زعفران به‌عنوان یکی از محصولات استراتژیک ایران منافع بسیاری را برای تولیدکننده و صادرکننده به همراه دارد. ۹۵ درصد زعفران ایران در منطقه خراسان کشت می‌شود و کشور ما نخستین صادرکننده زعفران در جهان است و بیشترین سهم صادرات را دارد. اصلی‌ترین مقاصد صادراتی زعفران ایران کشورهای اسپانیا، هنگ‌کنگ، چین، امارات، ایتالیا و فرانسه هستند که تا ۶۰ درصد زعفران تولیدی کشور به این مناطق ارسال می‌شود. چندی پیش خبری مبنی بر پایه‌ریزی برنامه صادرات ۲۰۰ تنی زعفران به کشور قطر که تقریبا معادل صادرات یک سال کل کشور است، اعلام شد؛ خبری که همان زمان‌های اولیه انتشار تعجب بسیاری را برانگیخت. این موضوع در حالی مطرح شد که میزان صادرات ۶ ماه نخست سال ۱۴۰۰ به قطر ۲ تن و ۴۶۰ کیلوگرم بوده است. صمت در این گزارش به بررسی وضعیت تولید و صادرات این کالای ارزآور پرداخته است.

چه به سر صادرات زعفران آمد؟

ماجرا از این قرار بود که ۲۷ شهریور امسال و در فاصله چند ماه تا آغاز جام جهانی ۲۰۲۲ قطر، بزرگ‌ترین قرارداد تجاری در حوزه زعفران بین ایران و قطر برای انتقال و فرآوری ۲۰۰ تن زعفران با ارزش اولیه ۳۰۰ میلیون دلار با حضور شخصیت‌های سیاسی و اقتصادی دو کشور به امضا رسید. یک ماه بعد، در ۲۰ مهر طبق توافق انجام‌شده، نخستین محموله صادراتی زعفران از محل مازاد نیاز داخلی کشور، در گمرک مشهد با حضور مدیر کل سازمان استاندارد، مدیر کل گمرک و نمایندگان وزارت جهاد کشاورزی، بارگیری و به مقصد کشور قطر حرکت کرد و یک هفته بعد نیز دومین محموله به قطر ارسال شد؛ روند صادرات مازاد زعفران تولیدی کشور تا سال آینده میلادی پابرجا خواهد بود.

بیش از ۹۰ درصد زعفران دنیا در ایران تولید می‌شود و خرید زعفران از ایران بیشترین سهم را در دادوستد این کالا دارد و حجم زیادی از طلای سرخ تولیدی کشور صادر می‌شود. تربت‌حیدریه، گناباد، حاشیه رود بیرجند، قائن و فردوس از مناطق اصلی کشت زعفران ایران به‌شمار می‌روند. در حالی که ایران یکی از بهترین صادرکنندگان زعفران در دنیا است، با گذشت زمان میزان صادرات این محصول از کشور ما کاهش داشته است. در دهه گذشته به‌دلیل قاچاق پیاز زعفران به کشور افغانستان، صادرات زعفران ایران به‌شدت تحت تاثیر قرار گرفته است.

 با این اقدام، افغانستان پا به عرصه کشت و صادرات زعفران گذاشت و به مهم‌ترین رقیب ایران در بازار زعفران تبدیل ‌شد.

تعرفه صادرات زعفران از ایران به چین و هند حدود ۳۰ درصد و برای افغانستان صفر است؛ از همین رو برخی تاجران ترجیح می‌دهند ابتدا محصول خود را به افغانستان و سپس به چین صادر کنند تا بتوانند از تعرفه صفر استفاده کنند که این جرم نیست، بلکه نتیجه کم‌کاری ایران در حوزه سیاست خارجی و تجارت است.

 از سوی دیگر براساس گفته‌های برخی کارشناسان، اسپانیا نخستین واردکننده زعفران ایران است که زعفران ایران را به‌صورت فله‌ای وارد و در بسته‌بندی‌های جدید با نام و برند خود به بازار جهانی عرضه می‌کند که این موضوع به‌دلیل ضعف ایران در بسته‌بندی است. ظاهرا این بار نیز کم‌کاری برخی مسئولان و تولیدکنندگان سود واقعی این طلای سرخ را نصیب خریداران فله‌ای این کالا کرده است.

گوش شنوایی نیست

غلامرضا میری، نایب رئیس شورای ملی زعفران کشور با انتقاد نسبت به بی‌نظمی‌های موجود در بازار زعفران به صمت گفت: متاسفانه در حال ‌حاضر هیچ نظارتی بر بازار زعفران نیست و برخی افراد که هیچ تخصصی در حوزه زعفران ندارند با نظرات غیرکارشناسی و وعده‌های متعدد بازار را ملتهب و کشاورز را سردرگم می‌کنند.

مظنه زعفران در بازار

نایب رئیس شورای ملی زعفران کشور درباره نرخ زعفران بیان کرد: هر کیلو زعفران نگین صادراتی با نرخ ۴۱ میلیون و ۳۵۰ هزار تومان از کشاورز خریداری می‌شود.

