باتوجه به افزایش نرخ زعفران در سال آتی، درآمد این صنعت بسیاری از کشاورزان را به‌سوی کشت این محصول جذب می‌کند. دلایلی همچون کاهش تولید ۷۰ درصدی زعفران در سال ۱۴۰۰، همه‌گیری بیماری کرونا و افزایش سرانه مصرف جهانی زعفران سرخ به‌دلیل خواص بی‌شمار آن سبب شد که نرخ زعفران تا حدود ۲۵۰ درصد رشد داشته باشد. در سال‌های اخیر از کشت زعفران استقبال فراوانی شده است و بیشتر استان‌ها به‌سمت کشت و کار زعفران روی آورده‌اند، اما با افزایش تولید و نرخ زعفران، این صنعت درآمد چندان بالایی برای کشاورزان ندارد. صمت در گفت‌وگو با دست‌اندرکاران این حوزه، این موضوع را بررسی کرده است که در ادامه می‌آید.

رقبا در کمین بازار زعفران ایران

فعالیت کشورهای دیگر همچون چین، امارات، ترکیه، یونان و افغانستان در حوزه تولید و بسته‌بندی زعفران روز به روز در حال گسترش است و باوجود کاهش تولید در ایران می‌توانند جایگاه زعفران ایرانی را از آن خود کنند. افغانستان مانند بسیاری از زعفران‌کاران ایرانی، به روش‌های سنتی کشت زعفران روی آورده و هر سال به تولید خود می‌افزاید، اما کشور چین و امارات به روش‌های کشت زعفران هیدروپونیک علاقه بیشتری نشان داده‌اند. در روش‌های کشت گلخانه‌ای زعفران به‌دلیل انتقال پیاز زعفران به خاک بعد از دوران گلدهی (چیدن گل زعفران)، در نهایت نیاز به زمین زراعی خواهد بود.

حفظ بازار، نیازمند مدیریت و برنامه‌ریزی است

عضو شورای ملی زعفران به صمت گفت: باوجود توسعه کشت زعفران از سوی رقبا و رقابت سرسخت در بازارهای دنیا، حفظ بازارهای دنیا نیازمند مدیریت و برنامه‌ریزی مدون است.به‌گفته سیدعلی حسینی باتوجه به آنکه بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در دنیا محسوب می‌شویم، بنابراین اگر خواهان این موضوع بودیم که بازار زعفران در اختیار ما باشد، باید از ۲۰ سال قبل برای این موضوع برنامه‌ریزی می‌کردیم.این عضو شورای ملی زعفران درباره خام‌فروشی زعفران ادامه داد: اگر روی صنایع تبدیلی زعفران کار شود، دیگر دغدغه رقابت در بازارهای جهانی را نداریم.

کشت سنتی طلای سرخ در ایران

کارشناس ارشد پژوهشکده زعفران ایران درباره کشت این محصول به صمت گفت: براساس تجربه حاصل از برپایی دوره‌های آموزشی برای کشاورزان و دست‌اندرکاران حوزه زعفران و نیز مطالعه و سرکشی از مزارع این محصول در نقاط مختلف جغرافیایی ایران معتقدم که کشت زعفران به روش سنتی درآمد چندانی برای کشاورزان ندارد و چه‌بسا که یک چالش هم هست. علیجان سالاریان در ادامه افزود: از دیگر سو، متاسفانه ۸۰ درصد کشاورزان ایران به مسائل به‌زراعی و اقتصاد کشاورزی آگاهی یا توجهی به روند علمی کشت ندارند. همچنین، خام‌فروشی یک زیان بزرگ و جبران‌ناپذیر است که در تولید بیشتر محصولات نظیر زعفران وجود دارد. مشاور امور پژوهشی، آموزش و ترویج پژوهشکده زعفران تربت‌حیدریه با بیان اینکه ایران قطب تولید زعفران است، گفت: باوجود این توانمندی بالا، براساس اعداد استخراجی از مرکز آمار ایران گردش مالی زعفران در دنیا سالانه بین ۸ تا ۱۲ میلیارد دلار است، اما سهم ایران از این مبلغ فقط حدود ۵۰۰ میلیون دلار است.

بی‌توجهی به اقتصاد کشاورزی

این استاد دانشگاه در ادامه تاکید کرد: عمده‌ترین دلیل این موضوع، شیوه سنتی تولید و عرضه و نیز بی‌توجهی به اقتصاد کشاورزی است. اهمیت این موضوع زمانی بیشتر مشخص می‌شود که بدانیم باوجود قدمت بالغ بر ۲۵۰۰ ساله کشت زعفران در ایران، هنوز کشاورزان ما بدون اطلاع از دانش روز به کشت محصول مشغول هستند.

بی‌اطلاعی کشاورزان از علم نوین

وی افزود: اکنون در کشورهای حاصلخیز دنیا حتی روی ژن محصولات کار می‌کنند تا کیفیت و کمیت تولیدات کشاورزی را افزایش دهند، اما بیشتر کشاورزان ایران درگیر مسائل روزمره و پیش‌افتاده هستند و از علم نوین کشاورزی دنیا اطلاعی ندارند، اگر هم دارند، به‌دلایل مختلف امکان پیاده‌سازی آن برای‌شان مقدور نیست.

