کیفیت زندگی افراد، رفاه و سلامت هر جامعه با بهره‌وری در آن جامعه رابطه مستقیم دارد. بهره‌وری در یک جامعه، سطح زندگی مردم را بدون بالا بردن هزینه‌ها و سختی کار افزایش می‌دهد. هدف از بهره‌وری، دستیابی به مقاصدی است که نیازهای مادی و معنوی انسان را برآورده و زندگی بهتری برای وی فراهم می‌کند. امروزه به‌دلیل شدت نیاز به بازسازی اقتصادی و استفاده مفید از عوامل تولید، مفهوم بهره‌وری بیشتر درباره مسائل اقتصادی و تولیدی به‌کار گرفته می‌شود.

سازمان ملی بهره‌وری ایران، به‌موجب ماده ۷۹ قانون برنامه پنجم توسعه، برنامه جامع بهره‌وری کشور را در سال ۱۳۹۴ تهیه و با تایید هیات دولت توسط معاون اول رئیس‌جمهوری به دستگاه‌های اجرایی کشور ابلاغ کرد. در این برنامه تدوین نظام‌نامه متولیان بهره‌وری، ارتقای فرهنگ در حوزه بهره‌وری، پیش‌بینی منابع بودجه‌ای برای برنامه‌های ارتقای بهره‌وری در بودجه‌های سنواتی، تدوین دستورالعمل‌های سنجش، تدوین شاخص‌های اختصاصی بهره‌وری در دستگاه‌های اجرایی، انتشار شاخص‌های بهره‌وری در بخش‌ها، ارائه آموزش‌های تخصصی بهره‌وری، توسعه خدمات فنی و مشاوره‌ای بهره‌وری، تولید آمارهای مورد نیاز سنجش بهره‌وری، تدوین برنامه‌های عملیاتی ارتقای بهره‌وری در دستگاه‌های اجرایی، تقویت نظام مدیریت بهره‌وری استان‌ها و تبادل دانش با مراجع بین‌المللی، به‌عنوان استراتژی دولت برای جریان‌سازی و تسریع در حرکت ملی بهره‌وری معرفی شد.

پیدایش بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف

پیشینه بهره‌وری به دورانی بسیار کهن بازمی‌گردد؛ به‌گونه‌ای که با انسان و استعدادها و توانایی‌های او گره خورده است. در قرن هجدهم میلادی، برای نخستین ‌بار واژه بهره‌وری مطرح شد و پس از آن، سازمان‌ها و جنبش‌های مستقل در زمینه آن به مطالعه و پژوهش پرداختند.

سپس در اروپا، آژانس بهره‌وری اروپا (EPA) و در آسیا سازمان بهره‌وری آسیایی (APO) تشکیل شد. نهادهای ملی بسیاری نیز در کشورهای مختلف با ماموریت‌های مرتبط با بهره‌وری و کاهش مصرف تعریف شده‌اند که در ایران، شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت نماد توجه حاکمیت به موضوع بهره‌وری در حوزه انرژی است.

پیچیدگی موضوع و چالش، از آنجا شروع می‌شود که در عین بهینه‌سازی مصرف (به‌عنوان مثال مصرف انرژی)، مطلوب نیست «بهره»ای که از انجام یک فرآیند محقق می‌شود، کاهش یابد. در زمان مواجهه با چالش‌های بهره‌وری، اگر زیرساخت‌ها و دانش پایه لازم در کشور وجود داشته باشد، پژوهش مربوطه براساس تولید علم و فناوری به‌صورت درون‌زا در کشور طراحی می‌شود و در غیر این صورت، پس از شناخت فناوری‌ای که پاسخگوی نیاز مربوطه در زمینه بهینه‌سازی مصرف باشد، انتقال و بومی‌سازی آن فناوری در دستور کار پژوهشی قرار می‌گیرد. امروزه همه کشورهای توسعه‌یافته یا در حال توسعه به اهمیت بهره‌وری و نیروی کار به‌عنوان یکی از ضرورت‌‌های توسعه و رشد اقتصادی و کسب برتری رقابتی در عرصه‌های بین‌المللی تاکید دارند. ایران نیز به‌عنوان کشوری که در این جهت گام برمی‌دارد باتوجه به امکانات مناسبی که در این زمینه دارد، با مشکلی مواجه است که علت اصلی آن نداشتن استفاده بهینه از منابع است؛ به‌طوری که امکانات فراوانی هدر می‌رود و از منابع در دسترس کار، زمین و سرمایه استفاده بهینه نمی‌شود و این گویای ضعف مدیریت جامع در استفاده از منابع و نتیجه آن بهره‌وری پایین در صنایع کشور است. تصور عمومی بر این است که برای افزایش رشد اقتصادی لازم است ظرفیت‌های تولیدی اضافه شود؛ در حالی که علاوه بر ظرفیت‌سازی، در افزایش رشد اقتصادی افزایش بهره‌وری نیز باید مورد توجه قرار گیرد. بهره‌وری یکی از مفاهیم مهم در اقتصاد به‌شمار می‌آید که رابطه بین استفاده از عوامل تولید و محصول تولید شده را نشان می‌دهد. این شاخص با بسیاری از حوزه‌ها ارتباط پیدا می‌کند. قطعا انباشت سرمایه انسانی یکی از عوامل کلیدی رشد اقتصادی محسوب‌ می‌شود.

