اگر به آمار مهاجرت نگاهی بیندازیم متوجه خواهیم شد بعد از اپیدمی کرونا، اکنون درگیر اپیدمی مهاجرت شده‌ایم. با نگاهی کوتاه می‌توان دریافت شرایط اقتصادی یکی از عوامل مهم مهاجرت است. بی‌شک وقتی شاهد کاهش آمار اشتغال هستیم و مردم هر سال باید زمان بیشتری را برای افزایش درآمد کار کنند، اما باز هم درآمد آنها کفاف یک زندگی مناسب را ندهد، وقتی امنیت شغلی وجود ندارد و... مشخص است که افراد ترجیح می‌دهند به کشور‌های دیگر مهاجرت کنند. صمت در این گزارش به بررسی عوامل موثر بر مهاجرت و آسیب‌های آن به اقتصاد کشور پرداخته است.

نگاهی کوتاه به آمار مهاجرت

براساس گزارش سازمان بین‌المللی مهاجرت، تعداد کل مهاجران در سراسر جهان در دو قرن اخیر، با افزایش قابل‌توجهی همراه بوده است. تعداد مهاجران در سال ۲۰۰۰ حدود ۱۵۰ میلیون نفر، در سال ۲۰۱۰ حدود ۲۱۴ میلیون نفر و در سال گذشته ۲۸۱ میلیون نفر بوده است؛ به‌عبارتی بیش از ۳ درصد جمعیت کره زمین را مهاجران تشکیل می‌دهند. بی‌تردید یکی از محرک‌های اصلی مهاجرت در دنیا، عوامل اقتصادی است. به‌گفته سازمان بین‌المللی کار، حدود نیمی از جمعیت کل مهاجران بین‌المللی، خانه و کاشانه خود را به امید یافتن شغل یا فرصت‌های شغلی بهتر ترک می‌کنند. مالزی، ترکیه، ارمنستان و گرجستان از جمله کشورهایی هستند که در سال‌های اخیر، بخش قابل‌توجهی از سرمایه و پس‌انداز ایرانیان مهاجر را جذب کرده‌اند. به‌دلیل وجود بحران‌های اقتصادی، تحریم‌ها و شرایط نامطلوب اجتماعی و رفاهی در چند دهه گذشته، آمار مهاجرت دانشجویان و نخبگان ایرانی به‌طور چشمگیری افزایش یافته است. اما ماجرا به همین‌جا ختم نمی‌شود؛ در چند سال اخیر نه‌‌تنها نخبگان ایرانی با امید به کسب موقعیت تحصیلی، شغلی و شرایط زندگی بهتر اقدام به مهاجرت کرده‌اند، بلکه تب داغ مهاجرت به همه قشرهای جامعه و حتی استارت‌آپ‌ها هم سرایت کرده است.

خود را با آمارهای غلط گول نزنید

آلبرت بغزیان، کارشناس اقتصاد ضمن تاکید بر افزایش مهاجرت و تبعات آن در گفت‌وگو با صمت گفت: آمار مهاجرت خطرناک است، اما عجیب نیست.

هیچ کشوری هرگز از مهاجرت سود نبرده است؛ مگر کشورهایی که جمعیت بیکار دارند که خروج نیروها بدون خروج سرمایه است. قطعا مهاجرت افراد نخبه یا صاحبان فن، بازار کار کشور را با چالش‌های بی‌شماری روبه‌رو می‌کند. وی با اشاره به آسیب‌هایی که مهاجرت به اقتصاد کشور وارد می‌کند، اظهار کرد: مهاجرت فردی که می‌تواند در کشور خودش مفید باشد، هیچ نفعی برای کشور ندارد.

گاهی اوقات نیروی کار کشوری مانند هندوستان به امریکا می‌رود و درآمد حاصل از کار خود را به کشورش می‌فرستد، زیرا قرار است برای یک مدت کوتاه در کشوری دیگر مشغول کار باشد و پس از پایان دوره کاری‌اش به کشورش بازمی‌گردد، اما نیروی‌های کار مهاجر ما درآمد خود را به کشور بازنمی‌گردانند، چون برای همیشه ایران را ترک کرده‌اند. کشور برای پرورش نیروهای انسانی هزینه‌ می‌کند، اما زمان بهره‌وری که می‌رسد افراد به کشور دیگری می‌روند و کشور مقصد بدون هیچ هزینه‌ای نیروی کار تازه‌ای به‌دست می‌آورد، این در حالی است که ما باید برای جایگزین کردن این نیروها، چند سالی را صبر کنیم و هزینه پرورش نیروهای دیگر را بپردازیم که البته هیچ اطمینانی وجود ندارد که این نیروها هم ماندگار باشند و به جرگه مهاجران نپیوندند. بر این اساس مهاجرت از هر نوعی که باشد برای اقتصاد کشور زیان‌بار است.

