فعالان تجاری و کارشناسان اقتصادی بر این باور هستند که بدون دارا بودن بسترهای مناسب حمل‌ونقل، بخش مهمی از فعالیت‌های ترانزیتی و صادراتی کشور با اختلال جدی مواجه می‌شوند. برخی از افراد معتقدند، حضور سایر کشورها به‌عنوان عنصر سرمایه‌گذار در برنامه‌های توسعه‌ای ایران، می‌تواند نتایج مثبت مهمی را برای کشور به‌همراه داشته باشد. آنها به وجود نقایص جدی در بحث زیرساخت‌های حمل‌ونقل و ترانزیتی کشور تاکید دارند و بر این باور هستند که با رفع این مشکلات، روند تجارت غیرنفتی کشور نیز متحول می‌شود، از سوی دیگر، برخی دیگر معتقدند مشکلات فعلی، از نبود برنامه جدی برای رفع مشکلات زیرساختی منتج  و باید رویکرد مقامات دولتی اصلاح شود. صمت در این گزارش با نگاهی به مشکلات ترانزیت در حوزه تجارت در ایران به راهکارهای عملیاتی احیای این بخش از نگاه فعالان اقتصادی پرداخته است.

مزیت‌های حمل‌ونقل دریایی قابل‌کتمان نیست

سیدرضا نورانی ـ رئیس اتحادیه محصولات کشاورزی: بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و نقش‌آفرین در مباحث صادراتی و وارداتی، از راه‌های آبی برای انجام فعالیت‌های تجاری خود استفاده می‌کنند. دلیل این موضوع نیز وجود مزیت‌های مختلف برای استفاده از حمل‌ونقل دریایی در فعالیت‌های تجاری است. مهم‌ترین فایده استفاده از این بستر،کاهش هزینه‌های انتقال است؛ هزینه حمل‌ونقل دریایی به‌مراتب ارزان‌تر و به‌صرفه‌تر از حمل‌ونقل زمینی و هوایی است. از این‌رو بیشتر صادرکنندگان، راه‌های آبی را برای انتقال کالاها و محصولات خود انتخاب می‌کنند. علاوه بر مسائل مالی، سرعت انتقال محصولات با کشتی نیز در برخی مواقع بیشتر از سایر راه‌های ارتباطی است و این موضوع را می‌توان پیامد مثبت دیگری برای حمل‌ونقل دریایی برشمرد.پیش از تشدید تحریم‌ها علیه ایران، کم‌وبیش کشتی‌های خارجی در بنادر جنوبی ایران رفت‌وآمد داشته و تجارت از طریق کانال‌های آبی امکان‌پذیر بود. پس از افزایش فشارهای اقتصادی بین‌المللی نیز همچنان حمل‌ونقل دریایی ایران فعال است اما نه به اندازه میزان قبل. به‌عنوان مثال هنوز برخی محصولات کشاورزی مهم وارداتی، از طریق بنادر وارد ایران می‌شوند و اما فعالیت‌های تجاری ما از طریق راه‌های آبی مانند قبل پررونق نیست. باید توجه داشت زمانی که مسئولان نهادهای دولتی اهداف اصلی و کلان اقتصادی کشور را برپایه توسعه صادرات غیرنفتی تنظیم می‌کنند، باید بسترها و لوازم تحقق این اهداف را فراهم کنند. کمبودهای اصلی و مهمی در مباحث صادراتی ایران وجود دارد که وظیفه رفع آن برعهده دولت است، اما هنوز نهادهای دولتی هیچ برنامه و راهکاری برای رفع مشکلات و تامین کمبودهای زیرساختی توسعه صادراتی در نظر نگرفته و اجرایی نکرده‌اند. از مهم‌ترین کم‌توجهی‌های دولت به فرصت‌های حمل‌ونقل دریایی می‌توان به تعطیل شدن بندر و خط صادراتی بوشهر پس از تشدید تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران اشاره کرد. تحریم‌ها ارتباطی با این خط صادراتی نداشت اما خود دولت طی یک اقدام خودتحریمی، این بندر مهم را تعطیل کرد. در پی این اتفاق، صادراتی که تا قبل از تعطیلی بندر بوشهر طی ۸ تا ۱۶ ساعت انجام می‌شد، در بازه زمانی ۸ تا ۱۶ روز طول کشید؛ دلیل آن هم تخلیه بار صادراتی ایران در کشور ثالث بود. در توضیح این روند باید گفت ابتدا صادرکنندگان با تمام وسایل و لوازم ارتباطی که در اختیار دارند، کالا و محصولات خود را به کشور دوم می‌رسانند و پس از تخلیه بار در این کشور، مجدد بارگیری برای صادرات محصولات به کشور هدف انجام می‌شود. این مهم‌ترین ضعف و ایراد فعالیت‌های صادراتی در سال‌های اخیر برای ایران است که از خودتحریمی و سیاست‌های نادرست دولتی سرمنشأ می‌گیرد. کاهش کیفیت محصولات صادراتی، افزایش هزینه حمل‌ونقل و زمان‌بر شدن روند انتقال از جمله پیامدهای مخرب نبود خطوط انتقال مناسب صادراتی در ایران است. باید توجه داشت توسعه تجارت خارجی، چه از طریق حمل‌ونقل دریایی و چه خطوط انتقال زمینی و هوایی، نیازمند وجود استراتژی‌های صحیح و کلان اقتصادی و فراهم آوردن بسترها و لوازم مناسب است. تنها در این شرایط می‌توان امیدوار بود شعارها و اهداف اقتصادی، ثمره‌دهی داشته باشند. در غیر این صورت تنها تدوین اهداف، بدون بررسی مشکلات و مصائب موجود، منجر به بهبود و گسترش فعالیت‌های تجاری از جمله صادرات و واردات نخواهد شد.

