اثر کاهش فقر خانوارهای روستایی بیش از خانوارهای شهری است و بالاترین سهم در کاهش فقر به‌ترتیب در بخش کشاورزی، صنعت، هتل و رستوران است. به‌همین‌دلیل، اقداماتی که به توسعه گردشگری منجر شود، دستاورد اجتماعی ـ اقتصادی مناسبی به‌همراه خواهد داشت.

گردشگری، یک سیاست رشد غیرمتوازن

به‌گزارش صمت و به‌نقل از مطالعه‌ای که در نشریه پژوهش‌های اقتصادی ایران منتشر شده، کاهش فقر همواره یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های سیاست‌گذاران بوده و به این دلیل، مطالعات گوناگونی درباره نحوه کاهش فقر در کشورهای مختلف انجام شده است و در بیشتر موارد، افزایش رشد اقتصادی، از راه‌حل‌های اصلی به‌حساب می‌آید. هرچند گروهی از اقتصاددانان اغلب دست‌راستی و بازاری، معتقدند که رشد اقتصاد خود به خود به کاهش فقر منجر می‌شود و گروهی دیگر، رشد اقتصادی را برای از بین بردن فقر کافی نمی‌دانند و توزیع ثروت ناشی از رشد را هم برای همه یکسان نمی‌دانند.در سال‌های گذشته، گردشگری به‌عنوان یک سیاست رشد غیرمتوازن در دستیابی به رشد بالا در کشورهای فقیر، سبب ایجاد علاقه فراوانی به گردشگری در جایگاه یک استراتژی کاهش فقر شده و این امر موجب شده تا گاهی بیان شود گردشگری حامی فقرا است.

راه تحقق رشد اقتصادی

نبود درآمد و دارایی از اصلی‌ترین دلایل فقر هستند و رشد اقتصادی از آنجایی که موجب افزایش درآمد می‌شود، منابع بیشتری را برای رفع معضل فقر ایجاد می‌کند. برعکس، کاهش درآمد، فقر را هم افزایش می‌دهد. رشد اقتصادی پایدار، قادر است فقر را کاهش دهد، اما اثرگذاری آن به‌شدت وابسته به چگونگی آثار رشد، روی گروه‌های مختلف طبقاتی دارد. در این میان، صنعت گردشگری، ویژگی‌هایی دارد که می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای کاهش فقر در کشورهایی که ظرفیت پذیرش گردشگران خارجی و داخلی را دارند، به‌کار گرفته شود. گردشگری به‌دلیل ارزآوری و درآمدزایی فراوان، متکی به مشاغل کاربر بودن و ایجاد اشتغال برای تمامی سطوح و طبقات اجتماع، فرصت‌های خوبی را برای همه جامعه دارد. اکنون در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، از سیاست‌گذاری رشد گردشگری برای کاهش فقر کمک می‌گیرند. گردشگری حامی فقرا، یک محصول گردشگری در بخش خاصی نیست، بلکه رویکرد کلی به‌منظور ایجاد فرصت‌هایی برای فقرا طراحی شده است. اثر حمایت از فقرای گردشگری موجب شده تا بتوان از آن در راستای کاهش نابرابری درآمدی و فقر هم استفاده کرد.

این رویه، موردقبول اقتصادهایی است که درحال‌حاضر به‌شدت به درآمدهای گردشگران خارجی وابسته هستند. بنا به این رویکرد، به گردشگری به‌عنوان ابزاری برای ایجاد فرصت‌های فراوان، ایجاد اشتغال و منافع زیاد برای گروه‌های بسیار آسیب‌پذیر جامعه از طریق مشارکت آنها در تولید کالاها و خدمات گردشگری نگاه می‌شود؛ به‌ویژه در کشورهایی که صادرات رقابتی ناچیزی دارند، گردشگری یک گزینه توسعه پایدار است. فقرا می‌توانند با استفاده از سرمایه‌های طبیعی و فرهنگی که گردشگری به آنها وابسته است، با منابع مالی محدود هم فعالیت کنند.گردشگری بخشی به‌نسبت کارآفرین است و به‌طورسنتی از فعالیت‌های کوچک که به سرمایه‌گذاری ناچیزی نیاز دارند، تشکیل شده است. این فعالیت‌ها به‌طورخاص برای زنان، جوانان و گروه‌های محروم مناسب هستند. همچنین، از آنجایی که گردشگری شامل فعالیت‌های بسیار بوده و دارای یک زنجیره عرضه وسیع است، هزینه گردشگران می‌تواند به طیف وسیعی از بخش‌ها سودرسانی کند، پس بخش گردشگری محدود به یک فعالیت نیست و از مجموعه‌ای از فعالیت‌ها تشکیل می‌شود.

در ادبیات اقتصادی، برای سنجش اثرات توسعه گردشگری، همواره از رویکردهایی چون الگوهای چندبخشی استفاده می‌شود که بتواند اثرات فعالیت‌های مرتبط با گردشگری را به‌خوبی و با جزییات بیشتر لحاظ کند.

