گفته‌های رئیس‌کل بانک مرکزی نشان می‌دهد او دنبال ایجاد ثبات ارزی با نظم دادن به تقاضاهاست تا سیاست‌گذار دیگر دنباله‌رو بازار نباشد و بیشتر نقش بازارساز را ایفا کند و به این ترتیب بازار مبادله‌ای ارز جایگزین بازار متشکل ارزی می‌شود و ساختار آن تغییر خواهد کرد. هدف از راه‌اندازی بازار مبادله‌ای فعال‌تر شدن بانک مرکزی در عرصه تقاضاهای خرد ارزی با رویکرد پوشش معاملات نقدی و اسکناس خواهد بود. به این ترتیب قرار است هم بازیگران بازار ارز و هم سیاست‌گذاران و قانون‌گذاران در تحلیل بازار ارز، روی نرخ ارز مبادله‌ای متمرکز شوند و از قدرت نفوذ و اثرگذاری نرخ ارز در معاملات فردایی کاسته شود. همچنین به‌دلیل وجود تقاضای کاذب در بازار برای این دو کالا احتمالا دولت می‌خواهد با راه‌اندازی سامانه مبادلاتی ارز و طلا بر میزان عرضه و تقاضا نظارت کند. از آنجایی که هنوز هیچ جزئیاتی در زمینه سامانه مبادله ارز و طلا ازسوی بانک مرکزی منتشر نشده، نمی‌توان ابعاد مختلف آن را موردقضاوت قرار داد. با این همه کارشناسان تاکید دارند سامانه‌ها در ایجاد ثبات در قیمت‌ها تاثیری نداشته و تنها منجر به حجیم شدن دولت و نابسامانی بیشتر بازار می‌شوند. صمت در این گزارش نظر کارشناسان اقتصادی را درباره سامانه مبادله ارز و طلا جویا شده است.

پاسخگویی به ۴۰ ردیف نیاز ارزی

را‌ه‌اندازی سامانه یا بازار مبادله ارز و طلا تازه‌ترین تصمیم بانک مرکزی است. به‌گفته محمدرضا فرزین، این بازار با هدف تامین نیازهای واقعی مردم ایجاد خواهد شد تا در کنار تامین ارز تجاری با نرخ ۲۸هزار و ۵۰۰تومان، نیازهای ارزی قانونی برای مصارف خدماتی در قالب بازار مبادله‌ای پاسخ داده شود. به‌نظر می‌رسد با این تصمیم ماموریت بازار متشکل ارزی که در دولت گذشته برای رصد و کنترل نرخ ارز و پوشش تقاضاهای غیرتجاری ایجاد شده بود، تغییر می‌کند و از این پس همه مردم می‌توانند نیازهای ارزی‌شان را از این بازار تامین کنند. فرزین با تاکید بر تثبیت نرخ ارز تجاری در سامانه نیما روی رقم ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومان به ازای هر دلار امریکا، گفت: از نیمه بهمن با تاسیس بازار مبادله‌ای ارز بقیه نیازهای خدماتی-ارزی مردم تامین می‌شود و به سمتی حرکت می‌کنیم که تمام نیازهای ارزی رسمی و بانکی در بازار مبادله و سامانه نیما تامین شود. مهم‌ترین سؤال این است که این بازار قرار است در خیابان فردوسی تهران تشکیل شود یا تقاضای ارز خدماتی از طریق یک سامانه پذیرش و پاسخ داده خواهد شد؟ بانک مرکزی گفته است در این بازار به ۴۰ ردیف نیاز ارزی تعریف‌شده در قانون پاسخ می‌دهد.

عرضه و تقاضا واقعی می‌شود

میثم رادپور، کارشناس مسائل اقتصادی درباره علت ایجاد سامانه مبادله ارز و طلا به صمت گفت: بانک مرکزی به‌دلیل ناتوانی در کنترل قیمت‌ها در بازارهای مالی، به‌ویژه طلا و دلار سعی کرده با ایجاد سامانه‌های مختلف نظارت بر این بازارها شفاف‌سازی کند.

