در سطح کلان، افزایش شاخص بهره‌وری انرژی سبب افزایش شاخص کل بهره‌وری اقتصاد می‌شود. طبق تعریف، شاخص بهره‌وری انرژی عکس شاخص شدت انرژی است و از تقسیم تولید ناخالص داخلی به مصرف نهایی انرژی حاصل می‌شود. انرژی نقش بسزایی در پیشرفت و توسعه‌ کشور ایفا می‌کند. از آنجایی که کشور ما دارای منابع غنی نفت و گاز است، در سال‌های متوالی به‌دلیل نبود نظارت و فرهنگ‌سازی در زمینه مصرف انرژی شدت مصرف سوخت در ایران بسیار بالاتر از متوسط جهانی بوده است. ضرورت و اهمیت انرژی در ساختار و ثبات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور از یک سو و آگاهی از این نکته که منابع انرژی فسیلی در دسترس نسل کنونی پایان‌پذیر است از سوی دیگر، مبنای توجهات خاص و عمده در چند سال گذشته به انرژی بوده است؛ بنابراین تشکیل شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت و همچنین سازمان بهره‌وری انرژی در کشور در این راستا بوده است. با نگاهی به آمار و اطلاعات موجود درباره‌ فاصله‌ شدت مصرف انرژی در ایران با کشورهای توسعه‌یافته، مصرف ناکارآی انرژی در کشور بیشتر به چشم می‌آید که از مهم‌ترین دلایل آن بازده پایین فناوری‌های تبدیل انرژی و فرهنگ نادرست مصرف انرژی است.  صمت در این گزارش عوامل موثر بر شدت مصرف انرژی در ایران و راهکارهای کاهش آن را از نگاه کارشناسان بررسی کرد.

وضعیت نامعلوم بهینه‌سازی مصرف سوخت

ناصر سودانی، عضو سابق کمیسیون اقتصادی مجلس شورای مجلس درباره وضعیت بهینه‌سازی مصرف سوخت در کشور به  صمت گفت: باید ریشه اصلاح نشدن الگوی مصرف و عدم بهینه‌سازی مصرف سوخت را در نبود سازکار اجرایی مشخص برای این مهم در کشور جست‌وجو کرد، چراکه نمی‌توان سازمانی را پیدا کرد که وظیفه آن صرفا بهینه‌سازی مصرف سوخت یا اصلاح الگوی مصرف

 باشد.

قوانین در بخش بهینه‌سازی مفید است

وی افزود: قوانین بالادستی خوبی در حوزه بهینه‌سازی مصرف سوخت همچون «قانون اصلاح الگوی مصرف» و «قانون رفع موانع تولید» وجود دارد.

سودانی نبود متولی مشخص را اصلی‌ترین دلیل مغفول ماندن بهینه‌سازی در کشور دانست و گفت: یکی از چالش‌های اصلی کشور بهینه‌سازی مصرف سوخت است و ضرورت دارد وزارت نفت و دولت آن را جدی بگیرند.

این نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی ادامه داد: مطابق گزارش رسمی آژانس بین‌المللی انرژی در سال ۲۰۱۸ نزدیک ۶۹ میلیارد دلار یارانه انرژی در ایران پرداخت شده که رقم بسیار بزرگی است؛ بنابراین باید اختصاص یارانه‌ بسیار به حوزه سوخت را یکی از دلایل اصلی اصلاح نشدن الگوی مصرف دانست.

وی افزود: بهینه‌سازی مصرف سوخت مستلزم همکاری دستگاه‌های مختلف و نگاه فرادستگاهی است. به‌طور مثال برای تعویض وسایل گرمایشی و سرمایشی باید وزارت صنعت، معدن و تجارت با وزراتخانه‌های مرتبط همکاری داشته باشد.

