ایران کشوری است که از نظر منابع طبیعی و به‌ویژه‌ گاز، موقعیت استثنایی در جهان دارد. با این همه، معمولا با سرد شدن هوا برخی از شهرهای کشور با مشکل سوخت مواجه می‌شوند. وزیر نفت نیز در تازه‌ترین اظهارنظر از احتمال کسری گاز در زمستان پیش‌رو خبر داده است.  سوال اساسی آنکه ایران به‌عنوان دارنده دومین ذخایر گازی و سومین تولیدکننده بزرگ گاز جهان، چرا با مشکل کمبود گاز روبه‌رو است؟

دلایل ناترازی تولید و مصرف

براساس آمارها، ایران پس از ایالات‌متحده و روسیه، بزرگ‌ترین تولیدکننده گاز در جهان است، اما باید توجه داشت که نسبت میزان تولید گاز در برابر میزان مصرف گاز در داخل به‌گونه‌ای است که تقریبا بخش اعظم گاز تولید شده در کشور برای تامین مصرف بسیار بالای داخلی استفاده می‌شود.

این شرایط را می‌توان نتیجه مستقیم عدم‌توجه کافی به‌مسئله افزایش ظرفیت تولید گاز در کشور دانست. ایران با وجود منابع غنی گازی که در اختیار دارد، در چند سال گذشته به‌دلیل مسائل فراوانی از جمله نقص در سیاست‌گذاری‌ها، نبود برنامه‌ای مدون برای توسعه این صنعت و عدم‌جذب سرمایه‌های عظیم با مشکل کمبود گاز برای تامین داخلی مواجه شده است. این در حالی است که کشورهای منطقه از جمله قطر، امارات‌متحده‌عربی، ترکمنستان و عمان که منابع بسیار کمتری نسبت به‌ایران در اختیار دارند، توانسته‌اند خود را در میان صادرکنندگان بزرگ جهان جای دهند. امارات‌متحده عربی که از نظر منابع گازی در هیچ سطحی با ایران قابل‌قیاس نیست، در سال گذشته به‌دهمین صادرکننده بزرگ جهان تبدیل شده و درآمدی ۶ میلیارد دلاری از صادرات این کالا به‌دست آورده است.

اولویت نخست، رفع ناترازی گاز است

رئیس کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه امروز نوک حمله تحریم اقتصادی به سمت صنعت نفت نشانه رفته، گفت: اولویت نخست ما رفع ناترازی گاز در کشور است.

به‌گزارش ایرنا، فریدون حسنوند در مراسم بهره‌برداری و آغاز عملیات طرح‌های گازرسانی در هفته دولت، اظهار کرد: امروز صنعت گاز به‌عنوان یک صنعت راهبردی و تاثیرگذار در امنیت و اقتصاد کشور به‌شمار می‌رود.

وی با اشاره به اینکه اولویت نخست ما رفع ناترازی گاز در کشور است و دولت و مجلس باید برای تقویت زیرساخت‌های حوزه گاز همکاری کنند، افزود: باید به سمت تولید هرچه بیشتر در این صنعت حرکت و برای ناترازی و توزیع عادلانه و به‌صرفه آن تلاش کنیم، همچنین باید برای نظارت، کنترل بر مصرف درست که امروز یکی از مشکلات ما در حوزه گاز است، چاره‌اندیشی کرد. رئیس کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی تصریح کرد: این اقدام‌ها و فعالیت‌ها در صنعت نفت و گاز در حالی انجام می‌شود که در شدیدترین تحریم‌های اقتصادی قرار داریم.

حسنوند اظهار کرد: امروز نوک حمله تحریم‌ها به سمت صنعت نفت است، اما سربلندترین وزارتخانه در این شرایط وزارت نفت است که هم در فروش نفت، هم ارزآوری و هم توسعه میدان‌های نفت و گاز و سایر پروژه‌ها موفق عمل کرده است. وی گفت: این موفقیت‌ها مدیون تلاش، همدلی و هماهنگی بین دولت، مجلس و وزارت نفت است و مجلس نیز خود را متعهد می‌داند در کنار دولتمردان برای سربلندی صنعت نفت تلاش کند، زیرا هموارسازی مسیر برای شما هدف ما است.

