گرمخانه‌ها به افراد بی‌خانمان، کارتن‌خواب و آسیب‌دیدگان اجتماعی، پناهگاه و غذای رایگان می‌دهند که هزینه آن را دولت یا گروه‌های اجتماعی تامین می‌کنند. گرمخانه مکانی است که حالت اردوگاهی دارد و تعداد زیادی از افراد بی‌سرپناه را پذیرش می‌کند. در بسیاری از کلانشهرها، گرمخانه‌هایی وجود دارند که خدمات بسیاری به بی‌خانمان‌ها ارائه می‌دهند. اگرچه وجود بی‌خانمان‌ها در سطح شهرهای کشور، مشکل‌آفرین و نیازمند برنامه‌های مدون برای حل ریشه‌ای این معضل است، با این‌حال، وجود گرمخانه‌ها می‌تواند مقداری از مشکلات این افراد را حل کند. در این گرمخانه‌ها، غذای گرم، حمام، سرویس‌های بهداشتی و جای خواب برای بی‌خانمان‌ها فراهم است و شهرداری‌ها مسئول شناسایی و جمع‌آوری آنها هستند. در این فرآیند، پس از شناسایی، افرادی که دارای بیماری هستند، تحت درمان قرار می‌گیرند که البته این موضوع در بیشتر گرمخانه‌های شهرها رعایت نمی‌شود. 10 اکتبر (18 مهر) در تقویم جهان با عنوان روز جهانی بی‌خانمان‌ها نام‌گذاری شده است. با توجه به‌ضرورت حمایت از این بخش از جامعه، صمت در این گزارش به مناسبت روز جهانی بی‌خانمان‌ها، به بررسی وضعیت گرمخانه‌های کشور پرداخته است.

وظیفه شهرداری در احداث گرمخانه

پدیده بی‌خانمانی که بین مردم به کارتن‌خواب‌ها معروف هستند را بیشتر معتادان متجاهر تشکیل می‌دهند. این افراد تمایل دارند زیراندازهای خواب‌شان را که در اصل ورقه‌های چندلای کارتن است، در گوشه‌وکنار معابر شهرهای بزرگ پهن کنند. توسعه این روند چند سالی است شهرداری‌های شهرهای بزرگ را بر آن داشته تا به‌عنوان مسئول امور شهری دست‌به‌کار شوند و برای در امان ماندن این بخش از جامعه از سرمای شب‌های سرد زمستان اقدام به ایجاد محیط‌هایی به‌نام گرمخانه کنند؛ اقدامی که طی آن افراد بی‌خانمان سرپناهی برای گذران شب دارند تا شب را به صبح برسانند. برخی کارشناسان و فعالان اجتماعی معتقدند به‌دلیل افزایش بی‌خانمانی در شهرهای کشور، باید هرچه سریع‌تر نسبت به ساخت گرمخانه‌ها در شهرهای فاقد گرمخانه، اقدامات لازم انجام ‌شده و تعداد گرمخانه‌ها افزایش یابد. براساس آمار در کلانشهرهایی مانند خوزستان و مشهد، نیاز به وجود گرمخانه‌ها به‌شدت احساس می‌شود. به‌گفته مدیرکل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری خوزستان، با وجود تصویب ایجاد گرمخانه و پذیرفتن این موضوع توسط شهرداری اهواز، هنوز احداث گرمخانه اجرایی نشده است. به‌گفته مهرداد موسوی براساس مصوبه شورای‌عالی اداری کشور، شهرداری‌ها در کلانشهرها و شهرهای با بیش از ۵۰۰ هزار نفر جمعیت، موظف به راه‌اندازی مکان‌هایی برای اسکان موقت و حتی بلند‌مدت بی‌خانمان‌ها یا افراد بی‌سرپرست هستند. از سوی دیگر، حضور زنان بی‌سرپرست و فاقد سرپناه و همچنین نوجوانان در گرمخانه‌ها مسئله‌ای است که باید توجه ویژه‌ای به آن کرد و توسط مددکاران و روانشناسان اجتماعی آسیب‌شناسی شود. مدیرعامل سازمان رفاه، خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران می‌گوید؛ براساس اطلاعات موجود فقط ۶۰ تا ۸۰ درصد زنان و مردان مراجعه‌کننده به گرمخانه‌های شهرداری تهران اعتیاد دارند و مابقی آنها تنها به علت بی‌سرپناهی به آنجا مراجعه می‌کنند. این در حالی است که پایش سلامتی هم در گرمخانه‌ها انجام نمی‌شود و اطلاعات فقط براساس خوداظهاری است.

