این محصول جزو محصولات وارداتی است، به همین دلیل با افزایش نرخ دلار نرخ کاغذ مدام در حال تغییر است. با نوسان و روند افزایشی نرخ ارز، ‌تامین مواد اولیه تولید کاغذ نیز با مشکل مواجه و در نهایت نرخ تمام‌شده تولید داخلی نیز گران‌تر خواهد شد. کل تولید کاغذ در جهان ۳۸۰ میلیون تن برآورد شده که از این میزان سهم ایران سرانه مصرف ۲۲ کیلوگرمی در سال است. این استاندارد در اروپا ۵۸ کیلوگرم و در امریکا و کشورهای اسکاندیناوی ۱۸۰ کیلوگرم به ثبت رسیده است. میزان مصرف دستمال کاغذی نیز در سرانه کاغذ مصرفی ایران محاسبه می‌شود و‌ مجموع مصرف این محصول در کشور یک میلیون و ۶۰۰ هزار تن است. درباره تولید و واردات کاغذ تحریر نیز براساس آمار ۲۸۰ تا ۳۸۰ هزار تن واردات برای ۱۰ سال گذشته به ثبت رسیده است. با این همه دولت سیزدهم به‌دنبال خودکفایی در تولید کاغذ تحریر است و رئیس‌جمهوری با تاکید بر اینکه گام‌هایی در جهت خودکفایی کاغذ برداشته شده، می‌گوید: «ارقام نشان می‌دهد تولید چند برابر شده و اگر یک گام دیگر برداریم، به خودکفایی کامل در تولید کاغذ خواهیم رسید.»صمت در این گزارش به بررسی مشکلات تولید کاغذ از نگاه فعالان صنعت چاپ پرداخته است.

مشکل تامین مواد اولیه پابرجاست

تولید کاغذ جزو صنایع بزرگ محسوب می‌شود و کارخانجات بسیار عظیمی همچون اینترنشنال پیپر، استورا انسو، یو‌پی‌ام، اس‌سی‌آ و... در جهان در این زمینه فعال هستند. تولید کاغذ در کشور ما نیز سابقه طولانی دارد و نخستین کارخانه کاغذسازی در سال ۱۳۱۳ در کرج تاسیس شد؛ اما امروزه این صنعت حال و روز خوبی ندارد و به‌دلیل عدم حمایت دولتی از آن و واردات بی‌ضابطه این محصول به کشور، بسیاری از کارخانجات در ایران در حال تعطیل شدن هستند. کاغذسازی از جمله صنایعی است که از تعداد زیادی مواد معدنی و شیمیایی در آن استفاده می‌شود؛ بنابراین با رونق گرفتن این صنعت، صنایع جانبی متعددی نیز فعال و اشتغالزایی گسترده ایجاد می‌شود. رشد هر صنعتی نیازمند حمایت دولت است که این حمایت می‌تواند در اشکال متفاوت همچون کنترل واردات، تامین مواد اولیه و حتی ایجاد شرایط مناسب برای عرضه در بازار مصرف خود را نشان ‌دهد. بررسی وضعیت ایران در تولید کاغذ نشان می‌دهد مهم‌ترین مسئله در این حوزه تامین مواد اولیه است. مهم‌ترین ماده اولیه تولید کاغذ آخال است که به‌نوعی ضایعات کارتن و کاغذ محسوب می‌شود و تامین این ماده به یکی ار مهم‌ترین مشکلات این صنعت بدل شده است.

اقدامات دولت سیزدهم

از ابتدای روی کار آمدن دولت سیزدهم اقداماتی برای حل مشکل کاغذ انجام شده که به‌گفته معاون اول رئیس‌جمهوری بازسازی کارخانه‌ها و ارائه تسهیلات و اتخاذ تصمیم برای ساخت کارخانه جدید در برنامه زمان‌بندی‌شده از این اقدامات است.

محمد مخبر، معاون اول رئیس‌جمهوری نیمه خرداد در بازدید از سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب، به دغدغه دولت در زمینه تامین کاغذ در کشور اشاره کرد و گفت: از ابتدای روی کار آمدن دولت سیزدهم مصمم به حل مشکل کاغذ در کشور بوده‌ایم که با بازسازی و ارائه تسهیلات به کارخانه‌های تولید کاغذ و همچنین اتخاذ تصمیمات برای ساخت کارخانه‌های جدید تلاش شد مشکل کاغذ در کشور به‌تدریج کاهش یابد و طی برنامه زمان‌بندی‌شده حل شود.