تجارت قوی با حمل‌ونقل دریایی پیشرفته

محمدرضا مودودی، رئیس سابق سازمان توسعه تجارت ایران: حمل‌ونقل دریایی یکی از مهم‌ترین ارکان در توسعه فعالیت‌های صادراتی و وارداتی برای تمامی کشورهای جهان به شمار می‌رود. به‌طورکلی تجارتی که برمبنای حمل‌ونقل دریایی بنا شده باشد، تجارت قدرتمندی است. در تمامی کشورهای جهان، حمل‌ونقل دریایی سهم مهمی در فعالیت‌های تجاری و صادراتی دارد و ایران نیز حدود ۷۰ درصد صادرات خود را از طریق راه‌های آبی انجام می‌دهد. حمل‌ونقل دریایی نه‌تنها در صادرات بلکه در فعالیت‌های وارداتی نیز مهره‌ای کلیدی برای ایران بوده و سالانه میلیون‌ها تن کالای موردنیاز کشور از راه‌های آبی وارد می‌شوند.

آمار منتشره نیز نشانگر اهمیت حمل‌ونقل دریایی برای تمامی کشورها بوده و برخلاف تصورات عموم، راه‌های آبی همواره نقشی تاثیرگذارتر از حمل‌ونقل جاده‌ای و زمینی در تجارت دارند. از این‌رو هرگونه اتفاقی که برای حمل‌ونقل دریایی ایران چالش‌آفرینی کند، به طبع بر تجارت خارجی کشور اثر مستقیم و منفی خواهد داشت. در سال‌های گذشته باوجود تشدید تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، همواره تلاش دولت بر آن بود تا بتواند راه‌های تجارت دریایی خود را باز نگه دارد تا تجارت خارجی کشور مختل نشود.

پوشش مخاطرات حمل‌ونقل دریایی

این درحالی است که حوزه حمل و نقل دریایی با مشکلاتی مانند ضمانت‌های بین‌المللی بیمه مواجه است که در سایه تحریم‌ها جدی‌تر از گذشته نیز شده است. عملکرد بیمه‌ها در پوشش میزان مخاطرات حمل‌ونقل دریایی در حوزه فعالیت‌های تجاری قابل تامل است. هرچند که توانایی محدود بیمه‌ها در اجرای تعهدات تنها مربوط به فعالیت‌های تجاری نبوده و مشکلات این بخش پایه‌ای است. بنابراین یکی از جدی‌ترین مشکلات امروز در بحث صادرات کالا، عملکرد پوشش‌های بیمه‌ای است. باوجود آنکه عمر تاسیس بیمه در کشور ما به بیش از ۷۰ سال می‌رسد، اما هنوز سازکار مناسب و موثری برای بهبود عملکرد شرکت‌های بیمه‌ای نداریم. در تمامی کشورهای جهان شرکت‌های بیمه‌ای برای استفاده و بهره‌وری مناسب منابع مالی خود، بانک یا واحدهای صنعتی و تجاری تاسیس می‌کنند اما در ایران این شیوه برعکس است؛ به‌نحوی که بانک‌ها صاحب شرکت‌های بیمه‌ای بوده و از این‌رو منابع مالی مناسبی در اختیار شرکت‌های بیمه قرار نمی‌گیرد.