ضرورت ایجاد گرمخانه در تبریز

تبریز به‌عنوان یکی از شهرهای سرد کشور، هیچ گرمخانه‌ای ندارد و گویا مسئولان شهری تبریز تاکنون تصمیمی برای احداث گرمخانه در این شهر نگرفته‌اند. حضور بی‌خانمان‌ها در کلانشهرها و نبود گرمخانه در زمره مهم‌ترین آسیب‌های اجتماعی است که اگر چاره‌ای اندیشده نشود، بازتولید مکرر آسیب‌های اجتماعی را به همراه خواهد داشت. رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر تبریز در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: درباره راه‌اندازی گرمخانه‌ها، امسال نیز هیچ اقدامی از سوی هیچ نهادی انجام ‌نشده است. حکیمه غفوری ادامه داد: این در حالی است که در چندین کلانشهر کشور، سالانه شاهد شرایط بهتری برای اسکان در گرمخانه‌ها هستیم که با همکاری نهادهای غیردولتی و دولتی مانند شهرداری‌ها و فرمانداری‌ها شکل گرفته است و توسعه پیدا می‌کند. وی افزود: در کل موضوع حمایت‌های اجتماعی، جایگاهی در حوزه اجرایی نهادها در کلانشهر تبریز نداشته و استمرار چنین وضعیتی، سبب بازتولید مکرر آسیب‌های اجتماعی خواهد شد. از این‌رو نیاز است نهاد‌های مرتبط با کاهش آسیب‌های اجتماعی، اقداماتی در راستای اسکان‌های موقت (گرمخانه‌ها) اقداماتی را انجام دهند تا افراد بی‌خانمان و همچنین معتادان متجاهر در سطح شهر شناسایی و به این مراکز آورده شوند.

باید برای ساخت گرمخانه اقدام شود

غفوری ادامه داد: اگر همین امسال به راه‌اندازی گرمخانه‌های عمومی اقدام نکنیم، سال آینده تقاضاها افزایش یافته و مشکلات و چالش‌ها پیچیده‌تر خواهند شد؛ بنابراین منطق مدیریت حکم می‌کند مدیریت شهری سریعا نسبت به رفع چنین نیازهایی در شهر اقدام کند. این فعال اجتماعی با تاکید بر اینکه نباید واقعیت‌ها را انکار کرد و همچنان به‌دنبال سرپوشی برای ضعف‌های اجتماعی شهر گشت، گفت: براساس آمار و شواهد، امروز در تبریز افراد بی‌خانمان و بی‌سرپناه کم نبوده و نهاد‌های مسئول وظیفه دارند هرچه سریع‌تر اقداماتی درباره اسکان چنین افرادی به انجام برسانند. رئیس کمیسیون فرهنگی اجتماعی شورای‌شهر تبریز ادامه داد: با وجود تمام موارد یادشده ظاهرا شهرداری تبریز ۲ محل را ویژه اسکان و با عنوان گرمخانه برای فصل سرد سال درنظر گرفته، اما گفته می‌شود این محل‌ها نیز نقص‌ها و محدودیت‌هایی دارند. غفوری افزود: با توجه به نبود گرمخانه و مراجعه افراد بی‌خانمان و همچنین نیاز به اسکان امن، جلساتی با معاونت عمرانی استانداری انجام‌شده؛ از این‌رو شهرداری موظف است مکانی به‌عنوان گرمخانه مشخص و تجهیز کند. براساس ماده ۵۵ قانون شهرداری، تعیین محل گرمخانه از وظایف شهرداری است. وی گفت: نبود گرمخانه، چندین‌بار در کارگروه‌ها و جلسات مطرح شده، اما راه به‌جایی نبرده است. امید است با جلسات برگزار شده و یک تصمیم نهایی برای ایجاد و تجهیز گرمخانه اتفاقات خوبی رخ دهد. غفوری در پایان گفت: شورای شهر تبریز آماده هرگونه همکاری و تصویب دستورالعمل و مصوبه‌ای درباره احداث گرمخانه‌هاست و امیدواریم طرح‌های جدید که حوزه ساماندهی آسیب‌های اجتماعی شهرداری تبریز در این زمینه آغاز کرده به سرانجام برسد.

