براساس برنامه ششم توسعه، رشد کلی عوامل تولید بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات باید به ۶.۵ درصد می‌رسید که براساس ارزیابی‌های انجام‌گرفته، تاکنون این شاخص به‌میزان ۱۳.۳درصد محقق شده که دوبرابر میزان تعیین‌شده بوده است. خوشبختانه با رشد قابل‌توجه صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات در ایران طی سال‌های گذشته، این امکان به‌وجود آمده است که به‌راحتی بتوانیم فاصله‌های علمی و اقتصادی خود را با جهان توسعه‌یافته کاهش دهیم. به‌گفته عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، این روزها بهترین فرصت است تا در برنامه هفتم توسعه برای توسعه ICT در بخش‌های مرتبط با دستگاه‌های اجرایی برای هوشمندسازی، شاخصی در نظر گرفته شود، چرا که ICT می‌تواند پیشران توسعه و ارتقای بهره‌وری در حوزه‌های مختلف باشد و این باید برای دستگاه‌های اجرایی تکلیف شود.صمت در این گزارش به نقش کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در بهره‌وری صنایع پرداخته است.

راه‌های تبدیل نیروی کار غیرماهر به ماهر

بخش صنعت یکی از بخش‌های مهم و تاثیرگذار در اقتصاد هر کشوری است. فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند از طریق مجراهای زیرساختی بر انواع بهره‌وری در صنایع موثر باشد. ایران به‌عنوان کشوری در حال توسعه، باتوجه به شرایط خاص خود به‌دنبال ارتقای بهره‌وری در صنایع به‌منظور استفاده بیشتر و کارآتر از منابع محدود است تا با افزایش قدرت رقابتی خود بتواند در رقابت با بازارهای جهانی و عرصه‌های بین‌المللی موفق عمل کند. مطالعات حاکی از آن است که سرمایه‌گذاری در فاوا بیشترین اثر را در بهره‌وری و رشد کشورهای آسیای‌شرقی دارد که سرمایه‌گذاری در این‌گونه فعالیت‌ها و صنایع منجر به کاهش شکاف تکنولوژی و بهره‌وری می‌شود. این امر از میزان نیروی کار غیرماهر خواهد کاست و با افزایش هزینه‌های تحقیق و توسعه و آموزش در بین صنایع مختلف کشورها، نیروی کار غیرماهر را به نیروی کار ماهر و متخصص تبدیل می‌کند و بهره‌وری و سودآوری صنایع مختلف را بین کشورهای مختلف افزایش می‌دهد. همچنین متخصصان علوم کیفی معتقدند که فناوری اطلاعات نه‌تنها باعث صرفه‌جویی در منابع مختلف زمانی و مکانی، بلکه باعث بهبود و افزایش کیفیت کارها می‌شود.

درهای بسته صنعت به روی فناوری اطلاعات

سیدمجتبی پیرایش، فعال دانش‌بنیان در عرصه فناوری اطلاعات معتقد است که کاربرد فناوری اطلاعات در صنایع کشور هنوز فراگیر و آن میزان از بهره‌وری موردانتظار از کانال فناوری اطلاعات در نظام صنعتی کشور نیز هنوز دیده نشده است. وی در گفت‌وگو با صمت گفت: فناوری اطلاعات و ارتباطات حوزه‌های متفاوتی از داده‌کاوی تا کاربرد نرم‌افزار را شامل می‌شود که بسته به شرایط می‌تواند در هر حوزه‌ای ورود کند. باتوجه به تجربه همکاری با صنایع گوناگون، به‌جرأت می‌توان گفت جز چند مورد خاص، استقبال چندانی از کاربرد و توسعه فناوری اطلاعات در بدنه صنعت نشد.

وی افزود: متاسفانه صنایع فعال در کشور فاصله زیادی با کاربرد فناوری اطلاعات دارند. پیش‌تر هم، به کاربرد وسیع فناوری اطلاعات اشاره شد که طیف وسیعی از فرآیندها را شامل می‌شود.