یک اولویت ملی با رویکرد مدیریتی

بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف به‌عنوان رویکردی مدیریتی نقش مهمی در رشد اقتصادی و کنترل تورم دارد و امکان دستیابی به سطح بالای استاندارد زندگی و ایجاد رفاه برای مردم را فراهم می‌کند؛ از این رو باید به اولویت ملی و جامع تبدیل شود.

بهره‌ور به‌معنای بهره‌بر، سودبرنده و کامیاب است و از این واژه به مفهوم راندمان و بازده نیز استفاده می‌کنند. بهره‌وری را می‌توان استفاده مطلوب، موثر و بهینه از تمام وقت، امکانات، ظرفیت، سرمایه، نیرو و منابعی که به انسان برای رسیدن به رشد و شکوفایی همه‌جانبه کمک می‌کنند به شمار آورد. بهینه‌سازی مصرف نیز به‌معنای استفاده درست و به اندازه، برای تضمین توسعه پایدار برای همگان و تمام نسل‌ها و نیز جلوگیری از زیان‌های ناشی از مصرف نادرست در حد مقدورات است؛ بنابراین بهره‌‌وری و بهینه‌سازی مصرف پیش از اینکه به‌عنوان یک شاخص اقتصادی یا عامل توسعه مطرح شود، یک فرهنگ به‌شمار می‌رود؛ از این رو برای آنکه بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف در یک جامعه جایگاه شایسته خود را پیدا کند و در متن اعتقادها و سنت‌های بومی ریشه بدواند، باید نه‌تنها به‌عنوان یک معیار اقتصادی، بلکه یک اندیشه و تفکر قلمداد شود. به همین دلیل اهمیت فرهنگ‌سازی و افزایش سطح آگاهی همگان در زمینه ضرورت توجه به آن مقوله‌ای اثرگذار در رشد و پیشرفت جامعه محسوب می‌شود. همین مهم سبب شد اول خرداد به‌عنوان «روز بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف» در تقویم کشور به ثبت برسد.

سخن پایانی

بهره‌وری می‌تواند بیشترین استفاده از کمترین امکانات و منابع در راه رسیدن به رشد و شکوفایی همه‌جانبه زندگی انسان باشد. اگر می‌خواهیم در دنیای پررقابت امروزی، رونق اقتصادی، اجتماعی و زندگی بهتری داشته باشیم، لازم است به بهره‌وری بالایی برسیم، زیرا ایستادگی و تداوم حیات در صحنه جهانی، سرعت و دقت افزون‌تری
می‌طلبد. باتوجه به آنکه در ۳ دهه اخیر، شاهد تحولات بزرگ اجتماعی، سیاسی و اقتصادی از جمله انقلاب، جنگ، توطئه‌های استکبار جهانی و همچنین بلایای طبیعی متعدد بوده و فرصت‌های بسیاری را از دست داده‌ایم، باید برای جبران ویرانی‌ها، گرفتاری‌ها و رفع تنگناهای موجود، زمان را به همراه حفظ کیفیت و کمیت به بند بکشیم. البته این مسئله جز با توجه به اصل بهره‌وری، شدنی نیست، وگرنه رقابت‌های آینده، طومار هر کشوری را در هم خواهد پیچید. درحال‌حاضر، در برخی کشورهای توسعه‌یافته باوجود محدودیت منابع، سرمایه‌گذاری‌های فراوانی در راه بهبود بهره‌وری در سطح ملی، منطقه‌ای، بخشی، سازمان‌ها، مؤسسه‌ها و حتی افراد انجام می‌گیرد. آنان پیشرفت روزافزون خود را مرهون توجه به اصل بهره‌وری می‌دانند.