ذخایر معدنی یکی از نقاط اتکای توسعه صنعتی و اقتصادی کشور است. در طول دهه‌های اخیر شاهد برداشت ذخایر معدنی و احداث واحدهای فرآوری در کشور بوده‌ایم. این زنجیره از اکتشاف و اجرای فعالیت‌های استخراجی آغاز می‌شود و تا تولید محصول نهایی ادامه می‌یابد. با‌این‌وجود در این‌ سال‌ها به توسعه فعالیت‌های اکتشافی و شناسایی ذخایر معدنی، آن‌طور که باید توجه نشده، در چنین فضایی زنگ خطر اتمام ذخایر سطحی معدنی به صدا درآمده است.اتمام ذخایر سطحی (شامل آهن، سرب و روی، مس و منگنز) تهدیدی جدی برای پیشرفت کشور است.

منصور قربانی، دبیر علمی چهل و دومین همایش علوم به بررسی جایگاه منابع طبیعی (منابع معدنی، انرژی و آب‌ها) در ایران و جهان پرداخت و افزود: ایران چهارمین منابع نفت جهان و دومین ذخیره گاز دنیا را در اختیار دارد. وی گفت: با توجه به اینکه کشور ما ازنظر ذخایر معدنی جزو 10 کشور نخست دنیاست و هم‌اکنون بیش از ۷۰ نوع ماده معدنی در کشور استخراج و تولید می‌شود، اما هنوز هم از منظر تولید و فراوانی در جایگاه واقعی خود نیست.

قربانی افزود: ایران دارای پدیده‌های منحصربه‌فرد زمین‌شناسی است که می‌تواند جایگاه زمین گردشگری قابل‌توجهی داشته باشد. ایران توان احداث ۳۰ ژئوپارک را دارد اما تاکنون تنها سه ژئوپارک به ثبت یونسکو رسیده است.

وی با اشاره به نقش علوم زمین، انرژی، منابع معدنی و صنایع وابسته در تولید ناخالص داخلی کشور خاطرنشان کرد: علوم زمین با بیش از ۴۰ درصد تولید ناخالص داخلی کشور ارتباط مستقیم یا غیرمستقیم دارد.

وی با طرح سؤالی مبنی بر این‌که منابع آب برای کشاورزی که ۹۰ درصد آب کشور را مصرف می‌کند، چه درصدی از G.D.P است؟ گفت: ساخت سدها، آب زیرزمینی و کنترل آنها و انتقال بین‌حوضه‌ای با مطالعات زمین‌شناسی مرتبط است و از سوی دیگر در چهار دهه گذشته کشور از ذخایر معدنی سطحی بهره گرفته و به دنبال اکتشافات ذخایر ژرف نبوده است.این عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی تصریح کرد: درباره ذخایر نفتی هم در صدسال گذشته از میدان‌های کم‌ژرفا که راحت‌تر و ارزان‌تر قابل‌دسترس بوده بهره گرفته و همچنین میزان تولید گاز کشور با میزان ذخایر آن بسیار فاصله دارد.

بی‌توجهی به توسعه پایدار

قربانی افزود: از سویی دیگر ایران به دلیل توجه نکردن به مسائل علمی و توسعه پایدار و شاید به فکر توسعه، اما بدون درنظرگرفتن تأثیر عوامل محیطی برهم و یا به‌عبارت‌دیگر بی‌توجهی به نکات و مسائل دقیق علم و تأثیر علوم برهم و نقش آنها در مخاطرات طبیعی و مسائل زیست‌محیطی فراگیر مورد بی‌توجهی قرارگرفته است.

پیشرفت و توسعه بدون برنامه منظم علمی فراگیر ممکن است کشور را با سرنوشت غیرقابل‌باوری مواجه کند و باید دقت کنیم که عوامل طبیعی به‌تدریج ظاهر می‌شوند و گاهی آنها در طول عمر ما دیده نمی‌شوند و چالش‌های آن به نسل آینده می‌رسد.

