهان برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو مورد بررسی قرار گیرد. ایران در این دور از اجلاس که تا سوم مهر (۲۵ سپتامبر) ادامه دارد، دو پرونده کاروانسراها و منظر فرهنگی ماسوله را برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو پیشنهاد کرده است.

کاروانسراها در ادوار مختلف تاریخی نقش مهم و محوری داشتند و اماکنی برای استقرار و استراحت مسافران و چهارپایان آنها در طول مسیر بوده‌اند که برخی از این اماکن تنها برای استقرار چهارپایان به‌کار می‌رفته که از آنها با نام «رباط» یاد می‌شود. به دلیل اهمیت این کاروانسراها پرونده ثبت جهانی ۵۶ کاروانسرای ایران(در ۲۴ استان) در سال ۱۴۰۰ تشکیل شد که کاروانسرای شاه عباسی «فرسفج» در تویسرکان و کاروانسرای «تاج‌آباد» در روستای رسول‌آباد شهرستان بهار استان همدان نیز در این فهرست قرار گرفت.

کاروانسرای «تاج‌آباد» در روستای رسول آباد شهرستان بهار به عنوان یکی از معدود بناهای(کاروانسرای) مدور ایران برای ثبت در میراث جهانی از سوی کارشناسان یونسکو در مهرماه ۱۴۰۰ مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت. این کاروانسرای تاریخی به عنوان یکی از کاروانسراهای زیبای دوران بعد از اسلام در عصر صفوی سال ۱۳۷۶ با شماره ۱۸۷۲ در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده است.

کاروانسرای شاه عباسی «فرسفج» نیز یکی از ابنیه تاریخی و ارزشمند شهرستان تویسرکان استان همدان متعلق به دوران صفویه است که در میان طبیعت روح افزای دشت قلقلرود و شهر فرسفج خود نمایی می‌کند. ساختمان این کاروانسرا در فاصله سال‌های ۱۰۰۶ تا ۱۰۳۸ و به سبک معماری دوره صفویه ساخته شده است و مساحت آن حدود ۴هزار مترمربع است. مهم‌ترین ویژگی کاروانسرای تاریخی فرسفج، وجود برج و باروهایی در چهار گوشه آن است که بنا به ملاحظات امنیتی احداث شده بودند.

نمایش نبوغ ایرانی

محمدحسن طالبیان که همراه ارزیاب به همدان سفر کرده بود در جمع خبرنگاران گفت: حُسن کاروانسراها در این است که نبوغ معماران ایرانی در خلق نقشه‌ها را به نمایش می‌گذارند و ریشه‌اش از چاپارخانه‌های دوره هخامنشی است که در دوره‌های بعد تکامل پیدا می‌کند؛ بنابراین الگوی اولیه محسوب می‌شود. به گفته مشاور وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی عنوان پرونده کاروانسراهای ایرانی است و انواع و اقسام جنبه‌های هر ۵۶ کاروانسرا و دوره‌های تاریخی آنها را معرفی می‌کند؛ بنابراین سیر تحول و تکامل دوره‌های تاریخی را نشان می‌دهند و سپس طرح‌ها و نقشه‌های کاروانسراها را به نمایش می‌گذارند. مسئول ثبت میراث جهانی ایران در یونسکو با اشاره به اینکه پرونده ثبت زنجیره‌ای کاروانسراهای ایرانی نخستین پرونده مجموعه کاروانسرایی است که برای جهانی شدن آماده شده و ۵۶ کاروانسرا در آن قرار دارد، افزود: تمام کاروانسراها مورد بازدید ارزیابان یونسکو قرار گرفته و تلاش می‌کنیم همه کاروانسراها با هم ثبت شوند.

تاج‌آباد از کاروانسراهای منحصر به فرد ایران

حال پس از گذشت دو سال پرونده کاروانسراهای ایرانی قرار است در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که از ۱۹ شهریور (۱۰ سپتامبر) در ریاض پایتخت عربستان سعودی کار خود را آغاز کرده و تا سوم مهر (۲۵ سپتامبر) ادامه دارد، برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو مورد بررسی قرار گیرد. در این راستا، اتابک صفری‌تورج  به معرفی کاروانسرای تاج‌آباد پرداخت و گفت: این بنای تاریخی در روستای تاج‌آباد سفلی (رسول آباد) شهرستان بهار و در ۲۵ کیلومتری شمال‌غربی شهر همدان قرار دارد.

معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان همدان ادامه داد: کاروانسرای تاج‌آباد از کاروانسراهای منحصر به فرد ایران به شمار می‌رود و در سال ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۸۷۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

وی اضافه کرد: این بنای تاریخی دارای پلانی مدور بوده که قطر کلی آن ۵۶ متر و قطر حیاط آن ۳۱ متر است، قدمت کاروانسرا به اواخر دوره صفویه و اوایل دوره قاجار برمی‌گردد.