مخبر با اشاره به ساخت یک کارخانه جدید تولید کاغذ با ظرفیت ۲۵۰ هزار تن در دولت سیزدهم اظهار کرد: با خریداری تجهیزات و زیرساخت‌های لازم، ساخت این کارخانه پیشرفت ۴۰ درصدی داشته که در صورت راه‌اندازی می‌تواند کاغذهای بازیافتی را نیز با تکنولوژی روز دنیا به کاغذ مناسب برای صنعت نشر تبدیل

کند. وی همچنین بیان کرد: در کنار ساخت کارخانه‌های جدید، به‌دنبال اختصاص زمین برای کشت درختان مخصوص تولید کاغذ نیز هستیم تا برای تولید محصولات نیازی به قطع درختان موجود نباشد. رئیس‌جمهوری نیز هفته گذشته در نشست با خبرنگاران بر اجرای این اقدامات صحه گذاشت و تاکید کرد: ما می‌توانیم در زمینه تولید کاغذ خودکفا شویم. رئیسی خودکفایی در تولید کاغذ را دست‌یافتنی دانست و گفت: گام‌هایی در جهت خودکفایی در زمینه کاغذ برداشته شده و به‌زودی به همه کسانی که دغدغه فرهنگی دارند، اعلام می‌کنیم که در تولید کاغذ به خودکفایی رسیده‌ایم.

مشکلات تامین کاغذ؛‌ از نرخ تا مواد اولیه

بهمن پورمند، رئیس سابق اتحادیه چاپخانه‌داران تهران در گفت‌وگو با صمت، به تشریح وضعیت کاغذ در صنعت چاپ و نشر پرداخت و ضمن نامناسب خواندن شرایط فعلی موجودی کاغذ در بازار گفت: در ۲ سال گذشته دولت برنامه‌ها و طرح‌های مختلفی را برای رفع کمبود کاغذ چاپ و نشر و سایر مصارف اعلام کرد. تخصیص ارز برای واردات کاغذ و همچنین توانمندسازی کارخانه‌های تولیدی داخل از مهم‌ترین برنامه‌های در پیش گرفته‌شده به‌شمار می‌رود.

وی افزود: اگر به وضعیت کنونی بازار کاغذ نگاهی بیندازیم، خواهیم دید شرایط نامناسبی حاکم بوده و کاغذ در سال‌های اخیر، رشد قیمتی زیادی را تجربه کرده است. وی ادامه داد: درحال‌حاضر کاغذ وارداتی با قیمت‌های بسیار بالا در بازار به‌فروش می‌رسد. در روزهای اخیر اخباری مبنی بر افزایش توانایی داخلی در تولید کاغذ عنوان شد که باید در این ‌باره تاکید کرد کاغذهای ایرانی مصارف محدودی دارند و نمی‌توان از آنها در امور گسترده استفاده کرد. این فعال صنعت چاپ تصریح کرد: نوع جنس و کیفیت کاغذهای تولید داخل تنها در مصارفی همچون روزنامه‌ها و مطبوعات و بخشی از حوزه‌های نشر به‌کار می‌‌آید. این نوع کاغذها دارای رنگ متفاوت و کیفیت‌های پایین‌تر است و از آنها نمی‌توان در تمامی بخش‌های صنعت چاپ استفاده کرد؛ بنابراین همچنان صنعت چاپ و نشر ایران برای تامین نیازهای خود به کاغذهای وارداتی نیاز دارد.

