خلیج‌فارس و دریای عمان به‌عنوان اکوسیستم‌های دریایی کم‌نظیر، از تنوع زیستی و منابع‌طبیعی غنی برخوردار هستند.پهنه‌های دریایی یکی از باارزش‌ترین زیست‌بـوم‌های آبی جهان هستند که باوجود متنوع‌ترین رویش‌های گرمسیری و گونه‌های مختلف جانداران آبزی، شرایط بسیار ویژه‌ای دارد که محیط‌زیست آن را تبدیل به محیطی بسیار حساس و شکننده کرده است. به‌همین‌دلیل با چالش‌های محیط‌زیستی متعددی نیز روبه‌رو هستند. گفته شده است بزرگ‌ترین مشکل آلودگی نفتی خلیج‌فارس، لوله‌های فرسوده انتقال نفت از گناوه به خارگ هستند و مسئولان ساده‌ترین راه را به‌جای اتخاذ یک روش اصولی انتخاب کرده‌ و به مردم گفته‌اند که در این سواحل شنا نکنند. این خط انتقال نفت از گناوه به جزیره خارگ زیر گل و لای مدفون است و معمولا هم مشخص نمی‌شود که این لکه‌های بزرگ حاصل از نشت نفت دقیقا از کدام قسمت این نقطه لوله فرسوده بوده است. صمت در این گزارش به راه‌حل‌های پاکسازی آلاینده‌های نفتی از سطح دریا پرداخته است.

آلودگی‌های نفتی یک معضل بین‌المللی

کمال خدایی، رئیس پژوهشکده علوم پایه کاربردی جهاد دانشگاهی واحد شهید بهشتی درباره مهم‌ترین فعالیت‌های شرکت‌های دانش‌بنیان تحت‌‎نظارت این پژوهشکده درباره حذف آلاینده‌های نفتی از سطح دریا، به صمت گفت: وقتی در دریا یا در کنار آن فعالیت نفتی انجام می‌شود و صنایع نفتی مستقر می‌شوند یا چاه‌های نفتی که در مجاورت دریا یا خود آن فعال هستند و بارگیری نفت از طریق کشتی‌ها انجام می‌شود؛ اتفاقاتی می‌افتد که موجب آلودگی دریا می‌شود و عمدتا در اغلب پهنه‌های آبی که چنین تاسیساتی دارند، آلودگی‌های نفتی رخ می‌دهد و این مسئله یک معضل بین‌المللی است و امروز نیازمند مراقبت‌های خاصی برای پیشگیری یا حل آلودگی‌های نفتی دریا به‌منظور پاکسازی هستیم.

وی افزود: شرکت‌های نفتی در ایران مراقبت‌هایی را برای کاهش آلودگی انجام می‌دهند، اما متاسفانه میزان ورود آلاینده‌ها در خلیج‌فارس محسوس است. گفتنی است، پتروشیمی‌های پالایشگاه‌ها پساب‌هایی دارند که باوجود سیستم‌های تصفیه، متاسفانه آن‌گونه که باید و شاید، فرآیند تصفیه انجام نمی‌شود و متاسفانه حتی با تغییر دمای آب، اکوسیستم دریا را حتی در مقیاس‌های محلی دستخوش تغییر می‌کند،همچنین پساب‌های شهری هم از دیگر دلایل آلودگی نفتی در دریاها به‌ویژه خلیج‌فارس به‌شمار می‌رود.

پودرهای میکروبی به جنگ آلودگی‌های نفتی می‌روند

خدایی گفت: بی‌شک رفع پساب‌ها نیازمند فناور‌ی‌هایی است که شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند تاثیر جدی در ساخت آنها داشته باشند. در پژوهشکده علوم پایه کاربردی جهاد دانشگاهی توانستیم با تولید یک محصول کاربردی در ارتباط با آلودگی دریا به پاکسازی آلودگی نفتی دریا بپردازیم.

