به‌گفته بسیاری از کارشناسان، باتوجه به شدت گرفتن مخاطرات زیست‌محیطی به‌ویژه در مناطق مختلف اقلیمی کره زمین، همکاری میان کشورها از یک انتخاب تبدیل به یک الزام شده است. به‌عبارت‌روشن‌تر، همکاری‌های بین‌المللی برای حفاظت از محیط‌زیست ضرورت دارد. چند سالی هم می‌شود که با تاسیس صندوق‌های بین‌المللی، کشورها در راستای جلوگیری از رشد بروز بحران‌های زیست‌محیطی اقداماتی را به‌سرانجام رسانده‌اند، اما در بسیاری از رویدادها نه‌تنها همکاری‌های منطقه‌ای یک اجبار برای کشورها به‌حساب می‌آید، بلکه امروزه صحبت از همکاری‌های جمعی مطرح است. چندی پیش، خبری مبنی بر همکاری ایران با کشور کنگو از سوی رئیس سازمان محیط‌زیست منتشر شد. وی در این باره گفته است؛ شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور ما ظرفیت‌های خوبی برای مدیریت در این حوزه‌ها دارند و ما می‌توانیم در این حوزه انتقال فناوری به کشور کنگو داشته باشیم.

با این مقدمه، صمت در این گزارش به اهمیت نقش همکاری ایران در منطقه و جهان به‌منظور حل تنش‌های زیست‌محیطی پرداخته است.

بدعهدی کشورها و گرمایش بیشتر جهان

در اجلاس سالانه تغییرات اقلیمی موسوم به کاپ ۲۸ که در شهر دوبی برگزار شد، برای نخستین‌بار عملکرد دولت‌ها و کشورها نسبت به تعهدات در کاهش میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای ارزیابی شد. با شفاف‌سازی کارنامه کشورها در این ارزیابی، می‌توان فهمید هر کشور چقدر با هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی اولیه فاصله دارد. همچنین می‌توان به تامین کمک‌های مالی و صرف عملیاتی این اعتبارات در راستای تحقق برنامه‌های هدف‌گذاری‌شده، پی برد. البته تا پیش از کاپ ۲۸ ، نمونه چنین ارزیابی در دیگر اجلاس‌ها با تفاوت‌هایی انجام شد. ارزیابی‌های پیشین نشان داد که شکاف بزرگی نسبت به «تعهدات مشارکت ملی» ارائه داده شده از سوی کشورها با متن معاهده پاریس وجود دارد. براساس معاهده پاریس، باید حداکثر دمای کره زمین در انتهای قرن حاضر تنها ۲ درجه نسبت به اوایل سال‌های صنعتی شدن جهان افزایش پیدا کند؛ این در حالی است که تعهدات کشورها درباره کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای نشان می‌دهد که دمای کره زمین بیش از ۲ درجه و تا ۲.۷ درجه بیشتر خواهد شد. خبر بد این است؛ متاسفانه با مشاهده برنامه کشورها، دمای کره زمین تا پایان قرن بین ۲.۷ درجه تا ۳.۴ درجه افزایش می‌یابد. به‌عبارت‌روشن‌تر، کشورها به برنامه‌های تعهدات مشارکت ملی خود هم پایبند نبودند و فاصله زیادی هم با اهداف معاهده پاریس دارند. به‌همین‌دلیل رسیدن به اهداف تدوین‌شده، فرآیند راحتی نیست و هنوز تعهدپذیری کشورها نسبت به این معاهده مشخص نشده است.

همکاری‌های سبز برای توسعه پایدار

ابوعلی گلزاری، کارشناس محیط‌زیست در گفت‌وگو با صمت گفت: عموما همکاری‌های بین‌المللی میان کشورها به‌منظور حل تنش‌های زیست‌محیطی، تاثیرات موثری را بر جای می‌گذارد؛ چراکه هر کشوری باتوجه به تجربیات خود، راه‌حل‌های کارآمدتری را ارائه می‌دهند. همکاری ایران با هر کشوری؛ چه در خاورمیانه و چه خارج از منطقه، می‌تواند نقطه روشنی برای حل معضلات زیست‌محیطی باشد، چراکه قطعا 2 کشور تجربیات قابل‌توجهی دارند که با به‌اشتراک گذاشتن راهکارهای دقیق‌تری اتخاذ می‌شود؛ به‌شرطی‌که در حد حرف و نوشته باقی نماند و به آن عمل شود و به مرحله اجرا برسد.

وی بااشاره به اهمیت همکار‌ی‌های درون‌منطقه‌ای گفت: خوشبختانه چند سالی می‌شود که عربستان در بحث حل معضلات محیط‌زیستی، اقدامات بسیار موثری داشته است. این کشور با هدف ایجاد خاورمیانه سبز، خواهان عملیاتی کردن پروژه‌هایی است که بتواند به آن جامه‌عمل بپوشاند.