متهمان اصلی مصرف آب کدامند؟

وی در ادامه به بررسی موضوع بیلان آب‌های کشور پرداخت و افزود: در ایران تقریباً ۴۱۱ میلیارد مترمکعب بارش وجود دارد که بارش متوسط سالانه ۲۵۰ میلیمتر است، هرچند توزیع این بارش ازنظر مکانی و زمانی بسیار نامتعادل است، به‌طوری‌که ۷۰ درصد بارش در ۲۵ درصد وسعت ایران و ۳۰ درصد بارش در ۲۵ درصد دیگر از وسعت ایران رخ می‌دهد. از ۴۱۱ میلیارد بارش سالانه، ۲۹۶ میلیارد آن از دسترس خارج می‌شود یعنی به‌وسیله تبخیر و یا عوامل دیگر و حدود ۹۲ میلیارد مترمکعب به‌صورت رواناب قابل‌کنترل و قابل‌استفاده درمی‌آید.

وی با بیان اینکه کل آب مصرفی ایران در بخش شرب، کشاورزی و صنعت است افزود: بخش کشاورزی ۹۰ درصد، بخش شرب ۷ درصد و بخش صنعت حدود ۳ درصد آب مصرفی کشور را به خود اختصاص داده‌اند. آب مصرفی ایران سالانه معادل ۹۸ میلیارد مترمکعب است که ۶۴ میلیارد مترمکعب از آب زیرزمینی تأمین می‌شود. قربانی با اشاره به اینکه از این ۶۴ میلیارد مترمکعب، ۵۷ میلیارد مترمکعب در کشاورزی استفاده می‌شود که حدود ۹۰ درصد است گفت: ۵ میلیارد در بخش شرب استفاده می‌شود و 1‌.‌3 میلیارد در بخش صنعت که جمعاً حدود ۱۰ درصد است. نرم جهانی میزان مصرف آب در بخش صنعت ۲۲ درصد، بخش کشاورزی ۷۳ درصد و بخش شرب ۵ درصد است. بنابراین در هیچ‌یک از سه مورد یاد شده ایران در استاندارد جهانی قرار ندارد.

وی درباره راهبردهای موجود در این بخش افزود: با توجه به این موارد باید برای علوم زمین و زمین‌شناسی یک استراتژی مشخص تعریف کرد که با نیاز و پیشرفت کشور همسو باشد.

به گفته قربانی، این راهبرد باید مسائل آموزشی و پژوهشی و اجرایی را در همه سطوح اعم از دانشگاه‌ها، آموزش و پروش، سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها و انجمن‌های علمی و شرکت‌های مرتبط را شامل شود و قابل‌پیگیری در هر سازمان آموزشی، پژوهشی و اجرایی باشد.

وی همچنین به ارائه پیشنهاد‌ها مربوط به مسائل آب کشور و برنامه لازم بر اقدامات اجرایی پرداخت و گفت: مسائل آب در شرایط فعلی کشور طوری است که تهدیدی برای بقای بسیاری از پدیده‌های طبیعی و جامعه انسانی است و دلیل آن نادیده گرفتن بیلان آب و چگونگی استفاده از آن و رعایت نکردن اصول صحیح مهندسی آن است که ازجمله مهم‌ترین آنها برداشت غیراصولی و بیش‌ازاندازه آب‌های زیرزمینی و افزایش سطح زیر کشت آبی و نامتناسب بودن کشت با اقلیم ایران است. دبیر چهل و دومین گردهمایی علوم زمین افزود: لازم است با برنامه فراگیر و کارشناسی شده و تأمین بودجه موردنیاز، اقدامات لازم با همکاری کارشناسان داخلی و مشاوران خارجی انجام پذیرد و برنامه مدون باید با هماهنگی وزارت نیرو، وزارت کشاورزی و سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات کشور انجام گیرد.

سخن پایانی

اتمام ذخایر معدنی سطحی، زنگ خطری جدی برای فعالان صنایع معدنی است، چراکه با کمبود جدی مواد اولیه تولید خود روبه‌رو خواهند شد، بنابراین تجدیدنظر در سیاست‌های حاکم بر این بخش ضروری به‌نظر می‌رسد. توسعه فعالیت‌های اکتشافی در حوزه معدن و صنایع معدنی ضرورتی برای تداوم تولید در این بخش است.