وی افزود: از آنجایی که آلودگی‌های نفتی در کشور یک معضل همیشگی بوده است؛ خوشبختانه توانستیم فناوری‌های متعددی را در زمینه رفع این آلودگی‌ها به‌کار بگیریم. هدف‌مان بالا بردن سرعت پاکسازی محیط‌هایی است که به آلاینده‌های نفتی آلوده شده‌اند، در واقع با شناسایی منشأ آلودگی و توسعه فناوری‌ها توانستیم سرعت پاکسازی آلودگی نفتی را بالا ببریم، در کل از آنجایی که عمده فعالیت ما در حوزه بالادستی و مسائل زیست‌محیطی نفت است، همواره تلاش‌مان بر این است که زنجیره‌ای از فناوری‌ها که بتوانند تمام آلودگی‌های نفتی آب و خاک را پاکسازی کنند، به‌کار بگیریم، خوشبختانه به دانش فنی آن رسیده‌ایم و در حال‌ حاضر توانایی رقابت با شرکت‌های دانش‌بنیان بزرگ بین‌المللی را داریم. به‌عبارت دیگر، امروز دانش‌بنیان‌های کشور درباره حذف آلاینده‌های زیست‌محیطی دریا به‌ویژه آلاینده‌های نفتی در مرز دانش حرکت می‌کنند.

وی در تشریح پاکسازی حوضچه‌های پسماند نفتی گفت: دستگاه تصفیه حوضچه پسماند، از فناوری‌هایی است که ترکیبات نفتی تجزیه‌ناپذیر دارد، خوشبختانه توانستیم آن را بومی کنیم، در واقع با روش بیولوژیکی باکتری‌های مضر جامانده در محل پسماندهای نفتی جداسازی و در مرحله بعد محیط موردنظر به‌طورکامل پاکسازی می‌شود. ما توانستیم با برداشت و کشت باکتری‌ها از محیط آلوده، پودری را تولید کنیم که به پاکسازی محیط خاکی و خشک بینجامد.

وی بااشاره به اینکه ایران جزو معدود کشورهایی است که موفق به ساخت چنین پودری شده است، گفت: امروز ما جزو معدود کشورهای تولیدکننده این پودر میکروبی هستیم و در عرصه رقابت با کشورهای پیشرو در این زمینه، عملکرد قابل‌قبولی داریم. گفتنی است، با مخلوط آن با آب، ماده‌ای حاصل می‌شود که می‌توان روی خاک‌های آلوده و آلودگی‌های نفتی اسپری کرد تا بعد از ۲ تا ۳ هفته، آلودگی‌ها به روش بیولوژیکی پاکسازی و در نهایت همه ترکیبات نفتی تبدیل به کود بیولوژیک یا بیومس شود که خاک را حاصلخیز می‌کند؛ با این روش، پاکسازی، حجم و وسعت آلودگی اهمیت زیادی ندارد.