لزوم رعایت پروتکل‌های بهداشتی

معاون حمایت‌های اجتماعی سازمان رفاه، خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: در فصل سرد سال در گرمخانه‌های پایتخت به صورت میانگین بین ۱۸۰۰ تا ۲ هزار مددجو پذیرش شده‌اند. سعید شرف‌دوست از تمهیدات اندیشیده‌شده در گرمخانه‌ها با توجه به تداوم ویروس کرونا گفت: از ابتدای شیوع ویروس کرونا تا کنون تلاش‌شده تمام پروتکل‌های بهداشتی در گرمخانه‌ها رعایت شود و تا کنون حتی یک مورد ابتلا به کرونا در میان مددجویان گرمخانه نداشته‌ایم.

شرف‌دوست با بیان اینکه مددجویان در ابتدای ورود به گرمخانه‌های کوچک‌تر توسط پزشکان آنالیز جسمانی خواهند شد، اظهار کرد: اگر مددجویان علائم مشهودی نداشته باشند، براساس خود اظهاری پذیرش می‌شوند و اگر هم علائم خاصی داشته باشند و عنوان کنند، به مرکز سامانسرای خاورشهر منتقل و در آن مرکز قرنطینه می‌شوند تا بهبود پیدا کرده و ترخیص شوند. وی ادامه داد: در تهران ۲۰ گرمخانه شامل ۱۶ مرکز ویژه مردان و ۴ مرکز ویژه بانوان داریم. در حال‌حاضر، این گرمخانه‌ها ۲ هزار و ۴۰ تخت دارند و از این آمار حدود ۳۰۰ تخت مخصوص بانوان و بقیه تخت‌ها مخصوص آقایان است.  شرف‌دوست در پاسخ به این سوال که آیا گرمخانه‌ها مقررات خاصی دارند، گفت: خروج از گرمخانه‌ها از ۱۲ شب تا ۶ صبح ممنوع است و افراد تا قبل از ۱۲ شب اجازه دارند از گرمخانه‌ها خارج شوند، اما برای ورود باید دوباره پروتکل‌های گرمخانه مانند استحمام و تعویض لباس را بگذرانند؛ بنابراین به‌دلیل اینکه انجام این مراحل برای آنها سخت بود، دیگر به گرمخانه‌ها مراجعه نمی‌کنند.  وی ادامه داد: اگر افراد پروتکل‌ها را رعایت نکنند، ممکن است بیماری در گرمخانه‌ها اپیدمی شود؛ بنابراین دلیل آنکه تاکنون یک مورد ابتلا به بیماری را در گرمخانه‌ها نداشته‌ایم، فقط به‌دلیل رعایت بهداشت است. شرف‌دوست عنوان کرد: ریشه‌های بی‌سرپناهی و بی‌خانمانی در اختیار نهادهای شهری نیست، اما شهرداری سعی کرده با ظرفیت‌هایی که در اختیار دارد و در راستای مسئولیت مدنی، خدمات ارائه کرده و مسیر بهبود زندگی بی‌خانمان‌ها را فراهم کند.

او ادامه داد: تعداد قابل‌توجهی از مددجویان که به گرمخانه‌ها مراجعه می‌کنند با استفاده از مهارت‌آموزی‌ها توانسته‌اند زندگی سالمی در پیش گرفته و دوباره روی پای خودشان بایستند. برخی از این مددجویان، خانواده تشکیل داده و برخی دیگر به آغوش خانواده‌های خود بازگشته‌اند.

برخی مراجعه‌کنندگان درگیر اعتیاد نیستند

شرف‌دوست اظهار کرد: تعدادی از مراجعه‌کنندگان به گرمخانه‌ها نه دچار اعتیاد هستند و نه خلافکارند. گاهی آنها به‌واسطه اتفاقاتی که در زندگی‌شان رخ داده، بی‌سرپناه شده‌اند. گرمخانه‌ها با خدمات چندجانبه، از ایجاد خطر یا آسیب‌های جدید برای این افراد پیشگیری می‌کنند. طبق بررسی‌های انجام شده، حدود ۴۰ درصد افرادی که به گرمخانه‌ها مراجعه می‌کنند، اعتیاد ندارند. باید نگاه جامعه، مدیریت ملی و محلی نسبت به افراد بی‌خانمان تغییر کند، زیرا این افراد معتاد نیستند و فقط بی‌سرپناه شده‌اند. وی در پاسخ به این سوال که آیا اتوبوس‌خوابی از سطح شهر جمع خواهد شد، گفت: شب‌ها اتوبوس‌ها در نقاطی از شهر مستقر هستند و مددکاران ما با مشاوره به مددجویان مستقر در اتوبوس، افراد را به‌واسطه گشت‌های مربوطه به گرمخانه‌ها ارجاع می‌دهند. این اتوبوس‌ها برای زمان کوتاهی مستقر هستند و در حال برنامه‌ریزی هستیم که شرایط مناسبی برقرار و اتوبوس خوابی برای همیشه جمع‌آوری شود.

