سال ۱۴۰۲ سال سختی برای صنعت فرش بود؛ پر از چالش‌هایی که هرازگاهی وعده رفع آنها داده می‌شد، اما در نهایت اوضاع تلخ این صنعت مانند گذشته برقرار بود. هرچند آمار دقیقی از صادرات فرش در سال ۱۴۰۲ منتشر نشده و انتشار آمار ازسوی وزارت صنعت، معدن و تجارت هم از اواسط سال ۱۴۰۱ متوقف شده، اما گذری به آمار سال‌های قبل سیر نزولی صادرات فرش دستباف را نشان می‌دهد. براساس آمار گمرک میزان صادرات فرش دستباف ایران از ۴۲۷.۳ میلیون دلار در سال ۱۳۹۱ به ۵۰.۷ میلیون دلار در سال ۱۴۰۱ رسیده که بر این اساس می‌توان گفت متوسط رشد سالانه ارزش صادرات فرش دستباف ایران به نقاط مختلف جهان طی سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۱ منفی ۱۹ درصد بوده است. همچنین براساس آمار گمرک در سال ۱۴۰۱، کشورهای آلمان با سهم حدود ۱۷.۶ درصد، امارات متحده عربی با سهم حدود ۱۷.۲ درصد، کشور چین با سهم حدود ۱۶.۲ درصد و پاکستان با سهم حدود ۶ درصد از ارزش کل صادرات فرش دستباف ایران، عمده مقاصد صادراتی این محصول بوده‌اند. حال باید دید از دیدگاه فعالان این حوزه، صنعت فرش در سال ۱۴۰۳ چه شرایطی پیدا خواهد کرد؟

آنچه بر صنعت فرش گذشت

سال گذشته سال خوبی برای صنعت فرش دستباف نبود، زیرا در آبان سال قبل وزارت صمت تصمیم به ادغام مرکز ملی فرش ایران با دفتر صنایع ورزشی و خلاق که طیف وسیعی از حوزه‌ها، از اسباب‌بازی گرفته تا پویانمایی، صنایع ورزشی، هنرهای تجسمی، طلا و جواهر، بازی‌های رایانه‌ای و... را تحت پوشش خود دارد، گرفت که این موضوع با انتقاد تولیدکنندگان فرش دستباف مواجه شد، زیرا تولیدکنندگان فرش دستباف خواستار ارتقای جایگاه مرکز ملی فرش بودند و اعتقاد داشتند باید به‌جای کوچک کردن این مرکز، سازمان فرش و صنایع دستی زیر نظر مستقیم رئیس‌جمهوری تشکیل شود. گفتنی است مرکز ملی فرش در سال ۱۳۸۲، با قبول درخواست بخش خصوصی ازسوی دولت و براساس مصوبه شورای‌عالی اداری برای انجام کلیه امور مربوط به فرش دستباف در حوزه مرکزی وزارت بازرگانی وقت تشکیل شد، اما حدود 2 سال پیش وزارت صمت اقدام به حذف مرکز ملی فرش از چارت وزارت صنعت، معدن و تجارت و انتقال آن به وزارت گردشگری، میراث فرهنگی و صنایع‌دستی کرد، اما با اعتراض فعالان صنعت فرش این موضوع منتفی شد. با این حال در نهایت ادغام مرکز ملی فرش در سال ۱۴۰۲ انجام شد.

به گزارش ایسنا، در سال گذشته در صنعت فرش اتفاقات خوبی هم افتاد؛ هرچند که ادامه‌دار نبود. پیمان‌سپاری ارزی یکی از مهم‌ترین موانع صادرات فرش دستباف در سال‌های اخیر بوده، اما براساس بودجه ۱۴۰۲، قرار بود میزان رفع تعهد ارزی فرش و صنایع‌دستی تا حد مواد اولیه کاهش یابد، اما این موضوع بعد از گذشت 8 ماه از سال، سرانجام در آبان ابلاغ شد و بر اساس آن میزان پیمان‌سپاری ارزی برای فرش در انواع مختلف به ۱۰، ۱۵ و ۲۰ درصد بسته به میزان مواد اولیه‌ای که در آن استفاده شده، کاهش یافت.

اما کاهش میزان تعهد ارزی برای فرش دستباف در لایحه بودجه سال ۱۴۰۳ دیده نشد و پیگیری‌ها در مجلس شورای اسلامی هم به‌دلیل مخالفت سازمان برنامه و بودجه به نتیجه نرسید؛ بنابراین اجرای این قانون در سال جاری فعلا منتفی است، اما فعالان حوزه فرش پیش‌تر گفته بودند که همچنان به دنبال راه‌حلی برای تمدید این قانون هستند.