نبود سرمایه‌گذاری در صنعت گاز

هوشنگ فلاحتیان، کارشناس انرژی که در کرسی معاونت وزارت نفت نیز تجربه کاری دارد، معتقد است نگهداشت و افزایش تولید گاز نیازمند بیش از ۸۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در صنعت گاز است، از این‌رو پایداری تامین گاز در صنایع عمده به‌ویژه فولاد نیازمند همکاری و مشارکت این صنایع است.

صمت وی تصریح کرد: از مجموع ۸۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری موردنیاز، ۲۳.۶ میلیارد دلار در بخش فشارافزایی و تثبیت تولید میدان‌های گازی در حال تولید، ۳۶.۴ میلیارد دلار در بخش توسعه میدان‌های جدید، ۸ میلیارد دلار برای توسعه و بهسازی پالایشگاه‌های گازی، ۱.۲ میلیارد دلار برای جمع‌آوری گازهای مشعل، ۳ میلیارد دلار برای توسعه ذخیره‌سازی گاز در میدان‌ها، ۶ میلیارد دلار برای خطوط لوله و ایستگاه‌ها و ۲ میلیارد دلار برای بهینه‌سازی در ساختمان نیاز است.  به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت نفت، فلاحتیان گفت: با ادامه روند موجود، پیش‌بینی می‌شود ناترازی گاز از ۲۰۰ میلیون مترمکعب در روز در ماه‌های سرد سال به حدود ۲۵۰ میلیون مترمکعب در سال ۱۴۰۴ و به بیش از ۳۵۰ میلیون مترمکعب در سال ۱۴۱۰ برسد، از این‌رو به‌منظور کاهش تراز منفی گاز لازم است سرمایه‌گذاری در توسعه صنعت گاز تسریع شود.

بهینه‌سازی مصرف گاز در نیروگاه‌ها

معاون پیشین وزیر نفت در ادامه به تبیین افزایش تولید حدود ۱۲ هزار مگاوات برق بدون مصرف یک مترمکعب گاز پرداخت و گفت: با توجه به تفاهمنامه میان وزارت نیرو و وزارت صنعت، معدن و تجارت برای افزایش ظرفیت نیروگاهی به میزان ۱۱۹۰۹ مگاوات از سوی صنایع معدنی، چنانچه پروژه‌های موردتفاهم با نصب واحدهای گازی متداول اجرا شوند، سوخت موردنیاز آنها حدود ۷۵ میلیون مترمکعب در روز معادل گاز طبیعی و در صورت احداث نیروگاه‌ها به‌صورت واحدهای سیکل ترکیبی با بازده ۴۹ درصد، بیش از ۵۰ میلیون مترمکعب در روز گاز طبیعی خواهد بود. فلاحتیان افزود: حتی اگر برای احداث نیروگاه‌های موردنظر واحدهای گازی از نوع راندمان بالا (F-Class) انتخاب شوند، سوخت موردنیاز دست‌کم ۶۰ میلیون مترمکعب معادل گاز طبیعی و در صورت احداث نیروگاه سیکل ترکیبی با استفاده از واحدهای گازی با بازده بالا، سوخت موردنیاز دست‌کم ۴۰ میلیون مترمکعب در روز خواهد بود.وی به بهینه‌سازی مصرف گاز در نیروگاه‌ها اشاره کرد و گفت: طبق بررسی انجام‌شده اکنون امکان احداث حدود ۷۳۰۰ مگاوات ظرفیت نیروگاهی با تبدیل واحدهای گازی موجود به سیکل ترکیبی وجود دارد که احداث آن تغییری در مصرف روزانه سوخت نیروگاه‌های کشور نسبت به شرایط کنونی ایجاد نمی‌کند. این کارشناس انرژی ادامه داد: حداقل ۴۵۰۰ مگاوات از ظرفیت نیروگاهی فعلی مربوط به نیروگاه‌های کوچک کم‌بازده است که با خارج کردن از مدار بهره‌برداری و تخصیص سوخت آنها به واحدهای بازده بالا و با احداث واحدهای تولید هم‌زمان برق و حرارت (CHP) استاندارد در صنایع، امکان احداث ظرفیت نیروگاهی به حدود دو برابر ظرفیت کنونی وجود خواهد داشت. فلاحتیان با بیان اینکه اجرای طرح‌های یادشده، امکان احداث ظرفیت نیروگاهی موردتوافق را بدون افزایش مصرف روزانه گاز فراهم می‌کند، یادآوری کرد: تعداد روزهایی که صنایع فولاد محدودیت گاز داشتند نسبت به دیگر حامل انرژی بسیار کمتر بوده است.