وی با اشاره به صادرات خوب زعفران به کشورهای جهان گفت: در حال ‌حاضر زعفران تولیدی ما به ۶۷ کشور دنیا صادر می‌شود و از دی سال ۱۴۰۰ تاکنون با گذشت زمان هر ماه کاهش صادرات را شاهد بودیم. اگر از صادرات حمایت شود قطعا نرخ زعفران در بازار افزایش می‌یابد و به نفع کشاورز است. برخی فکر می‌کنند تنها تولیدکننده زعفران در دنیا ایران است، اما این‌گونه نیست؛ گرچه ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران است، اما تنها تولیدکننده نیست.

میری در تشریح ویژگی‌های زعفران که برای مشتری از اهمیت برخوردار است، اظهار کرد: میزان کروسین، پیکروکروسین و سافرانال برای مشتری مهم است. این موارد در زعفران کشور ما بالاتر از حد استاندارد بین‌المللی است؛ بنابراین باید از کیفیت و تاریخچه تولید زعفران کشور دفاع کنیم.

ضرری ازسوی آقایان

نایب رئیس شورای ملی زعفران کشور درباره صادرات ۲۰۰ تن زعفران به قطر اظهار کرد: برخی مسئولان وعده صادرات زعفران به قطر را می‌دهند که کشاورز برمبنای این وعده برنامه‌ریزی می‌کند و از سوی دیگر بازار تشنه می‌ماند که برای صادرات آماده شود، این در حالی است که با کمبود زعفران در بازار نرخ آن افزایش می‌یابد. صادرات ۲۰۰ تن زعفران به قطر تقریبا معادل صادرات یک سال کل کشور به بیش از ۶۰ کشور جهان است. براساس آمار اعلامی شورای ملی زعفران، میزان صادرات به این کشور در ۶ ماه نخست سال گذشته ۲ تن و ۴۶۰ کیلوگرم و در مدت مشابه امسال نیز ۲ تن و ۲۶۲ کیلوگرم بوده است. به کشاورزان تنها امید واهی داده شد و اکنون کشاورز هیچ پولی برای پرداخت به کارگران خود ندارد؛ از همین رو مجبور به فروش زعفران با نرخ پایین می‌شود. نرخ زعفران که در زمان مناسب فروش آن ۴۵ میلیون تومان در هر کیلوگرم بوده، اکنون با از بین رفتن بازار به ۲۸ میلیون تومان رسیده است. در نتیجه بیشترین ضرر متوجه کشاورزان است.

میری درباره بسته‌بندی زعفران‌های صادراتی اظهار کرد: بسته‌بندی ما در برابر سایر کشورها به‌ویژه اسپانیا بسیار متنوع‌تر است. برای هر بسته یک گرمی در کشور بیش از ۵ نوع بسته‌بندی وجود دارد؛ در نتیجه ضعف در بسته‌بندی موجب کاهش صادرات نشده، بلکه نوسانات نرخ ارز و به‌دنبال آن افزایش نرخ زعفران باعث کاهش صادرات شده است.

علل کاهش صادرات

نایب رئیس شورای ملی زعفران کشور در تشریح دیگر دلایل‌ کاهش صادرات زعفران بیان کرد: بخشی از کاهش صادرات زعفران کشور به وضع قوانین و مقررات خلق‌الساعه‌ای که دست‌وپای صادرکننده را می‌بندد، برمی‌گردد. صادرکننده زعفران باید ارز حاصل از صادرات خود را برگرداند اما اگر امروز دلار ۲۶ هزار تومان باشد و موقع برگشت ارز دلار ۳۳ هزار تومان باشد، بسیار متضرر خواهد شد. از طرف دیگر تعرفه یک درصدی آب مجازی از زعفران ‌گرفته می‌شود، در حالی ‌که زعفران هیچ آب‌بری ندارد؛ این مبلغ را صادرکننده باید پرداخت کند. در واقع یک کیلو زعفران برای صادرکننده حدود ۸ میلیون تومان هزینه سرباز دارد. در چنین وضعیتی قاچاقچی سوءاستفاده می‌کند و زعفران را بدون آنکه ارز را بازگرداند و تعرفه آب مجازی را پرداخت کند و عوارض بدهد با هر کیفیتی از کشور خارج می‌کند و در بازارهای جهانی ۲۰ درصد ارزان‌تر از صادرکننده ایرانی می‌فروشد که عملا صادرکننده دیگر امکان رقابت در بازار جهانی را از دست می‌دهد. اینها موانعی است که وجود دارد و ما در جلسات متذکر می‌شویم اما تاکنون اقدامی برای رفع آنها انجام نشده است.

