ایران سومین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان است، با این وجود، روند رو به رشد مصرف گاز در کشور و همزمان افت فشار مخازن گازی میدان پارس جنوبی در آینده نزدیک، تامین انرژی را در کشور تهدید می‌کند. این محدودیت در سال‌های اخیر به‌شدت افزایش یافته تا جایی‌که در سال ۱۳۹۸ حدود ۱۲ میلیارد لیتر گازوئیل و نفت کوره با ارزش بیش از ۵ میلیارد دلار برای جبران کمبود گاز توسط نیروگاه‌ها سوزانده شده است. انتظار می‌رود این محدودیت در سال جاری نیز تداوم داشته باشد. تداوم بی‌توجهی به توسعه زیرساخت‌های انرژی در کشور، آسیب‌های غیرقابل جبرانی را به صنایع تحمیل می‌کند. صنایع فولاد و سیمان جزو صنایع پرمصرف گاز در کشور هستند. از هفته گذشته هشدارهایی به صنایع سیمانی کشور درباره محدودیت در تامین انرژی داده شده است. در چنین شرایطی از مازوت به‌عنوان سوخت جایگزین این صنعت استفاده می‌شود. با این وجود، جایگزینی گاز با مازوت، هزینه‌های قابل‌توجهی را به فعالان صنعتی تحمیل می‌کند و عملا فرآیند تولید آنها را تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد. این محدودیت‌ها هنوز برای واحدهای فولادی کشور آغاز نشده، با این وجود، وزارت صنعت، معدن و تجارت به‌دنبال آن است تا در تعامل با صنعتگران، راهکارهای تامین حداکثری انرژی فولادسازان را تدوین کند. با این وجود نباید به اثربخشی این اقدامات در کوتاه‌مدت امید داشت؛ بنابراین در شرایطی که زمستان امسال سرد باشد، محدودیت‌های گاز عملکرد صنعتگران را بسیار جدی تحت‌تاثیر منفی قرار خواهند داد.

بی‌توجهی به مدیریت مصرف و تقاضا

براساس گزارش اوپک تا پایان سال ۲۰۲۱ میلادی، ایران حدود ۱۶ درصد از ذخایر اثبات‌شده گاز طبیعی در جهان را در اختیار دارد. ظرفیت‌های قابل‌توجهی گاز در کشور موجب شده در حال‌حاضر ۷۵ درصد از سبد انرژی کشور به گاز طبیعی اختصاص یابد و این منبع انرژی به‌عنوان یکی از محورهای اساسی در برنامه‌ریزی توسعه و پیشرفت کشور موردتوجه قرار گرفته است. بدین‌ترتیب در ۲ دهه گذشته عرضه گاز طبیعی به‌منظور تامین نیاز انرژی کشور به‌طور متوسط سالانه ۷ درصد افزایش یافته، اما همزمان برنامه‌ریزی دقیقی برای مهار رشد افسارگسیخته تقاضا و مصرف گاز طبیعی در بخش‌های مختلف کشور انجام نشده؛ درنتیجه یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر گازی جهان با چالش‌های جدی در تامین این انرژی روبه‌رو شده است. این محدودیت عملا فرآیند تولید را تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد و فشار جدیدی را به صنعت و اقتصاد کشور تحمیل می‌کند.