 برای مثال، کاهش ۶۰ درصدی انتشار دی‌اکسیدکربن از سوی خاورمیانه یا کاشت ۱۰ میلیارد درخت در منطقه تا سال ۲۰۳۰ و مدیریت اساسی برای پسماندها؛ تنها بخشی از این پروژه عظیم است. بنابراین، همکاری با ایران کمک بسیار خوبی برای عملیاتی کردن اهداف عربستان در راستای رسیدن به خاورمیانه سبز است. بی‌شک عربستان کمک و بازوی مهمی برای ایران برای حل تنش‌های زیست‌محیطی منطقه خواهد بود.

همیشه فناوری نیاز نیست

وی بااشاره به اینکه در اغلب همکاری‌ها به انتقال فناوری از ایران تاکید می‌شود، گفت: تاکید رئیس سازمان حفاظت از محیط‌زیست به بهره‌گیری از توان فناوران و دانش‌بنیان‌ها به‌ویژه برای کشورهایی نظیر کنگو چندان وارد نیست، چراکه حل بسیاری از تنش‌های زیست‌محیطی، با کمک گرفتن از فناوری انجام نمی‌شود و اصلا نیازی به ورود دانش‌بنیان‌ها نیست. در بسیاری از پروژه‌های زیست‌محیطی، دانش‌بنیان‌ها راه‌حل‌های فناورانه های‌تک را ارائه دادند که نیازی به بکارگیری این راه‌حل‌ها هم نبود و می‌شد با انجام و صرف هزینه کمتر و یک فناوری متوسط، به حل موضوع پرداخت، در حالی که پیگیری چنین راه‌حل‌هایی، بسیار هم هزینه‌بر است. برای مثال، برای حل شیرابه سراوان که جزو مسائل ملی هم بود، دانش‌بنیان‌ها ورود کردند و میلیاردها پول هم هزینه شد. در این پروژه، شرکت دانش‌بنیان مجری با نانو ذرات آهن تصمیم به حل این چالش گرفت، در حالی که با اقدامات ساده‌تری هم مسئله حل می‌شد. بنابراین، فناوری باید زمانی به‌کارگرفته شود که راه‌حل ساده‌تری برای حل مسائل وجود نداشته باشد؛ مثل اینکه با یک ماشین مدل بالا نظیر مرسدس بنز مسافرکشی کنیم. بنابراین، درباره به‌کار بردن دانش‌بنیان‌ها برای حل معضلات زیست‌محیطی، باید دقت‌نظر بیشتری اعمال کرد.

وی افزود: نباید به‌صرف دانش‌بنیان بودن شرکتی، پروژه‌ها را با هزینه‌های بالا به‌اتمام رساند، در حالی که بسیاری از پروژه‌ها سرانجام مطلوبی هم ندارند. در این میان، بسیاری از شرکت‌هایی را که دانش‌بنیان هم نیستند، اما می‌توانند راهکار ارائه بدهند، باید دید و نباید به‌دلیل دانش‌بنیان نبودن، پروژه به آنها سپرده نشود. بنابراین، در بسیاری از پروژه‌های زیست‌محیطی، نیازی به ورود دانش‌بنیان‌ها نیست و اصلا نباید پاسخش را در اکوسیستم نوآوری جست‌وجو کرد.

به‌گفته این کارشناس محیط‌زیست، خوشبختانه نیروی متخصص در کشور کم نداریم و شاید هیچ کشوری مانند ایران غنی از نیروی متخصص و ماهر نباشد، اما سیاست سرمایه‌گذاری و نحوه استفاده از پول و سرمایه در کشور فرآیندی معیوب دارد و همین امر، موجب هدررفت سرمایه انسانی و توان نیروهای انسانی نخبه می‌شود.

وی بااشاره به اینکه بهتر است برای کاهش تنش‌های زیست‌محیطی منطقه، همکاری‌های ایران با کشورهای اطراف بیش از گذشته و به‌ویژه در راستای کاهش انتشار کربن باشد، گفت: از آنجایی که منطقه خاورمیانه جزو مناطق حساس و شکننده کره زمین به‌لحاظ زیست‌محیطی است، توصیه می‌شود مشارکت ایران با کشورهای خاورمیانه در پیشبرد پروژه‌های زیست‌محیطی در قالب همکاری همه‌جانبه باشد. این پروژه‌ها می‌توانند در زمینه کاهش انتشار جمعی کربن در راستای کاهش گرمایش جهانی باشند.

برون‌رفت از بحران‌ها در گرو توسعه فناوری

ناصر مقدسی، اقلیم‌شناس در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت سرمایه‌گذاری در حل بحران‌های زیست‌محیطی از کانال همکاری‌های زیست‌محیطی گفت: درصد زیادی از تغییرات اقلیمی زودرس در کره زمین، منشأ انسانی و در هر منطقه‌ای نمودهای خاص خودش را دارد. برای مثال، در مناطق شمال با خزان‌های زودرس خودش را نشان می‌دهد و در مناطق جنوبی و مرکزی با توفان‌های گردوغبار که سال به سال، شاهد افزایش آن در بخش‌های مختلف کشور از جمله دشت سیستان و استان خوزستان هستیم. همچنین، شیوع آفات کشاورزی هم از دیگر مضرات تغییرات اقلیمی است. نکته قابل‌توجه در این جریان، اشتراک منافع کشورها در بحث گرمایش جهانی است. به‌عبارت دیگر باتوجه به روند رو به افزایش مخاطرات محیطی در منطقه، دیر یا زود همکاری‌های جمعی میان کشورها شکل می‌گیرد.