حذف آمار صادرات فرش به‌دلیل سرخوردگی است

مسعود سپهرزاد، رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تهران با اشاره به چالش‌های صنعت فرش در سال ۱۴۰۲ به صمت گفت: سقوط فرش در سال ۱۴۰۲ با ادغام مرکز ملی فرش ایران با دفتر صنایع ورزشی و خلاق که طیف وسیعی از حوزه‌ها، از اسباب‌بازی گرفته تا پویانمایی، صنایع ورزشی، هنرهای تجسمی، طلا و جواهر، بازی‌های رایانه‌ای و... را تحت پوشش دارد، رقم خورد. در واقع این اتفاق تیر آخری بود که به صنعت بی‌جان فرش خورد و فعالان حوزه فرش پس از این اتفاق امیدی به بهبود وضعیت ندارند. البته ما همچنان چشم‌انتظار تغییر این تصمیم تلخ هستیم تا مرکز ملی فرش به فعالیت خود زیر نظر وزارت صمت ادامه دهد تا چشم امیدی برای فعالان این حوزه باشد.

وی در پیش‌بینی وضعیت این صنعت در سال ۱۴۰۳ اظهار کرد: بهبود وضعیت صنعت فرش به‌دست بخش خصوصی نیست و این اتفاق باید به‌دست متولیان این صنعت محقق شود، اما باتوجه به شواهد موجود امیدی به تغییر وضعیت نیست و در سال ۱۴۰۳ شاهد هیچ اتفاق مثبتی نخواهیم بود. البته دولت با برخی اقدامات کمک کرد تا مواد اولیه ارزان‌تری وارد کشور شود، اما زمانی که بازار صادراتی برای محصولات تولیدشده وجود ندارد، تولید چه فایده‌ای دارد؟

سپهرزاد با اشاره به جذابیت فرش ایرانی برای گردشگران بیان کرد: ورود گردشگر به ایران از شیوع کرونا به بعد با کاهش جدی روبه‌رو شد و همین تعداد اندک گردشگری که به کشور می‌آیند نیز اطلاعاتی از فرش ایرانی ندارند. از سوی دیگر گاهی گردشگران هزینه لازم برای خرید فرش دستباف ایرانی را به همراه ندارند و شرایط نظام بانکی ما نیز به‌گونه‌ای است که امکان استفاده از کردیت‌کارت‌های خارجی وجود ندارد که این یک مشکل بزرگ است.

رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تهران با اشاره به ارائه نشدن آمار صادرات فرش دستباف گفت: حذف آمار صادرات فرش به‌دلیل سرخوردگی است. براساس آمار موجود در اتحادیه وضعیت صادرات فرش دستباف در سال ۱۴۰۲ بسیار بد بود و امسال نیز چشم‌انداز خوبی برای صادرات این محصول وجود ندارد.

وی با اشاره به اینکه قالیبافان شرایط لازم برای مهاجرت را ندارند، افزود: مهاجرت یا فعالیت در کشورهایی که تولید فرش دستباف دارند برای قالیبافان ایرانی با وضعیت بد اقتصادی فعلی صرفه اقتصادی ندارد و کشورها نیز استقبالی از قالیبافان نمی‌کنند و تنها خواستار طرح و نقشه هستند. البته برخی از کشورها تقاضای رفوگر دارند. سپهرزاد با تاکید بر اثرات منفی تحریم بر صنعت فرش اظهار کرد: روزهای خوب ما دستخوش تحریم شده است. تحریم‌ها موجب شده اقتصاد ۸ میلیون نفر فعال این حوزه به خطر بیفتد. عمدتا بازار فرش دستباف متاثر از تحریم‌ها است، زیرا کشورهای هدف مانع از ورود این کالا به کشورشان می‌شوند. تجار و بازرگانانی که در این شغل هستند باید دست به‌دست هم دهند تا قالی ایران دوباره جایگاه اصلی خود را در سطح جهان به‌دست بیاورد، اما اراده‌ای در این زمینه وجود ندارد، زیرا قالیبافان و طراحان با توانایی بسیار این امکان را دارند که با تغییر شرایط باز هم جایگاه ازدست‌رفته فرش دستباف ایرانی را بازگردانند. رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تهران با تاکید بر اینکه فرش ایرانی هنوز هم رقیب جدی محصول مشابه تولیدی در سایر کشورهای فعال در این حوزه است، گفت: هرچند کشورهای دیگر با فناوری‌های جدید وارد این حوزه شدند و به اعداد و ارقام خوبی در تولید و صادرات دست پیدا کردند، اما واقعیت این است که جایگاه گذشته آنها تغییری نکرده و به‌دلیل حذف ایران از بازارهای صادراتی تغییر جایگاه پیدا کردند.

. روند نزولی صنعت فرش ادامه دارد

مرتضی حاجی‌آقامیری، رئیس کمیسیون فرش، هنر و صنایع‌دستی اتاق بازرگانی ایران با اشاره به اینکه چشم‌انداز صنعت فرش در سال ۱۴۰۳ منفی است به صمت گفت: متاسفانه چشم‌اندازی روشنی برای تغییر رفتار دولت در مواجهه با مشکلات صنعت فرش وجود ندارد و با نگاهی که دولت دارد، روند نزولی صنعت فرش امسال نیز ادامه‌دار خواهد بود.