مازوت، جایگزینی آلوده و گران

حسین چهرگانی، فعال صنعت سیمان در گفت‌وگو با صمت و در ارزیابی تامین سوخت صنایع سیمانی کشور در ماه‌های سرد سال، گفت: گاز به‌عنوان سوخت اصلی صنعت سیمان کشور مورداستفاده قرار می‌گیرد. واحدهای تولیدی صنعت سیمان از سال‌ها پیش خطوط تولید خود را براساس مصرف گاز طبیعی احداث کرده‌اند و این اقدام با توجه به ذخایر قابل‌توجه گاز در کشور و همچنین پاک بودن این سوخت، به کارخانه‌های سیمان الزام و اجرایی شده است. با این وجود در طول سال‌های گذشته به توسعه زیرساخت‌های انرژی در کشور توجه کافی نشده؛ درنتیجه با توسعه صنعتی و افزایش جمعیت و همگام با رشد مصرف انرژی در کشور، شاهد محدودیت‌هایی برای صنایع به‌ویژه تولیدکنندگان سیمان در تامین گاز بوده‌ایم. وی افزود: هفته گذشته محدودیت‌هایی درباره تامین گاز صنایع سیمان به این واحدها ابلاغ شده است. البته هنوز میزان این محدودیت‌ها و اینکه تا چه تاریخی ادامه خواهد داشت، از سوی متولیان امر مشخص نیست. با این وجود، طبق شواهد قطع گاز صنایع سیمان در ماه‌های سرد سال، قطعی به‌نظر می‌رسد.  این فعال صنعت سیمان در پاسخ به سوالی مبنی بر جایگزینی گاز با مازوت گفت: قطع گاز برای واحدهای سیمانی کشور به‌شدت هزینه‌ساز و آسیب‌زننده شده، چراکه گاز به‌عنوان سوخت اصلی صنایع سیمان کشور مورداستفاده قرار می‌گیرد؛ بنابراین ایجاد هر نوع محدودیتی در تامین گاز واحدهای سیمانی کشور، خسارت‌هایی را به این صنعت تحمیل می‌کند. صنایع خود را برای مصرف یک سوخت با مشخصات و ویژگی‌های معینی، تطبیق داده‌اند. هر تغییری در این ترکیب به تمهیداتی نیاز دارد و عملا فشاری را به صنایع تحمیل می‌کند.

چهرگانی افزود: در همین حال باید تاکید کرد که جایگزینی مازوت به‌جای گاز، به تجهیزاتی نیاز دارد. چنانچه قرار باشد از آبان‌ تا اسفند، تامین سوخت صنایع سیمانی کشور با محدودیت روبه‌رو شود، قطعا مشکلاتی پیش می‌آید. مخازن سوخت اضطراری صنعت سیمان جوابگوی تامین سوخت جایگزین برای مدت طولانی نیست. معمولا این مخازن می‌توانند بین ۱۵ روز تا یک ماه نیاز صنایع سیمان به سوخت را تامین کنند. ضمن اینکه آنالیز مازوتی که به‌عنوان سوخت جایگزین در سال‌های اخیر در اختیار صنایع سیمانی کشور قرار گرفته، بسیار متغیر و در مواردی با آلایندگی قابل‌توجهی همراه بوده است. همین موضوع نیز به تجهیزات صنایع سیمان کشور آسیب‌هایی را وارد کرده است. در چنین شرایطی، مصرف انرژی در واحدهای سیمانی به‌شدت افزایش می‌یابد.

وی گفت: در شرایطی که محدودیت در تامین گاز صنعت سیمان ایجاد می‌شود، مجوز استفاده از مازوت به‌عنوان سوخت جایگزین برای این واحدها زیر نظر شرکت پخش فرآورده‌های نفتی صادر می‌شود. با این وجود، تامین مازوت نیز با چالش‌های متعددی روبه‌رو است. در واقع سیاست‌های شرکت پخش و پالایش فرآورده‌های نفتی به‌عنوان متولی تامین سوخت جایگزین مازوت برای صنایع، چالش‌هایی را برای واحدهای سیمانی کشور ایجاد می‌کند.