وی با تاکید بر اینکه بسیاری از فعالیت‌ها در حوزه بهینه‌سازی نیاز به هزینه‌ ندارد، اظهار کرد: با انجام نظارت‌های دقیق و داشتن ابتکار عمل و خلاقیت و نیز اولویت دادن به این مهم می‌توان گام‌های بسیار خوبی در این حوزه برداشت.

عضو سابق کمیسیون انرژی مجلس تصریح کرد: جلوگیری از سوختن انرژی‌های فسیلی و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر دیگر مسیر مهم همسو با بهینه‌سازی مصرف سوخت است. وی ضمن اشاره به شاخص شدت مصرف انرژی در کشور از آن به‌عنوان یک مؤلفه تاثیرگذار در روند بهینه‌سازی مصرف انرژی یاد کرد و گفت: واقعیت این است که شاخص شدت مصرف انرژی در ایران جزو بالاترین شاخص‌ها در سطح جهان است و ضرورت دارد در راستای روند کاهشی آن تدابیر ویژه‌ای اتخاذ شود.

مصرف بنزین کشور به نقطه بحران رسید

فریدون اسعدی، کارشناس انرژی درباره مدیریت مصرف سوخت به صمت گفت: متوسط مصرف بنزین در کشور اکنون روزانه حدود صد میلیون لیتر است و اگر دولت با همین سازکار پیش برود، بدون‌شک مشکلاتی ایجاد خواهد شد.

وی افزود: استمرار روند کنونی مصرف بنزین به لحاظ زیرساخت تولید بنزین به کانون بحران تبدیل می‌شود و باید سیاست درستی اتخاذ شود. استمرار وضعیت کنونی مصرف سوخت خسارات‌ زیادی به لحاظ اتلاف منابع کشور و آلودگی هوا در بر دارد.

اسعدی بیان کرد: در چنین شرایطی خودروسازان کشور فرصتی خوبی در اختیار دارند برای اینکه توسعه صنعت خودرو در بخش مصرف بهینه سوخت را در برنامه خود قرار دهند.

این کارشناس انرژی درباره منطقی کردن نرخ حامل‌های انرژی گفت: یکی از راهکار‌های مدیریت مصرف انرژی واقعی‌سازی نرخ حامل‌های انرژی است. تاکنون با اتخاذ برنامه‌های کوتاه‌مدت در حوزه منطقی کردن نرخ، همچون هدفمندی یارانه‌ها به‌صورت مقطعی درباره این موضوع تصمیم‌گیری شد، اما نتایج مطلوبی در بر نداشته است.

کشور فعلا از واردات بنزین بی‌نیاز است

وی ادامه داد: نرخ یکی از عوامل اثرگذار در زمینه مصرف هر کالایی است. سن خودرو، شرایط حمل‌ونقل عمومی و میزان مصرف خودرو از جمله عوامل تاثیرگذار در مدیریت مصرف بنزین است؛ بنابراین نباید فقط یک عامل را در کاهش شدت مصرف در نظر گرفت.

این کارشناس انرژی تصریح کرد: تا سال ۸۴ سالانه ۱۰ درصد به نرخ بنزین اضافه می‌کردند. از سال ۸۴ دولت پیشنهاد افزایش نرخ حامل‌های انرژی را در قالب برنامه‌ای مشخص به مجلس ارائه کند که تا سال ۸۸ متوقف شد. اگر افزایش ۱۰ درصدی سالانه نرخ حامل‌های انرژی ادامه داشت، الان اختلاف قابل‌توجهی بین نرخ مرسوم با نرخ فوب خلیج‌فارس وجود نداشت.

 وی در پاسخ به این سوال که ادامه روند کنونی مصرف بنزین چه مشکلی به‌وجود می‌آورد، گفت: تاکنون پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس کمک کرده که نیاز به واردات در کشور وجود نداشته باشد، اما بعید به ‌نظر می‌رسد با این شدت مصرف بنزین مدت زیادی از واردات بی‌نیاز باشیم؛ مگر اینکه مصرف در سطح کلان مدیریت شود.