توان بالفعل‌شده اندک یک صنعت

به‌گزارش سازمان جهانی گردشگری، ایران از نظر جاذبه‌های تاریخی رتبه دهم، از نظر جاذبه‌های طبیعی در رتبه پنجم و از نظر جاذبه‌های گردشگری یکی از ۵۰ کشور برتر جهان معرفی شده است. در همین حال، گردشگری خارجی ایران از میانه دهه ۹۰ میلادی قرن گذشته رشد کرده و با جذب ۴.۷ میلیون گردشگر خارجی در سال ۲۰۱۳ بری نخستین‌بار پس از جمهوری‌اسلامی در رتبه ۴۸ جهان قرار گرفته است.

در سال ۲۰۲۰، گردشگران خارجی ۱.۳۴درصد نسبت به سال قبل از آن افزایش یافتند و به ۷میلیون و ۲۹۵ هزار نفر رسیدند. درآمد حاصل از ورود این گردشگران، رشد سالانه ۲.۴درصدی را تجربه کرده و از ۲۰۵میلیون دلار در سال ۱۹۹۵ به ۹میلیارد و ۱۰۷میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ رسیده است. در سال‌های گذشته، شیوع کرونا موجب شد که رشد گردشگری کاهش یابد.در ایران بیشتر گردشگران از کشورهای عراق، آذربایجان، افغانستان و ترکیه هستند و تراز درآمد گردشگری (درآمد حاصل از ورود گردشگران خارجی و گردشگران ایرانی به خارج از کشور) اغلب منفی است. علاوه بر این، مرکز پژوهش‌های مجلس، سهم درآمد گردشگری ایران را ۶.۱ درصد از تولید ناخالص داخلی برآورد کرد و سهم اشتغال مستقیم و غیرمستقیم در این بخش را یک میلیون و ۱۸۴هزار نفر که معادل ۵.۱درصد شاغلان کشور است، اندازه‌گیری کرد. بنابراین، پیامدهای کلان اقتصادی ناشی از ورود گردشگران خارجی به ایران، به‌ویژه اثراتی که روی رشد اقتصادی می‌گذارد و از کانال رشد، روی شاخص‌های فقر دارد، نمی‌توان نادیده گرفت.محاسبات نشان می‌دهند که اثر افزایش یک واحد سایر حساب‌ها (مانند مخارج دولت یا سرمایه‌گذاری بخشی) در همه بخش‌ها بر درآمد خانوارهای شهری بیش از خانوار روستایی است. علت بالاتر بودن درآمد خانوارهای شهری ناشی از ۲ عامل است؛ جمعیت شهری بیش از جمعیت روستایی است، به‌نحوی‌که آمارهای رسمی معتقدند که ۷۱.۵ درصد از کل جمعیت ایران در شهرها زندگی می‌کنند. همچنین، میانگین درآمد شهرنشینان بیش از روستاییان است.همچنین سهم درآمدهای شرکت‌ها، حاکی از نقش زیاد آنها در ایجاد درآمد است. سهم درآمد شرکت‌ها به‌ویژه در بخش معدن به ۰.۷۳ می‌رسد که بیش از بخش‌های دیگر است. علاوه بر این، درآمد شرکت‌ها در همه بخش‌ها به‌طورقابل‌ملاحظه‌ای از درآمد روستاییان هم بیشتر است.

کشاورزی، نیازمند گردشگر

در زمینه اثر کل این روند، بالاترین رتبه از آن بخش آموزش و سپس کشاورزی شده است. درآمد شهرنشینان از افزایش یک واحد سایر حساب‌ها، نشان می‌دهد که در تمام بخش‌ها حدود ۸۰ درصد افزایش می‌یابد؛ در حالی که سهم جمعیت شهری از کل جمعیت کشور ۷۱.۵ درصد اعلام شده است. این ارقام به‌خوبی نشان می‌دهد که روستاییان از رشد بخشی نسبت به شهرنشینان کمتر منتفع می‌شوند و رشد بخش‌ها به‌طورمتوازن، موجب افزایش نابرابری خواهد شد.همچنین، مطالعه فاطمه بزازان (۱۴۰۱) نشان می‌دهد که اگر یک واحد درآمد ناشی از ورود گردشگر خارجی (به‌عنوان صادرات آن بخش) به‌دست آید، درآمد خانوار شهری و روستایی به‌طورمستقیم و غیرمستقیم افزایش خواهد یافت. در میان بخش‌های مرتبط با گردشگری، بخش عمده‌فروشی و خرده‌فروشی بیشترین توان درآمدزایی را برای خانوارها دارد.