پاکسازی یک‌روزه لجن‌های نفتی

رئیس پژوهشکده علوم پایه کاربردی جهاد دانشگاهی واحد شهید بهشتی درباره لجن‌زدایی‌های نفتی که معضلی مهم در محیط‌زیست است، گفت: یکی دیگر از فناوری‌های تولیدشده، طراحی سامانه پرتابل لجن‌زدایی نفت است و بر همین اساس می‌توانیم ۱۰۰ تن لجن نفتی را که آغشته به مولکول‌های سنگین است، در طول یک روز پاکسازی کنیم؛ آنچه از این پاکسازی حاصل می‌شود، آب و نفت بازیافت‌شده و خاکی است که یک تا ۲ درصد آلودگی دارد که آن هم با پاشیدن پودر میکروبی گفته‌شده تبدیل به خاک تمیز می‌شود. گفتنی است، این فناوری برای پاکسازی آلودگی‌های دریا هم کاربرد دارد. وی در ادامه درباره دیگر فناوری تولیدشده از سوی این نهاد پژوهشی که برای گندزدایی کردن دریاها تولید شده است، گفت: از دیگر دستاوردهای پژوهشکده علوم پایه کاربردی جهاد دانشگاهی واحد شهید بهشتی تولید محصولی است که تا پیش از این، وارداتی بود و هزینه زیادی را برای خرید آن متقبل می‌شدیم؛ این محصول محوکننده لکه‌های نفتی از سطح دریاها و دریاچه‌هایی است که مقصد نهایی زباله‌های نفتی پالایشگاه‌ها است، در واقع این محلول روی آلودگی پاشیده می‌شود و بعد از ۱۰ دقیقه، آلودگی از بین می‌رود و لکه‌های نفتی را به امولسیون‌های بسیار ریز تبدیل می‌کند. به‌عبارت دیگر، لکه‌های نفتی تبدیل به نقاطی از مایع می‌شود که قابل جداسازی از آب دریا است. علت پاک‌کنندگی سریع این محلول این است که آنزیم‌های بیولوژیکی موجود در آن آلودگی را در معرض میکروارگانیسم‌های متعدد قرار می‌دهد تا به‌سرعت حذف شود. خدایی درباره بکارگیری فناوری ازدیاد برداشت نفتی گفت: از دیگر فعالیت‌های فناورانه این نهاد پژوهشی که تاکنون در ایران به آن پرداخته نشده بود، بکارگیری روش‌های ازدیاد برداشت از میادین نفتی با استفاده از فناوری شکافت هیدرولوژیکی است؛ این فناوری با افزایش فشار سیال در مخزن، باعث شکستگی در سنگ مخزن می‌شود و برداشت نفت افزایش می‌یابد؛ هدف‌مان از راه‌اندازی چنین فرآیندی بومی‌سازی این فناوری در کشور و جلوگیری از برون‌رفت ارز برای خرید آن از کشورهای صاحب فناوری است.

به‌گفته خدایی، سامانه دیگری برای احیای چاه‌های متروکه نفتی در این نهاد پژوهشی راه‌اندازی شده است. وی در تشریح این سامانه گفت: همواره هزینه حفاری چاه‌های متروکه بسیار بالا است؛ فناوری که ما برای این منظور ایجاد کردیم، به صرفه‌جویی اقتصادی زیادی می‌انجامد و علاوه بر آن با محیط‌زیست سازگاری زیادی دارد.

تهدیدی به نام میکروپلاستیک‌ها در دریا

میزان تولید ضایعات پلاستیکی در جهان بین سال‌های ۱۹۵۰ تا ۲۰۱۵ به رقمی حدود ۶۳۰۰ میلیون تن رسید که در این بین، مقدار عمده‌ای از آن (حدود ۴ هزار و ۹۰۰ میلیون تن) در محیط‌زیست رها شد. تحقیقات نشان می‌دهد این میزان تولید پلاستیک در سال ۲۰۵۰ به ۱۲ هزار میلیون تن خواهد رسید. احمد شادی، رئیس دانشکده علوم و فناوری نانو و زیستی دانشگاه خلیج‌فارس در گفت‌وگو با صمت گفت: متاسفانه میکروپلاستیک‌ها به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین آلاینده‌های دریایی در جهان شناخته می‌شوند. گزارش‌ها حاکی از آن است که در خلیج‌فارس و چند رودخانه کشور، میزانی از میکروپلاستیک یافت شده است، اما در مجموع به این دلیل که می‌توانند با جریانات آب و هوایی منتقل شوند، این نوع از آلاینده‌ها در هر محیطی پراکنده می‌شوند.

وی افزود: امروزه میکروپلاستیک‌ها به‌عنوان یک عامل تهدیدکننده در صنعت شیلات شناخته و روز به روز بر میزان خطرسازی آن افزوده می‌شود. همچنین، در اغلب کشورهای جهان وجود میکروپلاستیک‌ها در بدن آبزیان در جایگاه یکی از بزرگ‌ترین معضلات زیست‌محیطی شناخته می‌شوند، چراکه باتوجه به اندازه‌های کوچکی که دارند، به‌راحتی توسط آبزیان بلعیده می‌شوند و در بافت ماهیچه‌ای آنها قرار می‌گیرند. در حقیقت، این مواد با تجمع زیستی در بدن جانداران، وارد چرخه‌ها و هرم بالاتر غذایی منتقل می‌شوند.