کم بودن تقاضا برای کاغذ مطبوعات

پورمند در ادامه صحبت‌های خود به تامین شدن کاغذ مطبوعات با تولید داخلی اشاره کرد و گفت: همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، کاغذهای تولید داخل به‌دلیل دارا بودن رنگ خاص و کیفیت پایین‌تر، مورداستقبال عموم ناشران قرار نمی‌گیرند. از تولیدات داخلی کاغذ نمی‌توان در مواردی همچون مجله یا چاپ‌هایی که نیاز به کاغذ باکیفیت دارند، استفاده کرد. بیشتر کاغذهای داخلی برای چاپ مطبوعات و روزنامه‌ها کارآیی داشته و از آنجایی که تقاضا برای چاپ در حوزه مطبوعات به‌نسبت سایر مصارف نشر کمتر است، تولیدات داخلی تا حدی می‌تواند پاسخگوی این نیاز باشد. پورمند تصریح کرد: در سال‌های اخیر بنا به دلایل مختلفی، خرید روزنامه کم شده و در نتیجه تیراژ روزنامه‌ها به‌شدت کاهش یافته است. از سویی دیگر تولید کاغذ داخلی محدود است و می‌تواند نیاز کم کاغذهای مطبوعات را پوشش دهد. وی در ادامه افزود: تولیدات داخلی در چند وقت اخیر، افزایش نرخ چندانی داشته‌اند، زیرا مواد اولیه صنایع و کارخانجات کاغذسازی وارداتی بوده و واردات این مواد با ارز آزادانجام می‌شود؛ بنابراین کاغذهای داخلی نیز تحت‌تاثیر تغییرات قیمتی در چند مدت اخیر قرار گرفتند.

ضرورت بهبود تجهیزاتی صنایع

رئیس سابق اتحادیه چاپخانه‌داران تهران، افزایش توان صنایع داخلی تولید کاغذ را مشروط به بهبود تجهیزاتی آنها دانست و در این‌باره توضیح داد: خودکفایی و تامین صددرصدی نیازهای داخلی در حوزه چاپ و نشر، الزامات مهمی را می‌طلبد. برای آنکه تولیدات کاغذ صنایع داخلی بتوانند پاسخگوی کشور باشند، باید از نظر کیفیت و کمیت بهبود یابند؛ به‌عبارت دیگر، تولیدکنندگان باید کیفیت و تیراژ کاغذهای خود را افزایش دهند تا خودکفایی رسمی و جدی در بحث تامین کاغذ شکل گیرد. پورمند افزود: بهبود توان صنایع داخلی، نیازمند صرف هزینه و منابع مالی گسترده است. باید صنایع کشور از نظر فنی مجهز و دستگاه‌های به‌روز و پیشرفته برای تولید کاغذ وارد کشور شوند. تنها در این صورت می‌توان به بهبود کیفیت کاغذ داخلی و افزایش تیراژ تولید آنها امیدوار بود. میزان تولید داخلی در حوزه کاغذ بسیار محدود است و حتی اگر کاغذهای داخلی از کیفیت بالا برخوردار باشند نیز نمی‌توانند تمام نیازهای کاغذ کشور را پوشش دهند.

معضل ادامه‌دار کمبود کاغذ

نادر قدیانی، فعال باسابقه حوزه چاپ و نشر در گفت‌وگو با صمت موجودی کاغذ بازار را از نظر کمیت و نرخ، نامناسب توصیف کرد. او معتقد است: ضعف در مدیریت‌های مربوط به تامین کاغذ سبب شده بازار کاغذ شرایط نابسامانی داشته باشد. قدیانی در این‌باره توضیح داد: معتقدم در چند سال اخیر در مسئله تامین کاغذ کشور، مناسب عمل نشده، متاسفانه مدیریت مناسبی را در بخش واردات کاغذ شاهد نبوده‌ایم و درحال‌حاضر شرایط بسیار نامطلوبی در بازار کاغذ حاکم است. در یک سال و نیم اخیر، کمبود کاغذ و عدم‌پاسخگویی مناسب به نیاز بازار، سبب شد جهش‌های قیمتی سنگینی را در این محصول شاهد باشیم. درحال‌حاضر هر بند کاغذ تحریر وارداتی در بازار با نرخ یک‌ونیم میلیون تومان خرید و فروش می‌شود، در حالی که بهای اصلی این کاغذ در بازارهای جهانی، بسیار کمتر از این است. وی در ادامه تصریح کرد: کاغذ تحریر، کاغذی است که کاربردهای زیادی در بازار دارد، اما به‌دلیل کمبود و همچنین نرخ بسیار بالا، ناشران در چند وقت اخیر مجبور شدند تا تعداد نیروی کار خود را تعدیل کنند؛ به این ترتیب وضعیت کلی صنعت چاپ و موجودی کاغذ در بازار را می‌توان نامناسب و حتی رهاشده توصیف کرد.

