مسیر چین‌خورده ایران در ساخت خودرو برقی

با در نظر گرفتن تمام پیش‌فرض‌ها در ساخت و انبوه‌سازی خودرو برقی در کشور تنها به یک گزاره رسیدیم؛ اینکه انبوه‌سازی خودروهای برقی برای کشور گران تمام می‌شود. مسیر توسعه خودرو برقی که امروزه نقل محافل مسئولان در وزارت صمت شده است، بی‌شباهت معنایی و ظاهری با اصطلاح چین‌خوردگی در دانش زمین‌شناسی نیست. از یک‌سو، وابستگی ایران به چین را نشان می‌دهد و از سوی دیگر، اشاره به دشواری مسیر دارد. توسعه فناوری‌های مربوط به خودروهای برقی منوط به بلوغ فناوری و سرمایه‌گذاری‌های زیرساختی است که احتمال هر دو عامل در شرایط فعلی در ایران دست‌کم تا ۲۰ سال آینده ضعیف است، اما باتوجه به رشد روزافزون خودروهای برقی ساخت چین که در اروپا و امریکا بازار قابل‌توجهی کسب کرده، کمابیش می‌توان حدس زد که وابستگی ایران به چین و جهان شرق حتمی است، بنابراین بهتر است به‌جای شعار دادن‌ها، دست به سیاست آگاهانه‌تری زد. شاید تولید مشترک با چین (به‌شرط بازی برد ـ برد) و حمایت واقعی دولت از شرکت‌های دانش‌بنیان جسور، بتواند فرصت‌های جدیدی در ایران برای موفقیت این صنعت جدید ارائه بدهد. اما بدون شک، پیچیدگی گسترش خودروهای برقی فراتر از مرزهای ایران است که چالش‌های سیاسی ـ اقتصادی جهان این پیچیدگی را دوچندان کرده است. بی‌شک آینده موفق حمل‌ونقل برقی در ایران تحت‌تاثیر مسائل ژئوپلتیکی جهانی است و پویایی صنعتگران و واقعیت‌های اقتصادی و سیاست‌های کلان کشورمان و برنامه‌ریزی دقیق همکاری برد ـ برد بین‌الملل می‌تواند آن را به یک واقعیت تبدیل کند. صمت در گفت‌وگو با علی میرزایی‌سیسان، متخصص راهبرد و فناوری‌های برقی‌سازی، به اما و اگرهای گسترش خودروهای برقی در ایران که تحت‌تاثیر چالش‌های ژئوپلتیکی شرق و غرب است، پرداخت. میرزایی معتقد است، اروپا و ایالات‌متحده به زنجیره تامین وسایل نقلیه چینی، به‌ویژه در حوزه خودروهای برقی وابسته شده‌اند و حتی در حال بررسی فرصت‌هایی برای استفاده از سرمایه چینی برای کارخانه‌های خود هستند. بنابراین، باید گفت آینده خودروهای برقی به‌احتمال‌زیاد در اختیار جهان شرق به‌ویژه چین خواهد بود. شرح کامل این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

به نظر شما آیا می‌توان گفت چین پرچمدار خودرو برقی در جهان خواهد بود؟

بنا به گفته‌های تحلیلگران اروپایی، وقت آن رسیده است که اعتراف کنیم مسیر آینده حمل‌ونقل برقی هر کشوری ناگزیر از چین می‌گذرد. بنابراین، باید بگوییم تسلط چین در صنعت جهانی خودروهای برقی غیرقابل‌انکار است، چراکه شرکت‌های چینی در حال انجام سرمایه‌گذاری‌های بالغ بر میلیاردها دلار در چین و خارج چین (شامل ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا) در حوزه باتری‌سازی و خودروهای برقی هستند. به‌قدری میزان این سرمایه‌گذاری‌ها بالا است که هیچ کشور دیگری، قدرت مالی و فناوری‌های مشابهی را در این زمینه ندارد. بدون شک چنین اقداماتی نه‌تنها باعث رفاه و ایجاد شغل در خارج از مرزهای چین نیز می‌شوند، بلکه وابستگی جهانی به چین را نیز افزایش می‌دهند. علاقه فراوان تولیدکنندگان خودروهای برقی چینی به گسترش سریع جهانی، موجب برانگیخته شدن نگرانی‌های سیاسی ـ اقتصادی در اتحادیه اروپا و ایالات‌متحده شده است. باوجود سیاست‌های حمایتی ایالات‌متحده از گسترش خودروهای برقی در جهان به رهبری خودش، اما باز هم از توسعه و گسترش خودروهای برقی چینی نگران است. اگر تا به امروز کشورهای غربی برای توسعه فناوری‌های اصلی و به‌منظور تولید انبوه، کارخانه‌های خود را واگذار می‌کردند و از نیروی کار مقرون به صرفه چینی هم بهره می‌بردند، اما روند رو به رشد فناوری‌های سبز و به‌ویژه خودرو برقی در چین در حال تغییر زمین بازی است؛ این نوبت چین خود تولیدکننده است.