مسیر تاثیرگذاری گردشگری از این قرار است که شوک تقاضا از ناحیه سایر حساب‌ها به‌میزان کل مخارج گردشگران خارجی، به افزایش تولید بخشی و افزایش درآمد نهادها منجر خواهد شد. با رشد اقتصادی ناشی از ورود گردشگران خارجی، درآمد صاحبان ابزار تولید افزایش پیدا می‌کند. از آنجایی که بخش‌های مختلف اقتصادی اثرپذیری یکسانی از گردشگری ندارند، میزان کاهش فقر برای خانوارهای شاغل بخشی هم یکسان نیست.بالاترین کاهش فقر خانوارهای شهری و روستایی، ناشی از ورود گردشگران خارجی، مربوط به بخش کشاورزی، هتل و رستوران، صنعت و حمل‌ونقل است. کسب رتبه بالاتر کاهش فقر شاغلان بخش‌های مربوط به گردشگری موردانتظار بوده و هست، زیرا این نتایج به کشش‌پذیری شاخص‌های فقر و نسبت بالای فقر به کل فقرا از یک‌طرف و میزان افزایش درآمد ناشی از ورود گردشگر خارجی از طرف دیگر، در این بخش‌ها مربوط می‌شود. تغییرات شاخص فقر نسبت به درآمد در این بخش‌ها نشان‌دهنده گروه‌های فقیری است که درآمدشان از خط فقر تعریف‌شده فاصله زیادی دارد. پایین‌ترین سهم فقرزدایی مربوط به بخش فعالیت‌های مالی، بهداشت، آموزش، معدن و امور عمومی است. فقرزدایی پایین این بخش‌ها، به پایین بودن میزان فقرا در بخش‌ها هم مربوط می‌شود که شاغلان اغلب دارای کار دائمی و رسمی هستند و حاشیه امن کاری دارند. در بخش‌هایی که تعداد فقرا بیشتر است، اغلب شاغلان دارای کار غیررسمی هستند و میزان درآمد آنها کم و فقر گسترده‌تر است.

اثر کل فقرزدایی ورود گردشگران خارجی نشان می‌دهد که فقرزدایی بیشتر خانوارهای روستایی نسبت به شهری محسوس است، به‌طوری‌که کاهش فقر برای خانواده‌های شهری در شاخص‌های سه‌گانه فقر سرشمار، شکاف فقر و شدت فقر به‌ترتیب ۰.۰۴۹، ۱.۷۸ و ۲.۷۲۳ درصد و برای روستاییان به‌ترتیب ۰.۰۹۲، ۷.۶۰۷ و ۳.۰۲۶ درصد است.علت تاثیرگذاری بیشتر بر وضعیت فقر روستاییان، را می‌توان به سهم بیشتر فقر روستایی و پایین‌تر بودن خط فقر روستایی نسبت به شهرها دانست. سیاست توسعه گردشگری، از این‌رو می‌تواند دستاورد مناسبی را رقم زند و فقر خانوارهای روستایی با شدت بیشتری کاهش دهد.

درآمد گردشگری، مانند ارز حاصل از صادرات است

درآمد حاصل از ورود گردشگر خارجی به کشور را به‌مثابه صادرات هم در نظر می‌گیرند، زیرا موجب افزایش تولید، درآمد عوامل تولید و درآمد نهادها به‌ویژه درآمد خانوارهای روستایی و شهری خواهد شد. افزایش درآمد خانوارهای روستایی و شهری موجب خروج از فقر مطلق و کاهش فقر می‌شود. میزان کاهش فقر به سهم فقر بخش‌های تاثیرپذیر از گردشگری وابستگی دارد.ورود هر گردشگر خارجی به‌دلیل اینکه برای کشور درآمد بیشتری ایجاد می‌کند، از کانال افزایش رشد تولید ناخالص داخلی، می‌تواند با اجرای سیاست‌های درست توزیعی به کاهش فقر در ایران منجر شود. اثر کاهش فقر خانواده‌های روستایی بیش از ساکنان شهرها است. فعالیت‌های مرتبط با گردشگری را می‌توان فعالیت‌هایی از جنس هتل، رستوران، کسب‌وکارهای کوچک و خرد دانست که به‌طوربالقوه مناسب افراد با مهارت‌های به نسبت کم و فقیر برای زنان، جوانان و گروه‌های محروم است.نتایج همگی نشان می‌دهند که افزایش رشد گردشگری، هم به رشد اقتصادی و هم کاهش فقر منجر می‌شود. به‌همین‌دلیل پیشنهاد می‌شود چنانچه بستر ورود گردشگران خارجی به ایران هموار شود، در آن صورت برپایه نتایج مختلف، قطعا با کاهش تعداد فقرا در کشور مواجه خواهیم شد. تعداد گردشگران خارجی در ایران، باتوجه به ظرفیت بالقوه کشور در این حوزه، ناچیز است، اما اثر فقرزدایی این صنعت قابل‌چشم‌پوشی نیست. ورود گردشگران خارجی به ایران بیشتر باتوجه به جاذبه‌های متنوع گردشگری در ایران از گردشگری پزشکی، مذهبی، آثار باستانی، طبیعت متنوع و بسیاری جاذبه‌های دیگر، آثار اقتصادی بیشتری هم ایجاد می‌کند، هرچند گسترش گردشگری با چالش‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بسیار جدی مواجه است.