وی با اشاره به اینکه سامانه مبادله ارز و طلا می‌تواند میزان عرضه و تقاضا در بازار را تعیین و ساماندهی کند اظهار کرد: با اینکه هنوز هیچ توضیحی ازسوی بانک مرکزی در زمینه سامانه مبادله ارز و طلا داده نشده، به‌نظر می‌رسد این سامانه برای محدود‌سازی ورود ارز و طلا به بازار سوداگری راه‌اندازی شود.

مُسکن موقت

این کارشناس مسائل اقتصادی ضمن انتقاد از راه‌اندازی سامانه‌های مالی متعدد توسط بانک مرکزی خاطرنشان کرد: بانک مرکزی به‌جای توجه به وظیفه اصلی خود، یعنی کنترل تورم و نقدینگی این دو چالش اصلی اقتصاد را به حال خود رها کرده و تلاش می‌کند، با ابزارهای جدید کنترلی مُسکن‌وار در بازار ارز و طلا ورود کند. رادپور با بیان اینکه در شرایط کنونی باید اعتماد سرمایه اجتماعی برای فعالیت در سامانه مبادله‌ای ارز و طلا جلب شود تا شاهد ایجاد رونق در این مجموعه باشیم، افزود: نهادهای دولتی و بخش‌های خصوصی که بنیه‌های مالی قوی دارند باید وارد بازار مبادله ارز و طلا شوند تا اطمینان مردم برای فعالیت در این بازار جلب شود؛ در غیر این صورت در شرایط فعلی نباید انتظار داشت مردم وارد این بازار شوند.

نوسان‌گیری در بازار مبادله ارز و طلا

وی با تاکید بر اینکه بازار مبادله ارز و طلا می‌تواند نوسان‌گیر نرخ دلار و طلا شود، ادامه داد: این مجموعه عرضه و تقاضای واقعی را جلب کرده و بازار رقابتی سالم در کشور شکل می‌دهد؛ از همین رو نرخ واقعی ارز و طلا در این بازار کشف می‌شود.  این کارشناس مسائل اقتصادی هدف از ایجاد بازار مبادله ارز و طلا را جلوگیری از جهش ناگهانی نرخ ارز و طلا دانست و اظهار کرد: بانک مرکزی امیدوار است با راه‌اندازی سامانه‌های مختلف کنترل نرخ و عرضه و تقاضای دلار و سکه بازار را مدیریت کند. رادپور در پاسخ به این پرسش که آیا بازارهای مشابه‌ای برای مبادله ارز و طلا در دنیا وجود دارد، تصریح کرد: هیچ جای دنیا مثل ایران تقاضا برای دلار بالا نیست و دلار فقط برای تجارت مورداستفاده قرار می‌گیرد. در مورد طلا هم معمولا این کالای امن برای سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه موردمعامله قرار می‌گیرد.

تعطیلی اتاق تاریک

این کارشناس مسائل اقتصادی با تاکید بر لزوم اجرای صحیح این بازار ابراز امیدواری کرد: تشکیل بازار مبادله ارز و طلا اتاق‌های تاریک که توسط برخی افراد سودجو برای تعیین نرخ ارز و طلا شکل گرفته را از بین می‌برد و کسب‌وکار دلالان در این بازار را کساد می‌کند. این تحلیلگر بازار سرمایه با بیان اینکه این احتمال وجود دارد که در صورت اجرای نادرست بازار مبادله ارز و طلا استقبالی از آن صورت نگیرد، گفت: اگر بازار مبادله ارز و طلا رونق نگیرد، فقط یک ساختار اداری جدید در کشور شکل گرفته که هیچ کارآیی ندارد.

این کارشناس مسائل اقتصادی، تصریح کرد: اساس کار این بازار نظارت بانک مرکزی و فعالیت بانک و صرافی‌هایی که قوانین مرتبط بانک مرکزی را پذیرفته‌اند است و با ایجاد و رونق این بازار دلالان دیگر نقشی در دادوستدهای ارزی و طلا نخواهند داشت.