صفری‌تورج افزود: از سال ۱۳۸۸ تاکنون سلسله مرمت‌هایی شامل پاکسازی محوطه کاروانسرا، مرمت کف و جداره‌ها، ترمیم و رنگ‌آمیزی درهای چوبی و همچنین تملک بخش‌هایی از عرصه و حریم در این کاروانسرا به انجام رسیده است.

وی در رابطه با کاروانسرای شاه‌عباسی فرسفج نیز بیان کرد: این کاروانسرا در ۲۰ کیلومتری شهرستان تویسرکان قرار دارد و متعلق به دوران صفویه است و مساحت آن نیز حدود ۴ هزار مترمربع است.

ارائه فهرست ۵۴ کارونسرا به یونسکو

صفری‌تورج تصریح کرد: از مهم‌ترین ویژگی‌های این کاروانسرا وجود برج و باروهایی در چهارگوشه آن است، این اثر به شماره ۱۹۷۰ در سال ۱۳۷۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

وی با بیان اینکه اقدامات مرمتی در این کاروانسرا از دهه ۸۰ تاکنون صورت گرفته است، افزود: در سال‌های اخیر اقدامات اولیه برای حضور سرمایه‌گذار در این کاروانسرا و کاروانسرای تاج‌آباد از سوی صندوق حفظ و احیا صورت گرفت تا زمینه احیا و رونق این بناها فراهم شود.

صفری‌تورج در ادامه یادآور شد: پرونده این دو کاروانسرا به همراه ۵۴ کاروانسرای دیگر ایران به صورت مجموعه کاروانسراهای ایران در سال ۱۴۰۰ تهیه و به منظور ثبت در فهرست آثار جهانی به سازمان جهانی یونسکو ارسال شد و مورد بررسی ارزیاب یونسکو نیز قرار گرفت.معاون میراث‌فرهنگی استان همدان اضافه کرد: پرونده این کاروانسراها در نشست شهریورماه امسال در ریاض عربستان مورد بررسی نهایی قرار می‌گیرد و امیدواریم تصویب شود.

وی بیان کرد: در صورت ثبت این دو کاروانسرا در فهرست آثار جهانی، استان همدان دارای دو اثر تاریخی جهانی به عنوان نخستین آثار جهانی خواهد شد و این اقدام مورد توجه بیشتر جامعه جهانی و موجب رونق گردشگری در استان خواهد شد.

صفری‌تورج افزود: حسن پرونده‌های ثبت جهانی مجموعه‌ای مانند باغ‌ها، کاروانسراها، قنات‌ها و… این است که با یک سهمیه تعداد زیادی از آثار تاریخی منحصربه فرد در فهرست آثار ثبت شده جهانی قرار می‌گیرند.

از کاروانسرای بهار تا تویسرکان

اسحاق ترکاشوند، رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان تویسرکان نیز در گفت‌وگو با مهر با اشاره به اینکه کاروانسرای فرسفج جزو ۹۹۹ کاروانسرایی است که به دستور شاه‌عباس‌صفوی ساخته شده است، گفت: پس از ثبت جهانی، این کاروانسرا به دنیا معرفی شده و سبب جذب گردشگر خواهد شد.رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان تویسرکان با بیان اینکه با ثبت دو کاروانسرای فرسفج و تاج‌آباد، نخستین ثبت جهانی استان همدان نصیب تویسرکان و بهار می‌شود، افزود: کاروانسرای فرسفج در جاده زیارتی کربلا و همچنین در مسیر جاده ابریشم قرار گرفته و موقعیت خوبی برای جذب گردشگر دارد. ترکاشوند با اشاره به اینکه ثبت جهانی این کاروانسرا نقش مهمی در جذب گردشگر خارجی خواهد داشت، اظهار کرد: سبک معماری، قدمت کاروانسرا و کاربری آن در گذشته از جمله شاخصه‌های این کاروانسرای شاه‌عباسی برای جهانی شدن است.

سخن پایانی

گفتنی است؛ دو کاروانسرای شاه‌عباسی «‌فرسفج» تویسرکان و «تاج‌آباد» بهار از جمله بناهای ارزشمند استان همدان هستند که هر یک ویژگی‌های منحصر به فردی دارند.کاروانسرای «تاج‌آباد» یکی از معدود کاروانسراهای مدور ایران و تنها کاروانسرای دایره‌ای شکل غرب کشور است و کاروانسرای «‌فرسفج» که وجود برج و بارو در چهار گوشه‌اش مهم‌ترین ویژگی آن است ابهت خاصی به طبیعت روح‌افزای دشت قلقل‌رود داده است. حال باید منتظر ماند و دید یونسکو عضویت این دو کاروانسرا را در فهرست میراث جهانی این سازمان می‌پذیرد یا خیر؟