گفتنی است، فناوری اطلاعات کمک زیادی به حوزه‌هایی نظیر داده‌کاوی و بحث‌های مربوط به الگوهای نهان می‌کند. همچنین، منجر به کاهش هزینه‌ها، افزایش بهره‌وری برنامه‌ریزی و حتی اصلاح فرآیندها می‌شود، اما متاسفانه در کشور ما آن‌گونه که باید و شاید، برای مدیران صنعت تاکنون ارزش نداشته و نگرش اشتباهی وجود دارد و اصلا خوب جا نیفتاده، این در حالی است که به‌لحاظ فنی کمبودی نداریم و دارای نیروی کار متخصص در سطح جهانی هستیم و اما در کاربرد آن که منجر به بهره‌وری شود،عقب هستیم و سواد نیروهای دولت و مدیران در این حوزه باعث شده است که بیشتر نیروی متخصص مهاجرت کند.

با این شرایط نباید انتظار بهره‌وری داشته باشیم

پیرایش گفت: در حال ‌حاضر، فناوری اطلاعات در بیشتر کشورهای دنیا در مواردی نظیر برنامه‌ریزی، زمان‌بندی، شناخت الگوهای پنهان از روی داده‌ها، آنالیزهای محاسباتی، پیش‌بینی در حوزه فروش و پیش‌بینی‌های حوادث و رخدادها بسیار توسعه‌یافته است. در واقع، از طریق فناوری اطلاعات و داده‌کاوی می‌توانیم به شناسایی مولفه‌هایی بپردازیم که به بهره‌وری و اصلاح الگوی مصرف می‌رسد. گفتنی است، نرم‌افزارهای فناوری اطلاعات هم به شفافیت و بهبود عملکرد کمک زیادی می‌کند. ما در این‌باره فاصله زیادی با دنیا داریم، جز صنایع ‌های‌تک هنوز صنعت دیگری به‌طورگسترده از امکاناتی که فناوری اطلاعات می‌دهد، بهره‌برداری نکرده است، بنابراین باید گفت، بهره‌وری در صنعت راه طولانی در پیش دارد. به غیر از  صنایعی که با روش‌های سنتی اداره می‌شوند، در حمل‌ونقل هم فاصله زیادی با دنیا داریم.

وی بااشاره به سواد ناکافی متصدیان صنعتی در توسعه فناوری اطلاعات گفت: متاسفانه سوءمدیریت در کارآفرینی، این مفهوم را ایجاد کرده است که کاربرد فناوری اطلاعات موجب بیکاری بخش زیادی از نیروی کار می‌شود؛ اما بسیاری از مشاغل در اصل شغل به‌حساب نمی‌آیند و در نظام شغلی به‌عنوان نیروی کار کاذب شناخته می‌شوند. برای مثال، متصدیان پارکینک‌های حاشیه خیابان؛ این روند در مشاغل صنعتی هم وجود دارد. وجود مشاغل کاذب باعث هدررفت انرژی نیروی کار و اتفاقا بیهودگی می‌شود و تناقض در بهره‌وری را به‌وجود می‌آورد. می‌توان به‌جای حذف متصدیان این شغل‌ها از آنها در جای دیگری استفاده کرد. به‌گفته این فعال دانش‌بنیان، اتفاقا فناوری اطلاعات به رشد و بهینه‌سازی صنایع کمک شایانی می‌کند و این امر بدیهی است. می‌توان هزینه‌هایی را که صرفه‌جویی شده، در بخش‌های دیگر تولید استفاده کرد که افزایش تولید را در بر داشته باشد؛البته  این فرآیند در گرو مدیریت درست است.