طرح ایجاد بازار مبادله ارز و طلا ابهام دارد

حسن رادمهر، کارشناس مسائل اقتصادی در تشریح علت ایجاد سامانه مبادله ارز و طلا به صمت گفت: این بازار در صورت اجرای درست قطعا مزایایی برای اقتصاد کشور به همراه خواهد داشت، اما طرح بازار مبادله ارز و طلا با ابهاماتی نیز همراه است که باید توسط بانک مرکزی شفاف‌سازی شود. این کارشناس اقتصاد با اشاره به مزایای ایجاد این بازار افزود: تکلیف معاملات ارزی و طلا باید در بازار مبادله‌ای مشخص شود، زیرا در حال ‌حاضر به‌دلیل وجود بروکراسی بانکی، فرآیند خرید ارز و سکه برای مردم به‌سختی طی می‌شود. از طرفی صرافی‌ها و طلافروشی‌ها نیز به‌دلیل اینکه نفع شخصی دارند طبیعتا هنگام نوسانات شدید ارزی، به‌صورت موقت یا کارشان تعطیل می‌شود یا خودشان تعطیل می‌کنند.

تسهیل دادوستد

وی گفت: اگر یک بازار مبادله ارز و طلا وجود داشته باشد و مردم بدانند چه کسانی رسما در این بازار فعال هستند، خرید و فروش با سهولت بیشتری انجام می‌شود. همچنین اعتماد مردم به سامانه‌ای که پشتوانه بانک مرکزی را دارد، بیش از دلالان است، زیرا مردم براساس نیاز واقعی به این بازار مراجعه می‌کنند و دست دلالان از بازار مبادله ارز و طلا کوتاه می‌شود. رادمهر در ادامه یادآور شد: در این بازار بانک‌ها یا صرافی‌های دارای مجوز، واردکنندگان و صادرکنندگان عضو و عرضه‌کنندگان مشخص هستند که این شفافیت از مزیت‌های این بازار است. وی در پاسخ به این پرسش که آیا با ایجاد بازار مبادله ارز و طلا نیازی به وجود و ادامه کار سامانه نیما و بازار متشکل ارزی است یا خیر، گفت: در حال‌ حاضر وجود ارز ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومانی نیمایی و ارز بازار متشکل ارزی همچنان حکایت از چندنرخی بودن نرخ دلار دارد. چنین فضایی بستر رانت و فساد است و نه‌تنها هیچ نفعی برای دهک‌های کم‌درآمد ندارد، بلکه رانت را نصیب گروه‌های ذی‌نفوذ می‌کند و منجر به ایجاد فاصله طبقاتی بیشتر بین دهک‌های مختلف می‌شود؛ بنابراین ایجاد بازاری برای تعیین عرضه و تقاضای واقعی به نرخ دلار کمک می‌کند.

خرید و فروش بی‌واسطه

این تحلیلگر بازار سرمایه با بیان اینکه نسخه بازار ارز برای اقتصاد ایران تک‌نرخی شدن است، تصریح کرد: نه‌تنها ارز، بلکه هر کالایی بیش از یک نرخ داشته باشد، در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت منجر به فساد می‌شود که در اقتصاد کشور ما نیز بار‌ها این موضوع دیده شده است؛ بنابراین باید بازاری تحت نظارت کامل بانک مرکزی به‌وجود‌ آید که در آن نرخ ارز و طلا به سمت واقعی شدن برود. همچنین تحت نظارت قوی بانک مرکزی بساط دلالان از بازار ارز و سکه برچیده می‌شود.

رادمهر خاطرنشان کرد: اگر بازار مبادله ارز و طلا یا هر بازار دیگری ایجاد شود، اما دوباره بیش از یک نرخ ارز و طلا به‌وجود بیاید، مانند این است که دولت هیچ سیاست جدیدی اتخاذ نکرده است. وی با تاکید بر اینکه هر سیاستی که منتج به تک‌نرخی شدن ارز شود، شاید در کوتاه‌مدت عوارض داشته باشد، گفت: تک‌نرخی شدن دلار در بلندمدت به اقتصاد کشور کمک می‌کند. همچنین در حوزه طلا بانک مرکزی براساس نیاز واقعی بازار اقدام به ضرب سکه خواهد کرد.

سامانه روی سامانه

این کارشناس اقتصادی ضمن انتقاد از وجود سامانه‌های کنترلی متعدد در بازار مالی توضیح داد: عملکرد فعلی بانک مرکزی بیانگر این موضوع است که این بانک هر جا در تثبیت قیمت‌ها درمانده، سعی می‌کند با ایجاد سامانه‌ای برخط فضای متشنج بازار را کنترل کند، اما تجربه‌های متعدد قبلی نشان داده ایجاد بازارهای مختلف برخط خیلی نمی‌تواند به ثبات قیمت‌ها در بازار کمک کنند.