آیا می‌توان وابستگی اروپاییان و امریکایی‌ها در تولید خودرو برقی به چین را در آینده متصور شد؟

امروزه می‌توان نشانه‌هایی از این وابستگی را دید. اروپا و ایالات‌متحده به زنجیره تامین وسایل نقلیه چینی، به‌ویژه در حوزه خودروهای برقی وابسته شده‌اند و حتی در حال بررسی فرصت‌هایی برای استفاده از سرمایه چینی برای کارخانه‌های خود هستند، اما به هر حال دست به عصا حرکت می‌کنند و محتاط هستند. امریکایی‌ها حتی اروپاییان را با وضع قوانین حمایتی خود از محصولات امریکایی (IRA) در این کشمکش تنها گذاشتند. آنها خواهان رشد خودروهای برقی هستند، اما نه آنهایی که از چین سرچشمه می‌گیرند، اما بدون چین هم نمی‌توانند چرخه تولیدشان را کامل کنند. به‌عنوان‌مثال، چینی‌ها برنامه‌هایی برای تاسیس یک کارخانه باتری‌های برقی به ارزش ۲ میلیارد دلار در ایالات‌متحده دارند که ایالت میشیگان ۱۷۵ میلیون دلار به‌عنوان مشوق برای این پروژه اعطا می‌کند. با این وجود، منتقدان، به‌ویژه از حزب جمهوری‌خواه، منطقی بودن یارانه‌های برقی را زیرسوال می‌برند، زیرا معتقدند که یارانه‌های ایالات‌متحده به‌طورغیرمستقیم به‌نفع چین است. چنین پیچیدگی‌هایی در سرمایه‌گذاری و دسترسی به تکنولوژی خودرو برقی مشترک چین و غرب، روزبه‌روز به اهمیت ژئوپلتیکی گسترش خودروهای برقی در جهان می‌افزاید.

دلیل اصلی رشد قدرت‌طلبی چین در تولید خودروهای برقی چیست؟

مهارت چین در فناوری باتری خودروهای برقی قابل‌بحث نیست و بدیهی است در جایگاهی بالاتر از سایر کشورهای پیشرو در فناوری قرار دارد. این در حالی است که خودروهای برقی چینی با نرخ بسیار رقابتی ارائه می‌شوند و همین امر باعث شده است خودروسازان سنتی غربی به چالش کشیده شوند. حمایت دولت چین از شرکت‌های خودروهای برقی زیاد بوده و در نتیجه، صادرات خودروهای برقی چین به اروپا رو به افزایش است. خودروسازان چینی به‌شدت بازار اروپا را هدف قرار داده‌اند و درصدد هستند که سهم بیشتری را به خود اختصاص دهند. اروپا، به‌دلیل استقبال بالایی که از فناوری‌های سبز دارد، بازار ایده‌آلی برای نفوذ تولیدکنندگان چینی است؛ چراکه مصرف‌کنندگان، آمادگی ذهنی بیشتری نسبت به تغییر از سوخت فسیلی به برقی دارند. در عوض، بازار امریکا بزرگ‌تر است و در مقایسه با اروپا، تعرفه‌ها و محدودیت‌های بیشتری در ایالات‌متحده وجود دارد. این را هم باید در نظر داشته باشیم که نقدهای زیادی درباره شکست صنعت خودرو اروپا در رقابت با خودروهای برقی مقرون به صرفه در برابر چین وجود دارد. شاید دلیل این انتقادها این است که اروپا در تولید خودروهای برقی گران‌نرخ هنوز برتری نسبی دارد، اما در بخش تولید خودروی مقرون به صرفه در رقابت با چین بسیار عقب‌تر است.