آسیب به اقتصاد کشور

این کارشناس اقتصاد افزایش مهاجرت افراد حرفه‌ای در بخش‌های مختلف را خطری جدی برای اقتصاد کشور دانست و افزود: این‌ روزها شاهدیم که پزشکان، مهندسان، قالیبافان، آرایشگران، برنامه‌نویسان و... در حال مهاجرت هستند و این یعنی نه‌تنها نیروهای حرفه‌ای در حال خروج از کشور هستند، بلکه سرمایه‌های آنها نیز از کشور خارج می‌شود. در این شرایط افراد نابلد در بازار کار باقی می‌مانند و طبیعی است که با این وضعیت میزان بهره‌وری کاهش یابد و کیفیت خدمت‌رسانی نیز افت کند.

بغزیان با اشاره به فقدان آمار درست از مهاجرت‌ها بیان کرد: دستیابی به آمارهای درست بسیار راحت است. کشورهای دیگر هر سال اعلام می‌کنند که در هر حوزه‌ای چه تعداد مهاجر گرفته‌اند؛ اما اگر سعی بر این است که با آمارهای غلط خود را گول بزنیم، موضوع دیگری است.

دولت هیچ توجهی نمی‌کند!

این کارشناس اقتصاد با انتقاد از چشم‌پوشی دولت از موضوع مهاجرت گفت: متاسفانه جای تعجب دارد که دولت نسبت به افزایش آمار مهاجرت احساس خطر نمی‌کند. هیچ‌گاه به این موضوع به‌عنوان یک چالش جدی نگاه نشده، بلکه تنها به کاهش جمعیت فکر می‌کنند؛ در صورتی که اقدام درست این است که به مشکلات اقتصادی افراد توجه کنیم و موانع را از مسیر پیشرفت آنها برداریم.

این استاد دانشگاه در پایان تاکید کرد: ما باید به‌دنبال راهی برای نگهداری نیروی انسانی در کشور باشیم. شاید الان کشور خطر افزایش مهاجرت نیروی کار را حس نکند، اما بدون‌شک در سال‌های آینده آسیب‌های نبود نیروی متخصص در بازار کار را متحمل خواهد شد.

آمار دقیقی از مهاجرت وجود ندارد

شهلا کاظمی، کارشناس حوزه مهاجرت درباره آمار مهاجرت به صمت گفت: هر آماری که به‌ادعای افراد از مهاجرت اعلام می‌شود، اشتباه است. هیچ آمار دقیقی از مهاجرت وجود ندارد و همه برپایه حدس و گمان است. در مجموع ما معمولا در زمینه مهاجرت آمار خاصی نداشته و نداریم و آمار‌های فعلی نیز چندان دقیق نیستند. از مهاجرت‌های داخلی نیز آمار دقیقی نداریم؛ هرچند در یک سال اخیر طبق مشاهدات ما مهاجرت افزایش پیدا کرده است. به‌نظر بنده ابعاد این موضوع آنقدر گسترده است که هیچ گاه نمی‌توانیم آمار دقیقی از مهاجرت به‌دست بیاوریم. وی با اشاره به افزایش مهاجرت اظهار کرد: بعد از دهه ۷۰ مهاجرت دانشجویان برای ادامه تحصیل افزایش پیدا کرد، اما به‌طور کلی در برخی از مقاطع زمانی مهاجرت افزایش پیدا می‌کند. البته این موضوع کاملا روشن است که در ۵ سال اخیر شاهد افزایش مهاجرت بوده‌ایم.