عدم‌قطعی گاز صنایع با صرفه‌جویی پرمصرف‌ها

در چند سال‌ گذشته، مصرف گاز به‌شدت افزایش یافته و این موضوع با توجه به ثابت ماندن ظرفیت تولید گاز، موجب ناترازی و کسری شده، تا جایی‌که به گفته وزیر نفت زمستان سال گذشته روزانه بین ۲۰۰ تا ۲۵۰ میلیون مترمکعب کسری گاز طبیعی در کشور داشتیم. به‌تازگی نیز وزیر نفت گفته که امسال نیز با مشکل کسری گاز مواجه خواهیم بود. هر چند سال گذشته در بخش خانگی و تجاری قطعی رخ نداد، اما محدودیت‌های واردشده به صنایع در فصل زمستان مشکلات زیادی را به وجود آورده است. چندی پیش معاون انجمن فولاد ایران از زیان ۵ تا ۶ میلیاردی صنعت فولاد به‌واسطه قطعی گاز در زمستان خبر داد و گفت: کل تولید سال گذشته نسبت به سال ۹۹ که آن هم قطعی‌هایی داشت حدود ۲.۲ میلیون تن کاهش پیدا کرد. در واقع در سال ۱۴۰۰ هدف‌گذاری ۳۴ میلیون تومان بود که به حدود ۲۷.۹ میلیون تن رسیدیم؛ یعنی نسبت به هدف حدود ۶ میلیون تن عدم‌النفع داشتیم. مصطفی طاهری، رئیس کمیسیون صنایع مجلس در گفت‌وگو با مهر اظهار کرد: در سال‌های اخیر، قطعی و محدودیت گاز صنایع اصلی از جمله فولاد و سیمان در زمستان، منجر به یک چالش اساسی برای توسعه صنعت کشور شده است. وی با بیان اینکه محدودیت این صنایع منجر به محدودیت توسعه تمام صنعت کشور می‌شود، ادامه داد: در صورتی‌که بخواهیم به چشم‌انداز صنعت فولاد برسیم، مصرف گاز در این صنعت باید به ۲۰ میلیارد مترمکعب در سال برسد، در صورتی که اکنون فقط حدود ۱۱ میلیارد مترمکعب است.

صمتطاهری افزود: محدودیت صنایع سیمان و فولاد تاثیر مستقیمی بر افزایش تولید مسکن و برنامه تولید ۴ میلیون مسکن دولت سیزدهم دارد و با توجه به سهم ۲۰ درصدی بازار سرمایه از صنعت فولاد به همراه زنجیره ارزش آن، قطعی گاز تاثیری به‌شدت منفی بر بازار سرمایه می‌گذارد.  رئیس کمیسیون صنایع مجلس خاطرنشان کرد: در حال حاضر بیش از ۸۰۰ میلیون مترمکعب در روز، تولید گاز داریم و در فصول سرد سال، سهم بخش خانگی به دست‌کم ۷۰ درصد این میزان می‌رسد. حتی مصرف بخش خانگی سال گذشته به رکورد ۶۹۲ میلیون مترمکعب، یعنی بیش از ۸۰ درصد هم رسید؛ بنابراین باید توجه ویژه‌ای به بهینه‌سازی مصرف گاز در بخش خانگی شود و این موضوع باید اولویت ویژه‌ای برای وزارت نفت داشته باشد.  نماینده مردم زنجان در مجلس شورای اسلامی در پایان تاکید کرد: بنا بر بررسی‌ها، با صرفه‌جویی بخش محدودی از مشترکان (حدود ۳ درصد) می‌توان گاز صنایع در زمستان را تامین کرد و امیدواریم وزارت نفت تا پیش از رسیدن بحران، فکری به حال این چالش کند.