وی با اشاره به کاهش سالانه صادرات فرش دستباف بیان کرد: با اجرای بند «ک» تبصره ۹ قانون بودجه ۱۴۰۲ که مربوط به میزان پیمان‌سپاری ارزی فرش دستباف به ارزش مواد اولیه بود، انتظار افزایش صادرات فرش وجود داشت اما این اتفاق نیفتاد. البته یکی از دلایل عدم موفقیت این تبصره تاخیر در اجرای آن بود، زیرا این تبصره قانونی باید فروردین ۱۴۰۲ اجرایی می‌شد، اما تا خرداد ۱۴۰۲ مسکوت ماند تا اینکه فعالان صنعت فرش در شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی باوجود مخالفت رئیس سازمان توسعه تجارت و سازمان برنامه و بودجه توانستند مصوبه‌ای را از شورا مبنی بر اجرای تبصره ۹ قانون بودجه بگیرند. با این مصوبه جداول ارزش مواد اولیه در فرش و صنایع دستی یک‌هفته‌ای تهیه و به دفتر معاون وزیر ارسال شد، اما از خرداد ۱۴۰۲ تا شهریور معاون صنایع عمومی وزیر صمت جداول را تایید نکرد. شهریور پس از تایید معاون صنایع عمومی وزیر صمت، جداول به دفتر وزیر رفت و در آبان به بانک مرکزی ابلاغ شد و بانک مرکزی نیز بعد از چندین بار اصلاح، در نهایت ۱۵ بهمن ۱۴۰۲ این قانون را اجرا کرد. براساس فرآیند شرح داده شده اجرای این قانون نتوانست اثری که از آن انتظار داشتیم را بگذارد. امسال هم این قانون با تلاش رئیس سازمان برنامه و بودجه از بودجه ۱۴۰۳ حذف شد. سال گذشته پس از مخالفت آقای منظور با تکرار این بند در لایحه بودجه ۱۴۰۳، از طریق مجلس این طرح را دوباره در دستور کار قرار دادیم، اما مشخص نیست چرا باوجود توضیحات بسیار، مجلس نیز با حذف این بند از بودجه ۱۴۰۳ موافقت کرد. همچنان نیز جای سوال است که چرا بخشی از دولت با تسهیل صادرات فرش مخالف هستند؟

رئیس کمیسیون فرش، هنر و صنایع‌دستی اتاق ایران درباره حضور گردشگران در ایران و احتمال فروش فرش از این طریق اظهار کرد: از دوران شیوع کرونا تاکنون شاهد کاهش شدید ورود گردشگر به کشور هستیم.  با این حال همین تعداد اندک گردشگری که وارد کشور می‌شوند در صورت خرید فرش دستباف ایرانی باتوجه به چالش‌های موجود در نظام بانکی نمی‌توانند هزینه خرید فرش را پرداخت کنند. از سوی دیگر تنها راه ارسال فرش برای توریست‌ها پست بود که متاسفانه ۲ سال پیش ممنوع شد. همچنین امریکا که مقصد ۴۴ درصد فرش صادراتی جهان است از سال ۹۷ ایران را تحریم کرده است. میری با اعلام میزان صادرات فرش دستباف ایران در سال ۱۴۰۲ گفت: براساس آمارهای موجود تا پایان سال ۱۴۰۱ حدود ۵۲ میلیون دلار و ۱۴۰۲ نیز حدود ۴۵ میلیون دلار صادرات فرش داشتیم.

رئیس کمیسیون فرش، هنر و صنایع‌دستی اتاق ایران با تاکید بر اینکه بسیاری از بازارهای هدف را از دست داده‌ایم، بیان کرد: ایران اکنون جایگاه گذشته را ندارد، اما این ظرفیت وجود دارد که با همراهی دولت به بازار فرش برگردد و درآمد سال‌های میانه دهه ۹۰ را کسب کند، زیرا پس از خروج ایران از بازارهای جهانی، تاکنون کسی جایگزین نشده است. در صورت رفع چالش‌ها با تلاش بسیار رسیدن به جایگاه قبلی دور از انتظار نیست، زیرا با کاهش شدید صادرات فرش ایران، میزان مبادلات فرش در جهان به‌شدت کاهش یافته و این ظرفیت وجود دارد که ایران به این بازار بازگردد.

سخن پایانی

براساس نظرات کارشناسی فعالان حوزه فرش چالش‌های سال ۱۴۰۲ دامن صنعت فرش را نیز گرفت و مثل «از عرش به فرش» را برای این حوزه هم اجرایی کرد. با این حال امیدواریم با تصمیم‌گیری درست و کارشناسی‌‌شده شاهد پیشرفت این میراث کهن باشیم و بتوانیم فرش ایرانی را در جایگاه قبلی‌اش در بازار جهانی ببینیم.