وی افزود: باتوجه به شناختی که نسبت به تاثیر تشدیدکنندگی آلاینده‌ها بر آثار تغییرات اقلیمی به‌وجود آمده است و نقش کشورها در آن، باید در گام نخست منابع انتشار گازهای گلخانه‌ای و آلاینده را اولویت‌بندی کرد و به سنجش میزان آن پرداخت تا آثارشان به‌طورمحسوس و ملموس کاهش یابد.

مقدسی بااشاره به اهمیت نقش فناوری در بهبود وضعیت محیط‌زیست گفت: مصرف بی‌رویه انرژی در کشور باعث شده است که انتشار گازهای گلخانه‌ای در ایران زیاد باشد. بنابراین لزوم ایجاد یک همکاری همه‌جانبه با کشورهای همسایه و بکارگیری فناوری برای مصرف انرژی به‌شدت احساس می‌شود.

وی ادامه داد: باتوجه به ظرفیت ایران در بحث توسعه انرژی تجدیدپذیر به‌ویژه انرژی خورشیدی، می‌توان اقدامات موثری برای کاهش گازهای گلخانه‌ای انجام داد، اما پیش از هر اقدامی باید به تامین سرمایه پرداخت و تمام نگاه‌ها نباید به بودجه دولتی باشد. امروزه در بیشتر کشورها، تامین سرمایه جمعی یکی از راهکارهای توسعه تجدیدپذیرها است.

به‌گفته این اقلیم‌شناس، برای توسعه سرمایه‌گذاری لزوم حل ریشه‌ای مشکل عدم‌اطمینان در سرمایه‌گذاری را باید حل کنیم. مسئله اصلی در اغلب کشورها رفتن به‌سمت اقتصاد سبز است که اگر استقرار و دوام پیدا کند، خود باعث بازدهی مثبت می‌شود.

وی گفت: باید ثبات اطمینان‌بخشی در عمل برای توسعه اقتصاد سبز شکل بگیرد و لازمه توسعه این رویکرد، ضمانت به بخش خصوصی به‌منظور توسعه سرمایه‌گذاری است. تا این موضوع حل نشود، اتفاقی برای بهبود وضعیت انرژی در کشور نمی‌افتد.

مقدسی درباره اهمیت کاربرد فناوری و دانش‌بنیان در بهبود وضعیت انرژی در کشور گفت: آنچه باعث پیشرفت برخی کشورها شده و آنها توانسته‌اند راه خود را در توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر پیدا کنند، کاربرد فناوری بوده است. این کشورها به‌مدد ایجاد روش‌های نوین تامین مالی، توانستند فناوری‌های کارآمدی را به‌کار بگیرند. در واقع، از کانال دانش‌بنیان می‌توان معضلات مربوط به انرژی را تا حد زیادی رفع کرد؛ چه در حوزه کشاورزی، چه در حوزه آب و.... براساس تجربه بسیاری از کشورها، کاربرد فناوری‌های نوین توانسته است معضلات زیادی را در محیط‌زیست حل کند. وی ادامه داد: یکی از تاثیرات کاربرد فناوری، رشد امنیت غذایی در کشورها است و متاسفانه سهم ایران در واردات مواد دامی و علوفه‌ای بالا بوده و این امر باعث شده است که در بحث امنیت غذایی، با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو شویم. بی‌شک اگر هر کشوری بتواند حداکثر ضریب امنیت غذایی خود را بیشتر کند، بهتر توسعه پیدا می‌کند. با مدد فناوری می‌توان به ثبات بیشتری در این زمینه رسید. به‌اعتقادمن، با کاربرد فناوری می‌توانیم ۲برابر وضع موجود، تولید غذا داشته باشیم.

سخن پایانی

باتوجه به آنچه در این گزارش آمد، همکاری‌های محیط‌زیستی بین کشورها از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است، زیرا مسائل محیط‌زیستی  مرز ندارند و تاثیرات آنها بر جوامع و محیط‌زیست جهانی وارد می‌شود.برخی نمونه‌های همکاری‌های محیط‌زیستی بین کشورها عبارتند از: توافقات بین‌المللی برای حفاظت از منابع‌طبیعی، مانند توافقات پاریس برای کاهش گازهای گلخانه‌ای و توافقات سازمان ملل متحد برای حفظ تنوع‌زیستی؛ همچنین تبادل تجربیات و فناوری‌های پایدار در زمینه‌های مختلف محیط‌زیستی، مانند تصفیه آب، مدیریت پسماندها و کاهش آلودگی هوا. گفتنی است، برگزاری کنفرانس‌ها و جلسات بین‌المللی برای بحث و تبادل‌نظر درباره راهکارهای حفظ محیط‌زیست و کاهش تاثیرات منفی بر آن، باعث افزایش همبستگی و همکاری بین کشورها در حفظ محیط‌زیست و پایدارسازی منابع‌طبیعی جهان می‌شود.