چهرگانی افزود: تولیدکنندگان پس از مصرف گاز به‌عنوان سوخت، هزینه آن را پرداخت می‌کنند، اما در شرایطی که به اجبار مازوت با گاز جایگزین می‌شود، تولیدکنندگان موظف به پرداخت هزینه سوخت از همان زمان خرید سوخت به‌صورت پیش‌پرداخت هستند. علاوه بر این، از صنایع انتظار دارند از تابستان اقدام به خرید مازوت و ذخیره‌سازی آن کنند؛ درنتیجه فشار مضاعفی از نظر نقدینگی به صنعت سیمان کشور تحمیل می‌شود. این موضوع با توجه به کمبود نقدینگی واحدهای سیمانی کشور، عموما از استطاعت آنها خارج است. علاوه بر آن، مبالغ دریافتی که معادل گاز طبیعی است، علی‌الحساب تلقی شده و در زمان مصرف، مابه‌التفاوت آن مطالبه می‌شود.  این فعال صنعت سیمان درباره چالش‌های حمل مازوت گفت: حمل مازوت به‌عنوان سوخت جایگزین صنایع سیمان کشور با دشواری‌های متعددی روبه‌رو است. هزینه حمل مازوت به‌مراتب بیشتر از هزینه خرید این سوخت است و درنتیجه با توجه به جایگزینی سوخت، هزینه قابل‌توجهی به صنایع تحمیل می‌شود و هزینه تولید آنها افزایش قابل‌ملاحظه‌ای خواهد یافت. به‌عنوان مثال، سال گذشته مازوت با بهای ۳۰۰ تومان برای هر لیتر در اختیار صنعتگران سیمان کشور قرار گرفت. با این وجود، حمل آن به سیمان پیوند گلستان ۵۶۰ تومان هزینه در بر داشت. مشکل یادشده امسال نیز وجود خواهد داشت و شاهد تحمیل هزینه قابل‌توجهی بابت بهای حمل‌ونقل به صنایع سیمان کشور خواهیم بود.  در ادامه باید خاطرنشان کرد شرکت پخش و پالایش فرآورده‌های نفتی، مازوت را با دریافت هزینه‌های قابل‌توجه و تضامین بانکی در اختیار صنعتگران قرار می‌دهد. در این میان، بسیاری از صنایع توان ارائه چنین تضامینی را ندارند و عملا با مشکلات متعددی روبه‌رو می‌شوند. این در حالی است که صنعتگران به‌دنبال قاچاق سوخت نیستند و چنین سختگیری‌هایی عملا بی‌معنی است. علاوه بر این، ناهماهنگی قابل‌توجهی میان اداره گاز و شرکت پخش و پالایش فرآورده‌های نفتی وجود دارد که درنتیجه آن، صنعتگران سیمانی کشور متضرر می‌شوند.

وی در ادامه و در تشریح مشکلات صنعت سیمان در استفاده از مازوت افزود: استفاده از مازوت برای صنایع سیمان با الزام دولت و در جهت حمایت از مدیریت تامین گاز برای مصارف مردمی در ماه‌های سرد سال انجام شده؛ بنابراین شایسته است روند تحویل مازوت به کارخانه‌های سیمان سهل‌تر باشد. در حالی‌که انواع تضامین، تعهدات و... را برای این صنعت لحاظ می‌کنند. این در حالی است که مدیریت مصرف با پلمب مخازن توسط خود شرکت پخش فرآورده‌های نفتی انجام می‌شود.

علاوه بر این، هزینه مصرف مازوت با روش فعلی بیش از ۳ برابر گاز برآورد می‌شود؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود هزینه حمل از سوی دولت تامین و قیمت مصرف مازوت برای صنایع به هزینه مصرف گاز نردیک شود و کارخانه‌های سیمان در همکاری با دولت، با متحمل شدن هزینه‌های مازاد، نقره‌داغ نشوند. چهرگانی در ادامه پیشنهاد داد خرید مازوت همانند گاز به‌صورت اعتباری انجام شود. در ادامه کیفیت مازوت تحویلی با آلودگی در مرحله تحویل یا حمل مناسب نیست و برای این موضوع، تمهیدات ویژه‌ای اتخاذ شود تا آلودگی‌های آن ضمن صدمه به تولید، سربار صنعت سیمان نشود. مثالی از این تمهیدات فعال کردن GPS کامیون‌های حمل مازوت است تا متخلفان احتمالی به‌خوبی ردیابی شوند.  در پایان پیشنهاد می‌شود کارخانه‌های سیمان واقع در نقاط دورتر از مراکز تامین مازوت از اولویت تامین گاز برخوردار باشند تا با توجه به محدودیت ناوگان حمل مازوت امکان ادامه تولید نسبی داشته باشند. علاوه بر این، برنامه‌ریزی لازم در زمینه زمان‌بندی قطع گاز و مساعدت‌های ممکن با اولویت کارخانه‌های دورتر انجام شود.