ضرورت حذف شغل‌های کاذب

وی بااشاره به اینکه در نهایت، فناوری اطلاعات پیروز چالش به‌وجودآمده با صنعت خواهد بود، گفت: به‌نظر من، در چالش فناوری اطلاعات با صنایع، در نهایت این فناوری اطلاعات است که پیروز خواهد شد، چرا که رشد در گرو توسعه آن در نظام‌های شغلی است و روزبه‌روز کاربردش در دنیا افزایش می‌یابد. در ایران هم مجبور هستیم که به این سمت برویم. در گذشته، بی‌سواد کسی بود که خواندن و نوشتن بلد نبود، اما امروز اگر کسی سواد کار با دستگاه‌های دیجیتال را نداشته باشد، بی‌سواد محسوب می‌شود. به‌همین‌دلیل در بحث توسعه فناوری اطلاعات، رشد بیشتر شده است. گفتنی است، صنعت راهی جز کاربردی کردن آن در بطن خود ندارد. به‌گفته پیرایش، رشد چند سال اخیر فناوری اطلاعات در کشور رشد فانتزی بوده و تاثیری روی اقتصاد نداشته، چرا که استفاده‌ای از آن نشده است که منجر به بهره‌وری و بهینه‌سازی شود. برای مثال، تنها با حذف کاغذبازی نمی‌توان گفت که فناوری اطلاعات در یک صنعت یا سازمانی کاربردی شده است، چرا که باید فرآیند اصلی اصلاح شود.

خطر مهاجرت مغزها

پیرایش بااشاره به خطر مهاجرت نیروی متخصص گفت: خطر بزرگی که در کمین اکوسیستم فناوری اطلاعات و کاربردهایش در کشور وجود دارد، مهاجرت نیروی متخصص است. باتوجه به مشکلات اقتصادی و عدم‌درک صحیح مدیران و مشکلات مالی مهاجرت کردند و جذب کشورهای خارجی شدند و در آینده به‌طورقطع کشور ضرر خواهد کرد.

مسیر اشتباه، کاهش بهره‌وری

میرحسین شیرازی، یکی دیگر از فعالان دانش‌بنیان در زمینه فناوری اطلاعات در گفت‌وگو با صمت گفت: باتوجه به پیشرفت‌های امروز دنیا، کاربردهای فناوری اطلاعات در نظام‌های شغلی و صنعتی نیاز به اثبات ندارد. در همه ارکان تولید از جمله ماده اولیه، تولید و فروش و در هر اکوسیستم دیگری که لازم باشد، نقش خود را ایفا کرده و نتایج آن مشهود است. کاربردی‌تر شدن ابعاد فناوری اطلاعات در مشاغل صنعتی و ... نیازمند زیرساخت عجیب و غریبی نیست و باتوجه به شرایط اقتصادی کشور تخصیص یک ردیف بودجه به توسعه آن وجود ندارد. خوشبختانه امروزه مدیران هوشمند و غیرسنتی با یک شیب منطقی وارد این عرصه و فعالیت خود را جلو می‌برند و از اثرات آن بهره‌مند می‌شوند.وی ادامه داد: زیرساخت‌های فناوری اطلاعات برای توسعه کاربردی هم شبیه دیگر مجموعه‌ها است و در صنایع هم نیاز به انجام کار عجیب و غریب نیست. به‌طورطبیعی، مدیران در هر بخشی از صنعت فعالیتی را که منجر به ضرر اقتصادی شود، شروع نمی‌کنند و نمی‌خواهند در نهایت به ضرر اقتصادی و تناقض بهره‌وری بینجامد. اگر در برخی مواقع شاهد ضرر و زیان افراد با وجود کاربرد المان‌های فناوری اطلاعات می‌شویم و افراد به‌جای افزایش بهره‌وری با کاهش آن مواجه می‌شوند، دلایل دیگری دارد.