با این وجود، باید گفت مشاغل مربوط به صنعت خودروسازی اروپا در خطر هستند؟

اتحادیه اروپا اکنون در حال بررسی یارانه‌ها در بخش خودروهای برقی چینی است که باعث ایجاد بحث‌هایی درباره عادلانه بودن شیوه‌های حمایتی دولت چین از خودروسازان چینی شده است. بعید است که این بررسی سیاسی ـ اقتصادی تغییری اساسی در نحوه مشارکت چین و غرب در تولید و توزیع خودروهای برقی در درازمدت ایجاد کند. اما واضح است که اروپا نگران است و درحال‌حاضر، زمان می‌خرد. هدف اصلی اتحادیه اروپا، حفاظت از مشاغل در صنعت خودروسازی است. به‌همین‌دلیل، در برابر واگذاری آسان بازار خود به شرکت‌های چینی مقاومت دارد. به‌همین‌علت احتمال افزایش تعرفه‌های وارداتی از چین به اروپا بسیار زیاد است. البته یادمان نرود که در صورت دسترسی ندادن به چینی‌ها در بازار اروپا، قاره سبز نیز دستش از بازار چین قطع می‌شود. واضح است که چین و غرب به هم وابسته هستند، اما حفاظت از «منافع تولید ملی» برای هر طرف بسیار مهم است. هم ایالات‌متحده و هم اتحادیه اروپا مصمم هستند که وابستگی خود به فناوری چین را در درازمدت کاهش دهند، اگرچه این چالش بزرگی است که راه‌حل ساده‌ای ندارد. بنابراین، خطر از بین رفتن مشاغل، امری محتمل است.

به نظر شما آیا چین قادر خواهد بود به تمام نیاز بازار در اروپا و امریکا پاسخ بدهد؟

تقاضای رو به افزایش برای خودروهای برقی، در اروپا، منجر به واردات زیاد خودروهای برقی ساخت چین به اروپا شده و چین به‌دنبال بازارهای جدید برای محصولات برقی خود و مایل به ارائه نرخ رقابتی برای ورود سریع به بازارهای جدید است. اما عرضه بیش از حد باتری و خودروهای برقی توسط سازندگان چینی عامل نگران‌کننده‌ای برای سیاست‌گذاران چینی شده، در حالی که چین در بخش جهانی خودروهای برقی پیشتاز است، حفظ این موقعیت، مستلزم سرمایه‌گذاری بیشتر در بهبود مستمر فناوری است. برخی شرکت‌های چینی فعال در زمینه خودرو برقی با چالش‌هایی روبه‌رو هستند. به‌عنوان‌مثال، Nio، یک برند چینی، همچنان در تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری می‌کند، اما با ارقام فروش ضعیف دست‌وپنجه نرم می‌کند و ضرری حدود ۳۸ هزار دلار برای هر خودرو تولیدی متحمل می‌شود. با این حال، همه شرکت‌های چینی با چنین چالش‌هایی مواجه نیستند. برای مثال BYD، پیشرو جهانی در خودروهای برقی، افزایش ۳ برابری سود خود را به ۱.۵ میلیارد دلار در نیمه اول سال اعلام کرد. این شرکت به‌دلیل کارآیی بالای باتری مشهور است، اما نگرانی‌هایی درباره ظرفیت مازاد خود در این دهه دارد.

ارزیابی شما از سیاست‌های تولید خودرو برقی در ایران چیست و اینکه آیا ایران بازار جذابی برای خودروهای برقی چینی خواهد بود؟