تعامل برای کاهش خسارات

رضا شهرستانی، فعال صنعت فولاد در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: صنعت فولاد در ایران بر پایه بهره‌مندی از ذخایر غنی انرژی و معدنی احداث شده است. دسترسی به ذخایر فراوان انرژی موجب‌شده این زنجیره در کشور ما بر پایه بهره‌مندی از این ذخایر توسعه یابد. بیشترین سهم مصرف گاز در زنجیره فولاد به تولید آهن اسفنجی اختصاص دارد. با این وجود باید تاکید کرد توقف تولید در واحدهای تولیدکننده آهن اسفنجی عملا فرآیند تولید را در کل این زنجیره تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد.

شهرستانی گفت: هنوز محدودیتی از سوی شرکت گاز بر صنایع فولادی کشور اعمال نشده، با این وجود وزارت صنعت، معدن و تجارت با توجه به پیش‌بینی محدودیت‌های انرژی در کشور که در ماه‌های سرد سال ایجاد می‌شود، به‌دنبال مدیریت این شرایط است. بر همین اساس نیز از فعالان صنعت فولاد کشور درخواست کرده پیشنهادات خود را برای مدیریت این شرایط ارائه دهند. چنانچه پیشنهادات مطرح‌شده از سوی فعالان صنعت فولاد موردتوجه سیاست‌گذاران قرار گیرد، انتظار می‌رود بخشی از این مشکلات برطرف و حداقل نیمی از گاز موردنیاز فولادسازان کشور در ماه‌های سرد سال تامین شود.

وی افزود: بخش عمده‌ای از گاز مصرفی کشور به بخش خانگی تعلق دارد و چنانچه الگویی از مصرف گاز در مناطق مختلف کشور با توجه به موقعیت جغرافیایی تدوین شود، امکان مدیریت مصارف گاز نیز وجود خواهد داشت. بدین‌ترتیب با تشویق مصرف‌کنندگان به کاهش مصرف گاز، امکان صرفه‌جویی گاز و تامین نیاز صنایع فراهم خواهد شد. این طرح از یک‌سو به نفع مصرف‌کنندگان کم‌مصرف گاز خواهد بود و از سوی دیگر، امکان تداوم تولید را در صنایع گوناگون فراهم می‌شود.

این فعال صنعت فولاد گفت: محدودیت گاز در سال گذشته، تولید در حلقه آهن اسفنجی را به‌شدت محدود و زمینه رشد قابل‌توجه بهای آهن اسفنجی را در کشور فراهم کرد. در ادامه زیان حاصل از این کمبود به کل زنجیره تعمیم داده شد. چنانچه این محدودیت در سال جاری ادامه داشته باشد، بسیاری از صنایع از تداوم فعالیت باز می‌مانند و عملا در آستانه توقف تولید قرار می‌گیرند.  شهرستانی گفت: بی‌توجهی به توسعه زیرساخت‌های انرژی در کشور، آسیب‌هایی غیرقابل جبرانی را به تولید و تولیدکننده تحمیل می‌کند. بدین‌ترتیب عملا موقعیت‌های شغلی ایجادشده در صنعت از دست می‌رود و صنعت و اقتصاد کشور، آسیب‌های جدی را متحمل می‌شود. بدین‌ترتیب باید در شرایط پیش‌رو تجدیدنظر کرد.

سخن پایانی

سوخت ارزان، یکی از مشوق‌های اصلی توسعه صنعتی کشور در سال‌های گذشته بوده است. بسیاری از صنایع پرمصرف در این سال‌ها بر پایه بهره‌مندی از سوخت ارزان احداث شده و توسعه یافته‌اند. با این وجود، همین سوخت ارزان در طول سال‌های گذشته مانع بهره‌وری کافی مصرف انرژی در صنایع شده است. علاوه بر این، با فروش ارزان انرژی، عملا شرایط مناسب برای توسعه و بازسازی زیرساخت انرژی در کشور مهیا نشده است. این محدودیت در ادامه گریبان صنعتگران را هم می‌گیرد و فرآیند تولید آنها را تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد. برای مقابله با شرایط یادشده، اصلاح الگوی مصرف در حوزه‌های گوناگون و ارتقای سرمایه‌گذاری در بخش انرژی ضروری به‌نظر می‌رسد.