وی با اشاره به این موضوع که صادرات برای قاچاقچی هزینه یا تعهد ارزی ندارد و نیاز نیست عوارضی پرداخت کند، افزود: به‌دلیل تحریم، از بازار عربستان سعودی و امریکا محروم هستیم و این باعث شده بخش عمده‌ای از بازار را به قاچاقچی و بخشی از آن را دانسته یا ندانسته به‌ کشورهای همسایه بدهیم.

قاچاق طلایی

نایب رئیس شورای ملی زعفران کشور با بیان اینکه قاچاق زعفران به‌دلیل حجم کم و البته ارزش بالا محبوبیت زیادی نزد قاچاقچیان دارد، گفت: اگر بخواهیم به کشورهای چین و هندوستان زعفران صادر کنیم، باید ۳۸ درصد عوارض پرداخت کنیم.  ۲۰ سال است که می‌گوییم هند و چین از ما چنین عوارضی را دریافت می‌کنند و برای اینکه بتوانیم زعفران را مستقیم به این کشورها صادر کنیم، باید این مشکل رفع شود اما گوش شنوایی برای رفع این مشکل نیست.

 مسئولان باید مشکل عوارض صادراتی را حل کنند یا این درصد را کاهش دهند اما متاسفانه تاکنون هیچ اتفاقی رخ نداده است. وی با اشاره به اینکه گاهی باید زعفران را به تجار همسایه بدهیم و برای یافتن بازار صادراتی، با پرداخت عوارض در حفظ بازار بکوشیم، گفت: ما زعفران را به چین و هندوستان تحویل می‌دهیم و آنها به‌عنوان کشور واسط زعفران ایران را به برخی دیگر از کشورها صادر می‌کنند که این فرآیند موجب از دست رفتن برخی از مشتریان می‌شود.

نقش دلالان در افزایش و کاهش نرخ زعفران

حیدر محمدپور، یکی از کشاورزان با اشاره به برخی مشکلات صنعت زعفران به صمت گفت: کاهش نرخ و هزینه‌های بالای تولید و نقش دلالان در افزایش و کاهش نرخ زعفران از مشکلات مهم کشاورزان است. باتوجه به ارزآوری بالای این محصول، ایجاد اشتغال و مصرف کم آب، باید دولت ورود جدی‌تری برای رفع مشکلات تولید و صادرات این محصول باارزش داشته باشد.

محصول زعفران می‌تواند در اقتصاد مقاومتی، جایگاه برتری داشته باشد، اما اکنون توسط دلالان نرخ‌گذاری می‌شود و به محض اینکه گل زعفران وارد بازار می‌شود، عده‌ای دلال قیمت‌ها را پایین می‌آورند.

وی ضمن انتقاد از نبود حمایت کافی از فعالان این حوزه بیان کرد: حمایت نشدن زعفران‌کاران در طول سال و برخورد نکردن با دلالان از عوامل اصلی افت قیمت‌ها است. سود زعفران در جیب دلال است و کشاورز با همه زحمت و مرارتی که می‌کشد سود چندانی نمی‌برد.

این کشاورز با اشاره به مشکلات معیشتی کشاورزان و هزینه‌های زیاد تولید اظهار کرد: بسیاری از زعفران‌کاران برای گذران زندگی نیاز به پول و نقدینگی دارند و بعضی از دلالان با سوءاستفاده از این موضوع مبالغی به زعفران‌کار می‌دهند و به‌جای مبالغ داده شده، در فصل برداشت، زعفران از کشاورز می‌گیرند و با این کار عملا سود زحمات کشاورز به جیب دلال سودجو و متمول سرازیر می‌شود و سر زعفران‌کار بی‌کلاه می‌ماند.

نقش دلالان را دست‌کم نگیرید

محمدپور درباره دلالان زعفران گفت: کاشت، داشت، برداشت، فرآوری و فناوری شناسنامه‌دار کردن زعفران به‌‌ویژه نوع دارویی این محصول، نیاز شدیدی به افرادی باانصاف در این صنعت دارد، اما عده‌ای هستند که ۸۰ درصد سود زعفران را برای خودشان می‌خواهند و حاصل دسترنج کشاورزان و تولیدکنندگان را از بین می‌برند.

سخن پایانی

ظاهرا بی‌نصیبی ایران از بازار خوب گردشگری جام‌جهانی قطر کافی نبود و زخم جدید این بار برای بازار زعفران است؛ وعده‌ای که ازسوی برخی مسئولان داده شد و خوش‌خیالی بیش نبود؛ هرچند این وعده از ابتدا نیز از نگاه فعالان این حوزه کاملا دست‌نیافتنی بود. این خوش‌خیالی کام بسیاری از کشاورزان را تلخ کرد و بازار را به‌هم ریخت. کمبود زعفران در بازار و به‌دنبال آن افزایش نرخ را نیز اگر فراموش کنیم نمی‌توان از فرصت طلایی فروش برای زعفران گذشت، به‌طوری که اکنون کشاورزان با کاهش نرخ قابل‌توجهی زعفران خود را می‌فروشند. ظاهرا وعده‌ها این بار نیز محقق نشد و باز هم کشاورز سوخت.