شیرازی در ادامه گفت: به‌طورقطع مشکل از فرآیندهای قبلی است که منجر به استفاده اشتباه از فناوری اطلاعات شده است. آنها مسیر را اشتباه رفتند یا به غلط چنین روندهای مخربی را برای خود تعریف کرده‌اند یا اینکه ارتباط مناسبی میان کارفرما با پیمانکاران شکل نگرفته و فرهنگ لازم در بدنه صنعت به‌وجود نیامده است. به‌گفته این فعال دانش‌بنیان، تغییر فرهنگ در حوزه صنعت و تولید برای کاربرد فناوری اطلاعات به‌منظور افزایش بهره‌وری از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. بسیاری از مدیران ممکن است، گارد بگیرند و بخواهند از قصد، خرابی‌هایی را در مسیر ایجاد کنند. همچنین، ممکن است کارفرما نتواند به شفافیت‌هایی برسد و اتفاقی بیفتد که کار به ضرر و کاهش بهره‌وری برسد و مدیران بخواهند عطایش را به لقایش ببخشند. وی افزود: در روند طبیعی کاربرد فناوری اطلاعات در یک صنعت یا فرآیند تولیدی هیچ‌گاه نباید چنین اتفاقی بیفتد. توجه به تدرجی بودن تغییرات هم مهم است، در واقع این تغییرات بنیادی و دفعی نیست، چرا که فرهنگ تغییر افراد ماهیتی تدریجی دارد.

شیرازی گفت: کاربرد فناوری اطلاعات در صنایع در نهایت باید به سوددهی و اثرات متقابل میان کارگران و مدیران منجر شود؛ به‌گونه‌ای که وحدت رویه حفظ شود. آنها باید یکدیگر را قبول داشته باشند و با یکدیگر با احترام و اعتماد برخورد کنند تا اثرات آن را ببینند. توسعه در هر فرآیندی نیازمند سرمایه است. مهم این است که اولویت‌ها چه باشد و هر کدام از این تغییرات چقدر هزینه می‌طلبد. اگر این درک وجود داشته باشد که چه شفافیت‌ها و بهبود رویه‌هایی در کاربرد فناوری اطلاعات نهفته است، بی‌شک گارد گرفته نمی‌شود و به‌شکل مناسبی این درک به‌وجود می‌آید که فناوری اطلاعات مزایای مهمی دارد و خروجی آن برای مدیران افزایش بهره‌وری است.

واقعیت‌افزوده به کمک معدنکاران می‌آید

در ادامه، به کاربرد یکی از ابزارهای فناوری اطلاعات و ارتباطات در معدن پرداختیم. وقوع انفجار، ریزش تونل، نشت مواد شیمیایی، خستگی مفرط، سقوط، برق‌گرفتگی، وجود گازهای سمی و سروکار داشتن با بارهای سنگین بخشی از مخاطراتی است که هر روز کارگران معادن با آنها سروکار دارند. باتوجه به همین سختی کار و مخاطره‌آمیز بودن اشتغال در معادن، همواره کارشناسان و فعالان این حوزه در تلاش هستند تا با شیوه‌های نوین بخشی از معضلات معدنکاران را مرتفع سازند. در این راستا، برخی استارت‌آپ‌ها با استفاده از واقعیت‌افزوده و واقعیت‌‎مجازی می‌توانند حجم زیادی از معضلات این شغل سخت را مرتفع کنند. کاوش و شناخت معدن در محیط سه‌بعدی برای کارشناسان و مدیران در محیط‌های اداری می‌تواند کمک شایانی به کاهش سختی کار معدنکاران و افزایش بهره‌وری کند.نوید نیک‌نیا از فعالان عرصه دانش‌بنیان در زمینه سیستم اطلاعات جغرافیایی در گفت‌وگو با صمت گفت: عمر توجه شرکت‌های صنعتی و معدنی به نرم‌افزارهای نوین و شرکت‌های دانش‌بنیان در این حوزه به ۲ سال هم نمی‌رسد. سیستم اطلاعات جغرافیایی با تلفیق واقعیت‌افزوده چه در اکتشاف و چه در بهره‌برداری، امکانات بسیار مفیدی به معدنکاران و صنایع‌معدنی می‌دهد. در واقع، برای اینکه مطالعات‌شان جامه‌عمل بپوشد، از gis استفاده می‌کنند که براساس تصاویر ماهواره‌ای و نقشه‌های موجود است، همچنین در بخش اجرا در بخش داده‌های عملی هم از gis استفاده می‌شود.به‌گفته نیک‌نیا، چند سالی می‌شود که شرکت‌های معدنی بسیاری به استفاده از واقعیت‌افزوده رو آورده‌اند تا نقشه‌های سه‌بعدی معدنی برای کارشناسان و مدیرانی که در دفاتر نشسته‌اند، قابل‌لمس باشد که این عمل بهره‌وری بسیاری را به‌دنبال دارد.