شادی بااشاره به منابع اصلی افزایش میکروپلاستیک‌ها گفت: منبع اصلی میکروپلاستیک‌ها همان اقلام مصرفی هستند که در کارخانه تولید و به‌دست مصرف‌کننده می‌رسد. همچنین، بخش زیادی از میکروپلاستیک‌ها به‌دلیل استفاده زیاد از مواد آرایشی تولید می‌شوند، اما بخش زیادی از آنها از اقلام پلاستیکی نظیر بطری‌های آب و پلاستیک‌های یک‌بار مصرف روانه محیط‌های دریایی می‌شوند. در واقع، هم پلاستیک‌های شهری و هم صنعتی در گسترش میکروپلاستیک‌ها نقش زیادی دارند.

وی با نظر به راهکارهای اصلی برای کاهش میکروپلاستیک‌ها گفت: چند راهکار مهم در کاهش میزان میکروپلاستیک‌ها از سوی کارشناسان موردتوجه قرار گرفته و کاهش اقلام مصرفی پلاستیکی از مبدأ یکی از این راهکارها است، همچنین جایگزین کردن پلاستیک‌ها با پلیمرها و مواد تجریه‌پذیر دیگر راه‌حلی است که می‌توان در راستای کاهش میکروپلاستیک‌ها در نظر گرفت.

این پژوهشگر افزود: بازیافت یا استفاده مجدد از اقلام پلاستیکی یکی دیگر از راهکارهای کاهش میکروپلاستیک در محیط‌زیست دریایی و غیردریایی است یا اینکه با تغییر ماهیت آن از ورود دوباره پلاستیک به چرخه مصرف جلوگیری شود. برای مثال، از پلاستیک‌ها برای ساخت بلوک ساختمان استفاده می‌شود تا دوباره وارد طبیعت نشود. شادی گفت: باتوجه به طیف متفاوت تاثیرات میکروپلاستیک‌ها در محیط‌های دریایی، میزان درگیری موجودات دریایی هم با آنها متفاوت است. به‌طورطبیعی موجوداتی که زیستگاه‌شان نزدیک رسوبات پلاستیکی است، تاثیر بیشتری می‌پذیرند و معمولا در موجودات دریایی؛ آن دسته از موجوداتی که بدن‌شان فیلتر فیلر است نظیر برخی از نهنگ‌ها یا صدف‌ها؛ تاثیر بیشتری از میکروپلاستیک‌ها می‌بینند.

سخن پایانی

عوامل مختلفی چون افزایـش جمعیت، توسعه شهرنشینی، گسترش صنعت، استفاده نادرست از منابع طبیعی و موارد دیگری سبب بروز آلودگی شدید زیـست‌محیطی این منطقه شده است. زندگی صنعتی بشر امروزی بیش از هر پهنه آبی دیگر آثار مخرب خود را بر خلیج‌فارس نشان داده است. عـبور و مرور انـواع شنـاورها و تخـلیه مواد آلاینده آنها به خلیج‌فارس، تخلیه انواع مواد شیمیایی خطرناک از مهم‌ترین عوامل آلودگی محیط‌زیست دریایی خلیج‌فارس هستند که تـوانسته‌اند در انـدک زمانی اکـوسیستم بی‌نظیـر آن را تا 40 و 7 بـرابر حد طبـیعی آلودگی، آلوده کنند و بدین‌وسیله آبزیان و موجودات آن را با خطر نابودی مواجه سازند. گفتنی است، آلودگی محیط‌زیست که بی‌توجهی به آن می‌تواند حیات بشر و بقای او را مورد تهدید و خطر جدی قرار دهد، موضوعی است که سازمان‌های بین‌المللی، منطقه‌ای و داخلی به آن توجه کرده‌اند.