بازار به انواع کاغذ نیاز دارد

قدیانی در ادامه به اخباری مبنی بر آزاد شدن ثبت‌سفارش ناشران برای دریافت کاغذ تولید داخلی اشاره کرد. او محدود بودن مصارف کاغذ داخلی را مهم‌ترین عامل استمرار مشکلات کاغذ پس از اجرای این ثبت‌سفارش‌ها عنوان کرد و گفت: برای آنکه متوجه شویم آیا کاغذهای تولید داخل، پاسخگوی نیاز کشور هستند یا خیر، باید به آمار و ارقام مصارف کاغذ و همچنین میزان تولید صنایع داخلی نگاهی انداخت. میزان تولید داخلی کاغذ، به‌اندازه‌ای نیست که بتواند تمامی نیازهای حوزه‌های مختلف را پشتیبانی کند، به‌عنوان مثال، برای چاپ کتاب کودک، به کاغذهایی با جنس گلاسه یا سایر محصولات اینچنینی نیازمندیم. برای این دست نیازها، هنوز تمهیداتی اندیشیده نشده و بازار با بی‌ثباتی و نابسامانی روبه‌رو است. این فعال صنعت چاپ و نشر در ادامه خاطرنشان کرد: علاوه بر کم بودن میزان تولید کاغذهای داخلی، این کاغذها از کیفیت چندان مناسبی برای چاپ و نشر برخوردار نیستند؛ از این‌رو به‌نظر می‌رسد در حوزه چاپ و نشر نیز کاغذهای تولید داخل نتوانند پاسخگوی نیاز بازار باشند. دولت وظیفه اصلی تامین کالای موردنیاز بازار را برعهده دارد. نهادهای دولتی مانند وزارت صنعت، معدن و تجارت وظیفه دارند در انبارهای خود به‌اندازه کافی کالا داشته باشند و در صورت کمبود کالا در بازار، بر میزان عرضه بیفزایند تا افزایش نرخ و تورم رخ ندهد، اما در بحث کاغذ، چنین مدیریتی تاکنون رخ نداده است.

قیمت‌های غیرمعقول کاغذ

قدیانی در پایان صحبت‌های خود به اثرگذار نبودن برنامه‌های دولت در زمینه تنظیم بازار کاغذ اشاره کرد و گفت: پیش‌تر عنوان شد درحال‌حاضر نرخ هر بند کاغذ تحریر در بازار داخلی بسیار گران است که این گرانی از کمبودهای سنگین کاغذ در بازار نشأت می‌گیرد، چراکه دولت در این مدت نتوانست تخصیص ارز برای واردات کاغذ را به‌خوبی انجام دهد. وی ادامه داد: همچنین دولت ذخیره کاغذ در انبار نداشت تا بتواند در زمان کمبود، کالا به بازار عرضه کند. این مسائل در کنار هم سبب شد در چند سال اخیر، بازار کاغذ و به‌طور کلی صنعت نشر، فضای ملتهب و ناآرامی داشته باشد.

سخن پایانی

مشکلات صنعت چاپ برای تامین کاغذ از ابتدای سال ۱۳۹۰ آغاز شد و بعد از افزایش نرخ ارز در ابتدای همین دهه، بازار کاغذ نیز مانند بازار تولیدات دیگر در کشور دچار بحران شد و نرخ آن به یک باره چند پله بالا رفت. وضعیت در سال‌های بعد بهتر نشد که هیچ، در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ دوباره نرخ کاغذ فزونی یافت و همین مسئله موجب شد روند کار برای شرکت‌ها و سازمان‌هایی که با کاغذ سر‌وکار زیادی داشتند، سخت شود. شروع بحران کرونا نیز بر وضعیت تولید کاغذ در ایران تاثیر گذاشت و همه چیز را بدتر کرد. در سال‌های اخیر، وضعیت نابسامان بازار کاغذ، شرایط را برای ناشران و فعالان حوزه نشر، سخت و پیچیده کرده و صنایع نیازمند کاغذ نیز مجبورند با نرخ بالا کاغذ وارداتی را تهیه کنند و هیچ چاره دیگری ندارند، این در حالی است که تولیدکنندگان داخلی توان رقابت با کاغذ وارداتی را ندارند و مجموع این عوامل خسارت بالایی به مالکان و صاحبان کسب‌وکارهای حوزه نشر وارد کرد. پس از این اتفاق دولت اعلام کرد منابع مالی مناسبی برای واردات کاغذ تخصیص خواهد داد، اما فعالان صنعت چاپ و نشر معتقدند هنوز تغییر زیادی در این بازار شکل نگرفته است.