در اولویت‌شان نیستیم

وی افزود: همکاری با شرکت‌های نرم‌افزاری در بخش صنعت و معدن می‌تواند به صرفه‌جویی قابل‌ملاحظه‌ای در زمان بینجامد و افزایش بهره‌وری را در پی داشته باشد،زیرا بسیاری از امور با استفاده از فناوری‌های جدید انجام می‌شود و امروزه راهی جز رو آوردن به این نرم‌افزارها نیست و از طرفی هم، چون منابع و معادن و تجهیزات هم ارزشمند می‌شوند و نرخ بالایی پیدا می‌کنند، بنابراین باید تا حداکثر بازدهی را داشته باشند. نیک‌نیا گفت: همان‌گونه که گفته شد، مدت زمان طولانی نیست که شرکت‌های تولیدی صنعتی و معدنی در تلاش هستند تا از شرکت‌های دانش‌بنیان برای رفع نیازهای خود بهره بگیرند، اما این بهره‌گیری در بخش نرم‌افزارها چندان در اولویت‌شان نیست. در واقع، اگر مدیری علاقه‌مند باشد، با این شرکت همکاری کند، در تلاش برای همکاری با این شرکت‌ها برمی‌آید که در غیر این صورت، ضرورتی را احساس نمی‌کند.

زمان می‌برد تا یک فناوری جا بیفتد

وی بااشاره به اهمیت زمان در بهره‌گیری از تولیدات شرکت‌های تولیدی در حوزه‌های نرم‌افزاری گفت: باتوجه به شرایط مدیریتی و اقتصادی شرکت‌های دانش‌بنیان و نوآور بودن آن که فارغ از روش‌های سنتی است، بزرگ‌ترین چالشی که در این زمینه با آن مواجه می‌شوند، زمان طولانی راه‌اندازی یک فناوری جدید در صنایع بالادستی است. از آنجایی که شرکت‌های بزرگ صنعتی با روش‌های سنتی اداره می‌شوند، زمان زیادی را از دست می‌دهند و از طرفی هم، چون تولیدات نرم‌افزاری را باید در یک بازه زمانی مشخص مورداستفاده و بهره‌برداری قرار داد، این طرح‌ها در مدت زمان طولانی کارآیی و جذابیت خود را از دست می‌دهند.

ترجیح دانش‌بنیان‌ها به همکاری نکردن

نیک‌نیا بااشاره به اینکه نوآوری در شرکت‌های مادر به‌سختی جا باز می‌کند، گفت: شرکت‌های بزرگ صنعتی و معدنی در بسیاری از کشورهای پیشرفته با آغوش باز از دستاوردها و نوآوری‌های جدید در بحث نرم‌افزارها استقبال می‌کنند، اما روالی که در ایران وجود دارد، این است که اگر روش سنتی در شرکت‌های مادر جواب بدهد و نیازشان را برطرف کند، تلاشی برای جایگزینی آن با روش‌های نو نمی‌کنند، چرا که هنوز نیاز به نوآوری و فناوری در صنعت و معدن کشور احساس نشده است.

سخن پایانی

باتوجه به موارد یادشده، می‌توان گفت که نگرش مدیران در صنعت و معدن نسبت به فناوری‌های نوین ناکارآمد است؛ مثال نقض این امر را می‌توان در صنعت برق یافت، شاید دلیل این امر گریزناپذیر بودن صنعت برق در استفاده از فناوری اطلاعات بوده است. به‌همین‌علت بیشتر کنتورها دیجیتالی است، اما هنوز در بخش آب و گاز مصرفی از کنتورهای قدیمی استفاده می‌شود. بیشتر شرکت‌های صنعتی و معدنی در بخش بهره‌گیری از نوآوری هنوز در مراحل اولیه قرار دارند و ۴ تا ۵ سال از آن چیزی که در دنیا می‌گذرد، عقب هستند.