رادمهر افزود: بازار مبادله ارز و طلا در خوش‌بینانه‌ترین حالت می‌تواند خریدهای کاذب را شناسایی کند و اطلاعات آن را در اختیار سازمان امور مالیاتی قرار دهد.

چند سوال مهم

درباره طرح سامانه مبادله ارز و طلا چند سوال مهم وجود دارد. اینکه مکانیسم کشف نرخ در بازار مبادله‌ای ارزی چگونه خواهد بود؟ در صورت تاسیس بازار مبادله‌ای طلا، آیا سازکارهای فعلی دادوستد طلا و سکه در بورس متوقف می‌شود؟  به‌نظر می‌رسد بانک مرکزی دو هدف را از ایجاد بازار مبادله ارز و طلا دنبال می‌کند؛ نخست ایجاد ثبات در بازار ارز از دو کانال تثبیت نرخ ارز تجاری برمبنای نرخ ۲۸هزار و ۵۰۰تومانی و دیگر سوق دادن معاملات واقعی بازار ارز به سمت بازار مبادله‌ای و دوم کنترل انتظارات تورمی تا بلکه جلوی علامت‌دهی نرخ دلار فردایی و معاملات کم‌حجم و غیرشفاف به بازار واقعی را بگیرد. به این ترتیب بانک مرکزی دنبال این است که همه تقاضاهای ارز تجاری برای واردات کالاهای اساسی، مواد اولیه و تجهیزات تولید را تا یک ‌سال آینده با نرخ اعلام‌شده پوشش دهد و در مقابل دیگر تقاضاها را به سمت بازار جدید هدایت کند. برخی نیز معتقدند با تاسیس بازار مبادله‌ای ارزی، نرخ مبادله‌ای جایگزین نرخ توافقی که در دوران ریاست علی صالح‌آبادی ایجادشده و معاملات آن در بازار متشکل ارزی صورت می‌گرفت، می‌شود و پیگیری‌های نشان می‌دهد با راه‌اندازی بازار مبادله‌ای ارزی، بساط فروش ارز به هر کارت ملی در هر سال جمع‌آوری خواهد شده و بانک مرکزی تنها به تقاضاهای واقعی ارز از جمله ارز مسافرتی، درمانی، دانشجویی و نظایر آن پاسخ خواهد داد و به این ترتیب دوره اجاره ‌دادن کارت ملی و سوداگری ارز پایان می‌یابد. در واقع بانک مرکزی در نقش بازار‌ساز دنبال این است که نیازهای ارزی مردم را از بازار غیررسمی جمع کند و به سمت بازار مبادله‌ای سوق دهد..

بازار غیررسمی چه می‌شود؟

آیا بازار غیررسمی ارز جمع خواهد شد؟ پاسخ منفی است. بانک مرکزی در عمل این بازار را حذف نمی‌کند، بلکه تصمیم دارد جلوی اثرات مخرب، منفی و سیگنال‌دهی نرخ در معاملات فردایی و سوداگری را سد کند و مرجع نرخ ارز در بازار، بازار مبادله‌ای باشد، نه معاملات فردایی و غیررسمی. البته شرط موفقیت این سیاست ارزی، این است که دیگر دستگاه‌ها و نهادهای تامین‌کننده ارز به‌ویژه صادرکنندگان با بانک مرکزی همراهی کنند و نخواهند که مازاد ارز صادراتی‌شان را در بازار دیگری بفروشند.

سخن پایانی

کارشناسان اقتصادی بر این باورند که ایجاد بازارهای مختلف برخط تا زمانی که تورم در کشور مهار نشده، نمی‌تواند برای اقتصاد مفید و کاربردی باشد، زیرا ایجاد هر بازاری در فضای مجازی باعث چندنرخی شدن کالای مربوطه می‌شود که همین چندنرخی بودن به ایجاد رانت در اقتصاد منجر می‌شود؛ بنابراین زمانی بازارهای برخط مفیدند که تحت نظارت شدید بانک مرکزی بوده و قیمت‌ها را به‌سوی تک‌نرخی شدن هدایت کنند.