جذب سرمایه خارجی و دیپلماسی گازی

باید توجه داشت که سرمایه‌گذاری در بخش گاز نیاز به‌منابع بسیار عظیمی دارد و برآورد برخی کارشناسان و مدیران ارشد این صنعت حاکی از آن است که ایران برای حفظ سطح کنونی تولید گاز و افزایش آن در میادین موجود، دست‌کم به ‌۳۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد. سرمایه‌ای که شاید در گذشته می‌شد بخش بزرگی از آن را از محل درآمدهای صادراتی نفتی کشور تامین کرد، اما اعتیاد اقتصاد ایران به‌دلارهای نفتی این فرصت را از کشور گرفت. حالا نه‌تنها در صادرات نفت به‌دلیل تحریم‌ها به‌مشکلات اساسی برخورد کرده‌ایم، بلکه غفلت از سرمایه‌گذاری لازم در بخش گاز هم به‌درآمدهای صادراتی ما آسیب زده و هم در تامین نیاز داخل با چالش‌هایی اساسی روبه‌رو هستیم. در چنین شرایطی باید پذیرفت هیچ راهکار کوتاه‌مدتی درباره این مشکلات وجود ندارد، اما باید به‌سرعت تلاش‌ها برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی در این زمینه را افزایش دهیم. در شرایط اقتصادی نابسامان کشور، حتی در صورت لغو تحریم‌ها باید درآمدهای نفتی صرف پوشش بدهی‌های هنگفت شرکت ملی نفت و در صورت امکان، سرمایه‌گذاری‌های جدید در میادین نفتی شود و نمی‌توان انتظار داشت پول نفت، با وجود اولویت‌های بی‌شمار صرف سرمایه‌گذاری در گاز شود. با این وصف، دیپلماسی گازی کشور در این شرایط دارای اهمیت بسیار بالایی برای بهبود وضعیت تامین گاز کشور است. به‌گفته بسیاری از کارشناسان، شاید اگر دیپلماسی گازی ایران در سال‌های گذشته، فعالانه‌تر اقدام می‌کرد و جریان گاز ترکمنستان به‌ایران متوقف نمی‌شد، بخشی از بحران کنونی تامین گاز داخلی کاهش می‌یافت و روند صادرات گاز به‌کشوری مانند عراق نیز دچار مشکلات بی‌شمار نمی‌شد. مشکلاتی که در جریان صادرات گاز از ایران به‌عراق وجود آمد، آنها را به‌سمت تولید گاز سوق داد و حتی دیگر بازار مهم صادراتی ایران؛ یعنی ترکیه نیز برنامه‌های اساسی برای تولید گاز دارد و دست به‌عملیات‌های گسترده اکتشافی و تولیدی زده است. کشورهای منطقه، بدون داشتن منابعی قابل قیاس با ایران، به‌سرمایه‌گذاری‌های گسترده برای اکتشاف، حفاری و تولید گاز دست زده‌اند، اما کشور ما به‌دلیل مشکلات سیاست‌گذاری و البته تحریم‌ها از قافله تا حدی عقب‌ مانده و باید برای رفع این مشکل حیاتی دست به اقدامات کلیدی بزند. جذب سرمایه‌گذاران خارجی و حتی‌الامکان بخش خصوصی داخلی، اصلاح ساختار تخصیص درآمدهای گازی و نفتی، فعال‌سازی دیپلماسی انرژی و واردات گاز از همسایگان در شرایط کنونی باید مهم‌ترین اولویت کشور در حوزه گازی، برای برون‌رفت از شرایط کنونی باشد.

سخن پایانی

براساس برنامه دولت سیزدهم برای تخصیص گاز در ۴ ماه سرد سال، بیش از ۷۰ درصد از مصرف گاز کشور به بخش خانگی و تجاری اختصاص دارد. ۳۰ درصد باقیمانده هم در صنایعی مانند فولاد، پتروشیمی، نیروگاه‌ها و حوزه‌هایی مانند حمل‌ونقل و صادرات به مصرف می‌رسد.  نبود مدیریت درست مصرف در بخش خانگی و تجاری طی فصول سرد، کشور را درگیر کمبود گاز می‌کند. این امر، خسارتی جدی به صنایعی مانند فولاد، سیمان، پتروشیمی و... وارد و با افزایش قیمت نهایی فولاد و سیمان، بازارهای مرتبط مانند مسکن و ساخت‌وساز را با اختلال مواجه می‌کند. از سوی دیگر، در چنین شرایطی استفاده از سوخت‌های جایگزین گاز مانند مازوت افزایش یافته و بر آلودگی کلانشهرها می‌افزاید. چنین روندی علاوه بر ضرر و زیان هنگفت اقتصادی به نارضایتی مردم دامن می‌زند و نه‌تنها گاز ایران را از جایگاه صادراتی خود دور می‌کند، بلکه می‌تواند جایگاه ایران را به یک کشور واردکننده گاز تقلیل دهد.