خودروهای برقی چینی به‌طورغیرقابل‌انکاری در آینده حمل‌ونقل برقی مهم هستند و برای توسعه، نیاز به همکاری جهانی دارند. با این حال، چنین همکاری بین چین و هر کشوری باید با منافع متقابل مشخص شود. ایران، یک بازار آزاد بسیار جذاب برای خودروهای چینی است. متاسفانه تا امروز، سیاست بالادستی مشخصی برای خودروهای برقی در ایران ارائه نشده است. درحال‌حاضر، موفقیت یا شکست خودروهای برقی در جهان و ایران بسیار به نرخ اولیه آنها بستگی دارد. گفتنی است، کاهش نرخ خرید متوسط جهانی زیر ۳۰ هزار دلار می‌تواند به گسترش خودروهای برقی کمک کند که البته در بیشتر کشورها، دولت مشوق‌ها و سوبسیدهایی برای تشویق مصرف‌کنندگان در نظر می‌گیرد. در ایران، حتی خودرو ۱۵ هزار دلاری هم حدس سوبسید ۱۵ هزار دلاری (۱۵ هزار-۳۰ هزار) برای دولت هم در تیراژ بالا امکان‌پذیر نخواهد بود. سوبسید مصرف انرژی برای برق مصرفی نیز هنوز یک مشکل اساسی برای ایران است. بومی‌سازی خودرو برقی در ایران نیز نرخ تولیدی این محصول را نمی‌تواند به‌مقدار قابل‌توجهی حداقل در ۲۰ سال آینده کاهش دهد، چون فاصله بلوغ فناوری ایران با چین و غرب بسیار جدی است. حتی خودروسازان مطرح غربی توانایی پر کردن عقب‌افتادگی خود از چین را در این حوزه ندارند. اتحادیه اروپا و ایالات‌متحده به‌طور قابل‌درک در زمینه از دست دادن سهم بازار به تولیدکنندگان چینی نگران هستند، در حالی که چینی‌ها به همان اندازه، نگران دسترسی به بازارهای امریکا و اروپا برای حداکثر استفاده از کارخانه‌ها و امکانات تولید باتری خود هستند.

امکان گسترش انبوه حمل‌ونقل برقی در ایران چقدر است؟

اکوسیستم حمل‌ونقل برقی با هدف توسعه پایدار بسیار متفاوت‌تر از اکوسیستم حمل‌ونقل با سوخت فسیلی است. هر کشوری برای رسیدن به آمادگی حمل‌ونقل برقی باید بر چالش‌های خاص خود غلبه کند. کاهش وابستگی سیستم حمل‌ونقل به سوخت‌های فسیلی و یارانه‌های انرژی مرتبط، کمک قابل‌توجهی به اقتصاد ایران خواهد کرد. سیاست‌گذاران باید از هیجان تکنولوژی به‌دور باشند و واقعیت‌های اقتصادی تغییر تکنولوژی را در اولویت قرار دهند. انطباق سیاست و واقعیت‌های ملی باید در چارچوب محکم علمی ـ اقتصادی رخ دهد که امکان متناسب‌سازی قوانین بالادستی با شرایط منحصربه‌فرد کشور را فراهم کند. کشورها باید سیاست‌هایی را تدوین و منابع انرژی متنوع را به‌صورت پایدار و اقتصادی مصرف کنند. کشورهای در حال توسعه، اغلب با موانع اقتصادی چندوجهی روبه‌رو می‌شوند که توانایی عکس‌العمل آنها را برای واکنش به فناوری جدید کاهش می‌دهد. فقدان سیاست مالی کلان برای پاسخگویی به فناوری‌های جدید، دسترسی محدود به سرمایه، تلاطم بازار و سیستم نظارتی آماده‌نشده مانع انطباق فناوری در زمان مناسب می‌شود. مسئله اولیه‌ای که کشورهای در حال توسعه از جمله ایران در سازگاری با فناوری جدید با آن مواجهند، پایه‌های اقتصادی آنها است که بتوانند توانایی لازم برای جذب به‌موقع تغییرات گسترده کل اکوسیستم را داشته باشند.

سخن پایانی

موضوع گسترش خودرو برقی در جهان امروز از مرز صنعت عبور کرده و به یک مسئله سیاسی ـ اقتصادی تبدیل شده است. اگر ایران بخواهد گسترش خودروهای برقی را در سطح انبوه پیگیری کند، احتیاج به دادن سوبسید سرسام‌آوری برای خودروهای وارداتی یا تولیدی و مصرف انرژی خود دارد. در حالی که دسترسی به حمل‌ونقل پاک بی‌شک جذاب است، یک اقتصاد قوی و زیرساخت‌های تثبیت‌شده به‌عنوان اساس جذب موثر فناوری‌های حمل‌ونقل برقی عمل می‌کند.