عوامل موثر بر مهاجرت

کاظمی در تشریح عوامل موثر بر مهاجرت اظهار کرد: دلایل مهاجرت در دو دسته قابل‌بحث هستند؛ یک سری عوامل دافعه مبدأ و یک سری عوامل جاذبه مقصد. معمولا مهاجرت‌ها اگر به‌واسطه بورس تحصیلی و به‌دست آوردن شغل صورت بگیرد، در دسته جاذبه‌های مقصد جای می‌گیرد، اما اگر کسی به‌دلیل مشکلات داخلی از جمله مسائل سیاسی و اقتصادی و چالش‌های اجتماعی از جمله مخالفت با خانواده ترک وطن کند، می‌توان دلیل مهاجرتش را در دسته دافعه مبدأ جای داد. افراد در بیشتر مهاجرت‌هایی که به‌دلیل عوامل دافعه مبدأ صورت می‌گیرد، در واقع به‌اصطلاح «از اینجا مانده و از آنجا رانده می‌شوند» و در حقیقت از چاله به چاه می‌افتند، چراکه این افراد شغل مناسبی ندارند و ناگهان با هزینه‌های سنگین زندگی در یک کشور دیگر مواجه می‌شوند؛ در نتیجه مشکلات آنها در کشور مقصد بیشتر خواهد شد. این کارشناس حوزه مهاجرت با اشاره به معایب بسیاری که در مهاجرت وجود دارد، بیان کرد: متاسفانه هیچ اطلاع‌رسانی در زمینه معایب این موضوع نمی‌شود و تصمیم هر شخصی در برابر مشکلات پاک کردن صورت‌مسئله است.

خروج سرمایه از کشور

کاظمی درباره طیف‌بندی مهاجرت گفت: در ارتباط با جامعه ما مهاجرت عمدتا مربوط به قشر تحصیلکرده است؛ یعنی کسانی که کشور برای آنها سال‌ها سرمایه‌گذاری کرده، به‌دلیل بیکاری مهاجرت می‌کنند و این برای کشور اتفاق بسیار مضر است. بحث جوانی جمعیت نیز مطرح است. وقتی جوانان از کشور خارج شوند ساختار سنی جامعه به‌هم می‌خورد و باروری نیز پایین می‌آید. از دید افراد ممکن است فرد نتواند جذب کشور مقصد شود و دچار فقر و بعضا افسردگی شود یا اگر جذب هم شود دوست دارد به کشور خود برگردد. در بسیاری از موارد دانشجویانی که مهاجرت کرده‌اند به ما می‌گویند به‌دلیل کیفیت پایین آموزش داخلی مهاجرت کرده‌اند؛ این نمونه باتوجه به موارد فوق، ترکیبی از هر دو عامل مهاجرت را دارد؛ یعنی هم جاذبه مقصد و هم دافعه مبدأ. بیشتر کسانی که به‌صورت خانوادگی از کشور می‌روند با عامل دافعه مبدأ مهاجرت را برمی‌گزینند، زیرا مبدأ درگیر آسیب‌های اجتماعی بالا و محدودیت‌های اقتصادی است. بخش آسیب‌زننده این مسئله نیز پناهندگانی هستند که با قایق مهاجرت می‌کنند.

مهاجرت غیرفیزیکی

این کارشناس مهاجرت با اشاره به آسیب‌های اقتصادی ناشی از مهاجرت اظهار کرد: نکته مهم‌ این است که ما با یک پدیده دیگر هم در زمینه مهاجرت مواجهیم که به‌نوعی خروج نیروی نخبه و متخصص از اقتصاد است، اما بدون مهاجرت فیزیکی. ما در دوره‌ای زندگی می‌کنیم که اقتصاد تا حدود زیادی دیجیتالی شده است؛ بنابراین همین حالا هم نیرو‌های متخصصی داریم که با شرکت‌های خارجی کار می‌کنند، اما از ایران خارج نشده‌اند و فقط توانمندی و انرژی و زمان خود را از اقتصاد ایران خارج کرده‌اند و تمایلی به همکاری با بخش خصوصی و غیرخصوصی ایران ندارند؛ به‌عبارت ساده‌تر جدا از مهاجرت فیزیکی یک مهاجرت مهارت غیرفیزیکی هم در ایران رخ داده و در جریان است.

سخن پایانی

جان کلام اینکه متاسفانه مسئولان میزان مهاجرت‌ را چندان خطرناک نمی‌بینند و هیچ اقدام مثبتی برای تغییر ساختار‌ها و اوضاع اقتصادی نمی‌کنند تا مانع از خروج نخبگان و سرمایه‌های مالی و انسانی شوند، این در حالی است که با این ساختار اقتصادی هیچ‌گاه نمی‌توانیم نیرو‌هایی که رفته‌اند را جذب کنیم و مانع از افزایش مهاجرت شویم. واقعیت این است که اقتصاد ایران هیچ جذابیتی برای هیچ ایرانی خارج‌نشینی ندارد. به‌عبارتی اینکه عده‌ای از مسئولان صحبت از جذب نیرو‌های ایرانی خارج از کشور می‌کنند، تنها یک حرف است. با روندی که درحال‌حاضر شاهد آن هستیم می‌توان متصور بود که آمار‌های اخیر از مهاجرت، پایان ماجرا نیست و باید منتظر رکورد‌های جدیدی باشیم.