جای خالی مکانیزاسیون در تولید

سالاریان با بیان اینکه کشت غرقابی و کشاورزی خرده‌مالکی از چالش‌های عام حوزه کشاورزی ایران است؛ گفت: به‌طورخاص در تولید زعفران نیز تمام مراحل کاشت، داشت و برداشت و حتی خشک کردن زعفران به‌شیوه سنتی انجام می‌شود و مکانیزاسیون در آن جایگاهی ندارد. وی افزود: شاید خود مکانیزاسیون هم یک چالش در حوزه کشاورزی باشد، زیرا دخالت انسان و به‌تبع آن، اشتغال را کاهش می‌دهد، اما از دیگر سو، نمی‌توان انتظار داشت با خشک کردن زعفران به‌شیوه دستی و سنتی بتوان برای صادرات خیز برداشت و با محصولات مرغوب دنیا رقابت کرد. مشاور امور پژوهشی، آموزش و ترویج پژوهشکده زعفران تربت‌حیدریه ادامه داد: در زمین‌های پهناور و «کل مالک» صرفه‌جویی و مدیریت مصرف آب آسان‌تر بوده و کشت یکدست است. همچنین، مکانیزاسیون، هزینه تمام‌شده کالا را کاهش می‌دهد، بنابراین درآمد کشاورز افزایش می‌یابد.

ضرورت ایجاد زنجیره تولید

علیجان سالاریان گفت: اگر بخواهیم از منظر علم اقتصاد کشاورزی به موضوع نگاه کنیم، گاهی به نظر می‌رسد که کار کشاورز ایرانی نوعی بیگاری است. بنابراین، برای رفع این چالش‌ها باید برای همه کشاورزان دوره‌های منظم و مدون آموزشی برگزار و زنجیره تولید و ارزش‌افزوده را نیز ایجاد کرد.

هدررفت مازاد پیاز زعفران در مزارع

وی با برشمردن برخی چالش‌های زعفران‌کاران افزود: به‌عنوان نمونه، امسال به سبب انباشت و مازاد پیاز زعفران در مزارع؛ کشاورزان آن را ارزان‌فروشی کردند یا دور ریختند، حال آنکه از این گیاه می‌توان برای مصارف دیگر استفاده کرد، زیرا از ۸ گروه اسید آمینه ضروری برای بدن انسان، ۶ گونه آن در پیاز زعفران موجود است؛ به‌عبارت دیگر، ما یک محتوای پروتئینی بسیار بالا و ارزان‌نرخ در اختیار داریم.

این استاد دانشگاه افزود: می‌توان عرضه پیاز زعفران را به‌سمت صنایع غذایی از قبیل کیک و کلوچه یا شکلات هدایت کرد تا با ایجاد زنجیره تولید و ارزش‌افزوده، هم جلو زیان اقتصادی گرفته شود و هم محصولی تولید کنیم که سلامت مردم را تامین کند.

لزوم جلوگیری از صادرات فله‌ای

سالاریان اضافه کرد: خام‌فروشی و صادرات فله‌ای زعفران بدون در نظر گرفتن هنر بسته‌بندی و بی‌توجه به فرآوری محصولات دیگر چالش زعفران‌کاران است که باعث ارزان‌فروشی و کاهش سرانه درآمدی کشاورز شده است. به‌عبارت دیگر، کشورهایی از این کار سود می‌برند که به اقتصاد کشاورزی توجه دارند و شاید در حوزه تولید محصولات مختلف جایگاهی هم نداشته باشند.

ضرورت افزایش سطح علمی کشاورزان

وی بااشاره به رویکرد وزارت علوم برای افزایش سطح علمی کشاورزان تصریح کرد: امسال پژوهشکده زعفران تربت حیدریه برای ۱۰۰ نفر، ۸۳ دوره آموزشی و پژوهشی در حوزه گیاهان دارویی و زعفران و نیز ۵۰۰ دوره آموزشی مشاوره‌ای غیرحضوری برگزار کرد.

این استاد دانشگاه افزود: اگرچه برخی کشاورزان به آموزش علاقه دارند و نهادهای حمایتی همچون سازمان جهاد کشاورزی نیز رویکرد علمی نسبت به تولید و کشاورز دارند، اما باز هم باید اقدامات جدی‌تری در این راستا انجام داد تا کشاورزی علمی در کشور توسعه و تعمیم یابد.