برنامه‌ریزی برای مدیریت مصرف

این کارشناس انرژی تصریح کرد: یکی از عوامل تاثیرگذار در میزان مصرف بنزین صنعت خودرو است. اگر می‌خواهیم مدیریت جامعی داشته باشیم، نباید تنها به‌دنبال ساخت پالایشگاه و واردات باشیم و باید پکیج کاملی از حمایت و برنامه تهیه کنیم.

وی افزود: باید تجدید‌نظر اساسی در حمایت از صنعت خودرو شود. صنعت خودرو بعد از حدود ۵۰ سال هنوز چشم‌انتظار کمک دولت برای ادامه کار است. با بهبود کیفیت و فناوری خودرو می‌توان میزان مصرف بنزین را در کشور مدیریت کرد.

این کارشناس انرژی بیان کرد: مدیریت مصرف بنزین به دو مولفه اصلی ذخیره انرژی و مدیریت اتلاف انرژی بستگی دارد.

مصرف بنزین در ایران ۳ برابر متوسط جهانی است که به ۳ موضوع سن بالای ناوگان عمومی از جمله تاکسی‌ها‌، زیاد بودن مسیر حمل سوخت برای رسیدن به جایگاه‌های عرضه و نبود مدیریت مصرف بهینه سوخت مربوط می‌شود.

وی ادامه داد: در کشور ما از هر هزار نفر ۲۰۰ نفر ماشین دارند و ۸۰۰ نفر از سوبسید‌های انرژی محروم هستند، در حالی که در اروپا به ازای هر نفر 5‌.‌2 خودرو وجود دارد اما میانگین مصرف بنزین در اروپا یک‌سوم ایران

 است. وی بیان کرد: میانگین مصرف سوخت خودرو‌های ما در هر ۱۰۰ کیلومتر ۱۰ لیتر است، در صورتی که این رقم در جهان ۵ یا ۶ لیتر است؛ یعنی میانگین مصرف بنزین ما ۲ برابر متوسط مصرف بنزین در جهان است.

این کارشناس انرژی تصریح کرد: آژانس بین‌المللی انرژی ۳ آیتم برای قیمت‌گذاری در نظر می‌گیرد که شامل توازن میزان عرضه و تقاضا، تناسب نرخ داخلی با صادراتی و تناسب نرخ حامل‌های انرژی با هم می‌شود.

وی ادامه داد: کنترل نرخ بنزین کمک به رفاه مردم نیست، بلکه عدم مدیریت مصرف حامل‌های انرژی است که باعث شدت مصرف سوخت می‌شود.

اصلاح الگوی مصرف، تنها راهکار جبران شدت

ناصر سجادی، قائم‌مقام اسبق شرکت ملی پخش و پالایش فرآورده‌های نفتی ایران درباره چگونگی کاهش شدت مصرف در کشور به  گفت: در گذشته تعدادی خودرو فرسوده به موازات تولید از چرخه استفاده خارج می‌شد، اما امروز با افزایش تولید خودروسازی‌ها در عمل انباشت خودرو وجود دارد و به‌تبع آن سرانه مصرف بنزین نیز افزایش یافته است.

کنترل مصرف سوخت به‌دست‌دانش‌بنیان‌ها

وی با اشاره به رفع نسبی مشکل کرونا و افزایش تردد و میزان مصرف بنزین افزود: از ۲۵ اسفند ۱۴۰۰ تا ۱۴ فروردین‌ ۱۴۰۱ میانگین مصرف روزانه بنزین حدود ۲۵ میلیون لیتر بوده که رشد مصرف را نسبت به سال گذشته تا حدود ۱۲ درصد نشان می‌دهد.

وی تصریح کرد: عمده طرح‌های توسعه‌ای کنترل مصرف سوخت در ارتباط با دانش‌بنیان‌ها بوده و پتروپالایشگاه‌ها از نظر بازده اقتصادی و تامین نیازهای کشور مهم تلقی می‌شوند.