از سوی دیگر کم بودن میزان گردش مالی شرکت‌های بیمه‌ای نشان‌دهنده ضعف آنها در بحث تامین سرمایه است. همچنین باید توجه کرد بخش مهمی از گردش مالی در حوزه بیمه، توسط تعداد محدودی از شرکت‌ها انجام می‌شود و در عمل حیات صنعت بیمه تنها به این شرکت‌ها وابسته است، از این‌رو نمی‌توان انتظار داشت شرکت‌های بیمه‌ای فعال در کشور، توانایی مناسبی در پوشش ریسک فعالیت‌های تجاری به‌ویژه حمل‌ونقل دریایی داشته باشند.

افزایش ریسک تجارت

در کنار تمام مزایایی که برای حمل‌ونقل دریایی می‌توان عنوان کرد، بالا بودن مخاطرات این نوع حمل‌ونقل هم قابل‌توجه است. باید در نظر داشت علاوه بر وجود مخاطرات طبیعی در بحث صادرات و واردات، وجود تنش‌های سیاسی میان کشورها نیز می‌تواند بر ریسک فعالیت‌های تجاری اضافه کند. پس از اعمال تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، بسیاری از شرکت‌های بزرگ جهانی فعال در صنعت بیمه، حاضر به همکاری با فعالان تجاری ایران نشدند. از سوی دیگر شرکت‌های بیمه‌ای داخلی نیز توانایی پوشش ریسک‌های تجارت دریایی و صادرات ایران را نداشته و ندارند.این عوامل در کنار یکدیگر سبب شد تا شاهد ضعف‌های مهمی در بحث ضمانت‌های صادراتی و بیمه‌ای در فعالیت‌های تجاری باشیم. همچنین ضعف مدیریتی در چند دهه اخیر سبب شد تا صنعت بیمه در کشور ما آن‌طور که باید و شاید نتواند در بحث پوشش‌های بیمه‌ای و ارائه ضمانت‌های کارآمد موفق عمل کند. به‌عبارت دیگر تا به امروز برنامه منظم و مدونی برای تقویت صنعت بیمه در کشور اجرایی نشده تا شرکت‌های داخلی بتوانند جای خالی شرکت‌های بیمه‌ای خارجی را پر کنند. به‌عنوان مثال بالغ بر ۵۰ درصد گردش مالی صنعت بیمه مربوط به شرکت بیمه ایران است که این شرکت از زیان‌ده‌ترین بخش‌ها نیز محسوب می‌شود. در نهایت به نظر می‌رسد؛ در طول دهه‌های گذشته هیچ اقدام مثبتی برای توانمندسازی حرفه‌ای شرکت‌های بیمه‌ای در ایران انجام نشده تا امروز بتوانیم از پیامدهای حضور آنها در مباحث تجاری بهره‌مند شویم. این مسئله را می‌توان ضعف بزرگ مدیریت دولتی و ایراد استراتژیک کشور معرفی کرد.

سخن پایانی

ایران به‌دلیل دسترسی مناسب به آب‌های آزاد در جنوب و سواحل قابل‌کشتیرانی در شمال که امکان تجارت بین‌المللی میان ایران و کشورهای روسیه، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان را فراهم می‌کند، یکی از کشورهای مهم در حوزه حمل‌ونقل دریایی محسوب می‌شود. همچنین موقعیت ژئواستراتژیک ایران در شمال تنگه‌ هرمز و خلیج‌فارس که اهمیت فراوانی در تجارت بین‌المللی انرژی دارد، امکان بهره‌مندی کشور را از حمل‌ونقل دریایی دوچندان می‌کند. اما علاوه بر بهره‌مندی از فرصت‌های استراتژیک برای توسعه فعالیت‌های صادراتی، بسترها و لوازم دیگری نیز از اهمیت زیادی برخوردارند. در همین حال فعالان صادراتی معتقدند زیرساخت صنعت حمل‌ونقل ایران نیازمند توسعه و به‌روزرسانی است، چرا که در طول سال‌های گذشته، تحریم‌ها مانع از آن شده که در این صنعت سرمایه‌گذاری کافی انجام شود.