بازدهی کم طلای سرخ

وی تصریح کرد: در نگاه و باور عمومی، زعفران به‌دلیل نرخ بالای آن، طلای سرخ محسوب می‌شود، اما با در نظر گرفتن مصائب و مشکلات تولید در کنار بازدهی کم نمی‌توان ادعا کرد برای کشاورزان ایران حتی در خراسان و تربت‌حیدریه به‌عنوان قطب اصلی تولید این محصول، سوددهی بالایی دارد. استاد دانشگاه تربت‌حیدریه گفت: از دیگر سو، زعفران چالش‌هایی را برای بخش کشاورزی پدید آورده است؛ به‌عنوان‌مثال، کاشت بی‌رویه و بدون برنامه آن باعث رقابت نابرابر و کاهش تولید دیگر محصولات شده و می‌شود. همچنین، در برخی مناطق که خاک آن برای این محصول مرغوبیت ندارد، کشت آن عمومیت پیدا کرده است. وی افزود: طی سال‌های اخیر، یکی از طرح‌های علمی ـ پژوهشی دانشگاه تربت‌حیدریه، طرح علمی پژوهشی اراسموس پلاس است که براساس آن بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۹ و در چارچوب برنامه Mobility Credit اتحادیه اروپا ضمن مبادله استاد و دانشجو، تبادل مشترک علمی و انجام طرح‌های تحقیقاتی با کشورهای لیتوانی و فرانسه منعقد و هزینه‌های آن را اتحادیه اروپا متقبل شد. به‌گفته سالاریان، دانشگاه تربت‌حیدریه در کنار ۷ دانشگاه سوئد، هلند، پرتغال، لیتوانی، عراق (۲ دانشگاه) و ملایر (استان همدان) به انجام پروژه‌های تحقیقاتی حوزه کشاورزی مشغول است. تربت‌حیدریه قطب کشاورزی محسوب می‌شود، به‌طوری که در تولید برخی محصولات همچون زعفران رتبه‌های بالای کشوری را در اختیار دارد. توانمندی بالای تربت‌حیدریه در تولید کمی و کیفی زعفران باعث شد که نخستین پژوهشکده تخصصی ایران و نخستین بورس اختصاصی زعفران کشور نیز طی سال‌های گذشته در این شهرستان راه‌اندازی شود.

آشفتگی در بازار زعفران

مشاور عالی اتاق اصناف کشاورزی ایران نیز درباره دغدغه کشاورزان برای نرخ زعفران در گفت‌وگو با صمت گفت: کشاورزان بر این باورند که چارت خرید به ابزاری در دست خریدار حمایتی تبدیل شده است و او هرگونه که تمایل دارد، برای خرید زعفران اقدام می‌کند و این یعنی ایجاد آشفتگی در بازار. محمد بازرگان افزود: بخش خصوصی نیز در این شرایط زعفران را به نرخ اصلی خریداری نخواهد کرد؛ دولت و شورای قیمت‌گذاری برای حمایت از کشاورز قیمت‌گذاری اصولی انجام می‌دهد؛ اما بعد از آن، سایر نهادها سلیقه‌ای رفتار می‌کنند و این به کشاورز لطمه وارد می‌کند، البته به گفته وی؛ مجری خرید حمایتی مجوز افزایش یا کاهش قیمت‌ها را ندارد؛ این‌گونه برخوردها در نهایت کام دلال‌ها، واسطه‌ها و صادرکنندگان را شیرین می‌کند و در عمل، حقوق کشاورزان پایمال می‌شود.

برندی از زعفران ایران در جهان نیست

بازرگان درباره نقش مافیای زعفران در قیمت‌گذاری این محصول گفت: زعفران در ایران و خارج از کشور مافیا دارد؛ این افراد به‌دنبال منافع خود هستند و تایید می‌کنم مافیای زعفران باعث شده است که برندی از زعفران ایران در جهان نباشد تا به‌راحتی زعفران را با ضرر از کشاورز خریداری و در کشورهای دیگر و با نرخ هنگفت عرضه کنند.

وی افزود: زعفران در ایران کیلویی ۴۱ میلیون و ۳۵۰ هزار تومان خریداری، اما در بازارهای جهانی کیلویی بالای ۲۵۰ میلیون تومان فروخته می‌شود.

مشاور عالی اتاق اصناف کشاورزی در پایان خاطرنشان کرد: کشاورز مستعمره مافیای زعفران است و کشاورزان به این نوع قیمت‌گذاری معترض هستند، چرا که این نحوه قیمت‌گذاری به تعاونی روستایی این امکان را می‌دهد که به هر شکلی که بخواهد زعفران را از کشاورزان خریداری کند.

سخن پایانی

زعفران یکی از محصولات مزیت‌دار بخش کشاورزی کشور محسوب می‌شود؛ مزیت‌دار از آن‌رو که ایران با تولید ۸۵ درصد زعفران جهان، رتبه نخست تولید این محصول را در اختیار دارد و سال‌ها است در تولید این محصول شهره است.

 با این شرایط انتظار می‌رود کشور ما سهم قابل‌قبولی در تجارت جهانی زعفران داشته و عامل تعیین‌کننده در بازار این محصول باشد و ارزآوری خوبی را عاید زعفران‌کاران کند، اما با اینکه کشور ما بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در جهان است، سهم ما از ارزش تجارت جهانی این محصول بسیار اندک

است. در صورت حل نشدن مشکلات عنوان‌شده در تولید و بازار این محصول، توسعه کشت زعفران باوجود تمامی محاسن آن برای کشور از جمله صرفه‌جویی در آب، می‌تواند تبدیل به عامل مخرب برای بازار داخلی و خارجی این محصول شود.