ضرورت احداث مسکن اجتماعی

مدیر عامل سابق سازمان رفاه، خدمات اجتماعی و مشارکت‌های شهرداری تهران گفت: افرادی را داریم که بیش از یک دهه است در گرمخانه‌های تهران زندگی می‌کنند و خروج آنها از این چرخه جزو چالش‌های جدی ما است، چراکه منابع آن وجود ندارد. سیدمالک حسینی که پیش از این، مدیرعامل سازمان رفاه، خدمات اجتماعی و مشارکت‌های شهرداری تهران بود در گفت‌وگو با ایلنا درباره درخواست تامین مسکن اجتماعی برای بی‌خانمان‌ها گفت: اگر موضوع مسکن اجتماعی را برای این افراد به نتیجه برسانیم، اقدام بسیار خوبی خواهد بود. ما افرادی را داریم که بیش از یک دهه است در گرمخانه‌های تهران زندگی می‌کنند، اما اینکه بتوان این افراد را از این چرخه خارج و برای آنها زندگی باثبات‌تری ایجاد کرد، چالش جدی است که منابع آن وجود ندارد و افزایش بیش از اندازه هزینه‌ها، کار ما را روز‌به‌روز سخت‌تر می‌کند.

علت بی‌نتیجه‌ماندن احداث گرمخانه‌های عمومی

حسینی در پاسخ به این سوال که چرا وعده تاسیس گرمخانه‌های عمومی به نتیجه نمی‌رسد، اظهار کرد: گرمخانه‌های عمومی ۳ سال پیاپی است که برای آنها ردیف بودجه در نظر گرفته شده و موردتوجه قرار گرفتند و طراحی‌های لازم نیز برای آنها انجام شده، اما باوجود اینکه حتی در یک منطقه مناقصه برگزار و برنده مشخص شد یا در منطقه ۴ کلنگ‌زنی انجام شد، اما عملیات عمرانی شروع نشد.

حسینی افزود: دلایل متعددی وجود داشت که در حال بررسی است. به‌عنوان مثال در یک منطقه به‌دلیل اختلاف یکی از پیمانکاران سابق با شهرداری منطقه، تحویل زمین با مشکل روبه‌رو شد. در یکی از مناطق با اعتراضات محلی مواجه شدیم و به همین دلایل تا امروز موضوع احداث گرمخانه عمومی پیش نرفته است. او در پایان اظهار کرد: معاون فرهنگی و اجتماعی در بازدیدی که در نخستین روز کاری خود از گرمخانه خاوران داشت، تاکید کرد که به‌سرعت موانع را برطرف و در سال جاری کار عمرانی را آغاز کنیم.

زمین‌هایی که مهیا شده‌اند ویژگی‌های لازم را دارند، اما با وجود مهیا بودن شرایط، دوره گذار مدیریت شهری کار را مقداری متوقف کرده، اما اراده جدی در این زمینه وجود دارد و امیدواریم کار به خوبی پیش رود.

سخن پایانی

گرمخانه‌هایی که از سوی شهرداری‌ها احداث می‌شوند باید حداقل امکانات رفاهی را داشته باشند تا بی‌خانمان‌ها بتوانند با خیال راحت به گرمخانه‌ها مراجعه کنند. متاسفانه شاهد آن هستیم که بیشتر کلانشهرها به‌دلیل کوتاهی شهرداری‌ها فاقد گرمخانه هستند که مشابه آن را در این گزارش بررسی کردیم. شهرداری‌ها باید همواره در تلاش باشند تا محیطی امن برای افراد بی‌خانمان احداث کنند. نبود فضای مناسب، کمبود امکانات بهداشتی و... می‌تواند یکی از مهم‌ترین دلایلی باشد که افراد حاضر نیستند به گرمخانه‌ها مراجعه کنند یا پس از مدتی که در گرمخانه حضور دارند، از آنجا بیرون آمده و دیگر حاضر به مراجعه مجدد نیستند. امید است، سیستم مدیریت شهری در تمام کلانشهر‌ها، وظیفه خود را به‌درستی انجام دهند و دولت هم به کمک نهادهای مسئول در ساخت و تجهیز گرمخانه‌ها بیاید.