 در این باره در گذشته نیز مجوزهایی تخصیص داده شده بود و دولت پیشنهادی به مجلس ارائه داد که در بودجه ۱۴۰۱ نیز آمده است.

لزوم جوان‌سازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی

سجادی با بیان اینکه ساخت پالایشگاه جدید نیازمند زمانی ۴ تا ۶ساله است، افزود: برای جبران افزایش مصرف باید فکری دیگر اندیشیده شود؛ در غیر این صورت تراز شدت مصرف سوخت ظرف یکی دو سال آینده منفی خواهد شد. بنابراین باید بهینه‌سازی مصرف انرژی در اولویت قرار گیرد.

قائم‌مقام اسبق شرکت ملی پخش و پالایش فرآورده‌های نفتی ایران جوان‌سازی ناوگان حمل‌ونقل کشور را در جهت کاهش مصرف سوخت امری ضروری دانست و گفت: این کار منتظر تأمین اعتبار است و در پی آن کاهش ۴ تا ۵ میلیون لیتری مصرف روزانه سوخت محقق خواهد شد.

وی افزود: اگر شدت مصرف در ناوگان حمل‌ونقل عمومی مدیریت نشود، باید هر یکی دو سال پالایشگاهی جدید ساخته شود که در نتیجه کل نفت خام به‌جای صادرات وارد چرخه حمل‌ونقل خواهد شد.

وی همچنین دیگر مشکل بالا رفتن شدت مصرف سوخت در کشور را بازده پایین نیروگاه‌ها دانست و افزود: نیروگاه‌ها نیازمند نوسازی و بازسازی هستند.

وی در پاسخ به این پرسش که اگر مدیریت مصرف سوخت در کشور به‌درستی عملیاتی نشود، چه تبعاتی خواهد داشت گفت: بی‌توجهی به بهینه‌سازی مصرف سوخت در زمستان باعث تعطیلی صنایع و کسب‌وکار خواهد شد و کار مسئولان را برای رسیدن به هدف به‌ویژه جهش تولید بی‌نتیجه خواهد گذاشت. همچنین در ادامه ما را به وارد‌کننده بنزین تبدیل می‌کند.

وی ادامه داد: بی‌توجهی به بهینه‌سازی مصرف سوخت مشکلات رشد اقتصادی در پی دارد، زیرا با افزایش شدت مصرف انرژی و دور شدن از اهدافی که در قوانین و مقررات به‌‌ویژه قانون اصلاح الگوی مصرف دیده شده، منابع زیرزمینی از بین خواهند رفت و از همه مهم‌تر اینکه باید در برابر نسل‌های آینده پاسخگو باشیم

سخن پایانی

در سال‌های اخیر به‌دلیل پیچیدگی و تحولات روزافزون جامعه جهانی، عامل انرژی نقشی اساسی در اقتصاد و سیاست هر ملتی ایفا می‌کند و پیگیری دقیق دورنمای بخش انرژی و اتخاذ استراتژی مناسب از ارکان اصلی حفظ ثبات و قدرت سیاسی-اقتصادی هر کشوری است.

منظور از بهینه‌سازی مصرف انرژی، انتخاب الگوها و اتخاذ و بکارگیری روش‌ها و سیاست‌هایی در مصرف انرژی است که از نظر اقتصاد ملی مطلوب باشد و استمرار حیات و دوام انرژی را تضمین کند.

 با عنایت به اقتصاد تک‌محصولی و متکی به درآمدهای نفتی و سرانه مصرف بالای انرژی در ایران و از همه مهم‌تر اتلاف بی‌رویه آن، تلاش همگانی در جهت بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف انرژی به‌عنوان یک نیاز و ضرورت ملی کاملا مشهود است.

صاحب‌نظران حوزه سوخت بر این باورند که اگر در زمان اوج مصرف سوخت‌های فسیلی چاره‌ای برای بهره‌وری و مصرف بهینه اندیشیده نشود، به‌زودی وارد‌کننده منابعی نظیر بنزین و گاز خواهیم بود.