ریزگردها منشأ داخلی و خارجی دارند. توفان ریزگرد و گردوغبار که این روزها کشور ما را نشانه گرفته، تحت‌تاثیر شرایط کلی زمین یعنی تغییر اقلیم، کاهش بارندگی و افزایش دما و همچنین سیاست‌های توسعه‌طلبانه اشتباه در منطقه ایجاد شده؛ سیاست‌هایی که زمینه خشکسالی گسترده را در ایران، عراق و سوریه فراهم کرده است. در ادامه عملکرد ترکیه در اجرای پروژه‌های سدسازی نیز به تهدیدی جدی برای ایران بدل شده است. برای بررسی عوامل خارجی ریزگردها و تاثیر سدسازی‌ها در کشورهای منطقه بر توفان‌های گردوخاک در ایران با کارشناسان محیط‌زیست گفت‌وگو کردیم. به اعتقاد این کارشناسان، نبود دیپلماسی برای رویارویی با این شرایط، مانع ارائه راهکاری دقیق و اجرایی برای رفع این مشکلات می‌شود.

تخریب زمین به بهانه توسعه

محمد درویش، فعال محیط‌زیست در گفت‌وگو باصمت عنوان کرد: وزش توفان‌های گردوغبار در بسیاری از مناطق زمین به‌ویژه در نیمکره شمالی که در عرض ۲۵ تا ۴۰ درجه قرار گرفته‌اند، رو به افزایش است. در مناطق ایران مرکزی، میان‌رودان، شمال افریقا، صحرای گوبی در چین، تا نوادا در امریکا و... شاهد شدت گرفتن توفان‌های گردوخاک هستیم. علت اصلی این موضوع را باید پدیده تغییرات اقلیمی دانست و اینکه جهان رو به گرم شدن می‌رود. منطقه یادشده در نیمکره شمالی و منطقه نظیر آن در نیمکره جنوبی، بیشترین آسیب را از این شرایط متحمل خواهند شد.

این فعال محیط‌زیست افزود: با توجه به شرایط یادشده انتظار می‌رود کشورهای جهان تمهیدات جدی‌تری با هدف مقابله با خطرات جهان‌گرمایی اعمال و از دخالت در قوانین طبیعت خودداری کنند. علاوه بر این باید برای حفظ محیط‌های آبی و رویشگاه‌های جنگلی تلاش شود. در این میان باید تاکید کرد که تخریب محیط‌زیست با بهانه‌های همچون رشد تولید و اشتغالزایی، اشتباه است.

ترکیه، از مقصران اصلی

درویش گفت: با وجود تمام خطراتی که به‌دنبال تغییرات اقلیمی، زیست ما را در کره خاکی تهدید می‌کند، شاهد هستیم که بلندپروازانه‌ترین طرح‌های آبی جهان در کشور همسایه ما ترکیه در ۲ دهه اخیر اجرایی شده است. این کشور صاحب یکی از بزرگ‌ترین سدهای جهان است. سد آتاتورک که در این کشور احداث ‌شده، به‌اندازه کل ذخایر سدهای احداث‌شده در ایران، امکان ذخیره‌سازی آب را دارد.

وی افزود: ترکیه در مجموع ۱۲۰ میلیارد مترمکعب مخزن روی سرشاخه‌های دجله و فرات ساخته و اجرای پروژه‌های مشابه در سرشاخه‌های ارس نیز توسط این کشور آغاز شده است. از گذشته سدسازی روی رودهای دجله و فرات به شکل غیرمستقیم یعنی از طریق سوریه و عراق و همچنین جهت غالب باد که از غرب به شرق می‌وزد، بر ایران اثرگذار بود. اما اکنون با اجرای پروژه‌های سدسازی داپ، ایران به‌طور مستقیم از عملکرد سدسازی ترکیه متاثر می‌شود. این اثرات به‌ویژه در آذربایجان‌های غربی و شرقی و حتی در ورودی آب به دریای خزر نیز اثرگذار است. در ادامه کشورهای عراق، سوریه و ایران هم روی سرشاخه‌های دجله و فرات، طرح‌های انتقال آب و سدسازی‌های متعددی را اجرایی کرده‌اند؛ بنابراین عملکرد این کشورها نیز خود زمینه افزایش گردوخاک را فراهم کرده است.

هورالعظیم قربانی ناکارآمدی

این فعال محیط‌زیست در ادامه تاکید کرد: علاوه بر موارد یادشده، ایران بزرگ‌ترین و ارزشمندترین تالاب خود یعنی هورالعظیم را قربانی فرآیند استحصال ارزان‌تر نفت از میدان نفتی آزادگان کرده و بدین‌ترتیب هورالعظیم به یک منشأ بزرگ گردوغبار در خوزستان بدل شده است.

درویش در ادامه خاطرنشان کرد: در حال حاضر و با توجه به شرایطی که در کشور پیش آمده، نهادهای پژوهشی وظیفه دارند با بررسی توفان‌های گردوخاک، منشأ این ریزگردها را پیدا کنند؛ بدین‌ترتیب می‌توان با برنامه‌ریزی منسجم برای رفع مشکلات برنامه‌ریزی کرد.

درویش درباره نقش دیپلماسی و استفاده از فشارهای بین‌المللی برای رفع مشکلات ناشی از عملکرد همسایگان و توسعه نامتناسب این کشورها، گفت: کنوانسیون‌های بین‌المللی، کشورهای حوزه یک آبخیز مشترک را موظف کرده به‌نوعی از این منابع استفاده کنند تا مردمانی که در پایین‌دست آن هستند هم از این شرایط متاثر نشوند. البته ترکیه تاکنون حاضر به امضای این کنوانسیون نشده، با این وجود، ایران می‌تواند از سوی مجامع بین‌المللی و با اعمال فشار، مانع تداوم سیاست‌های ترکیه در این‌باره شود.

وی افزود: در حالت کلی انتظار می‌رود ایران با کشورهای ترکیه، عراق، سوریه، کویت، عربستان و در همین حال با افغانستان و پاکستان مشکلات خود را در این زمینه برطرف کند. تا زمانی که از ابزار دیپلماسی به‌خوبی استفاده نکنیم و وزارت خارجه بخش محیط‌زیست و ژئوپلتیک خود را قوی نکند، نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم از طریق گفت‌وگو به منافع مشترک آبی دست یابیم.

درویش در پایان تاکید کرد: چندی‌پیش یک موسسه تحقیقاتی معتبر آلمانی گزارشی را منتشر و تاکید کرد، چنانچه روند گرمایش زمین ادامه داشته باشد، در پایان قرن ۲۱، حدود ۶.۵ میلیارد نفر از ساکنان کره زمین جان خود را از دست خواهند داد. در همین حال، ۷۰ درصد کل زیست‌مندان زمین نیز با خطر انقراض روبه‌رو می‌شوند؛ بنابراین خطرات ناشی از تغییر اقلیم جدی است و انتظار می‌رود راهکارهای جدی نیز برای مقابله و مواجهه با آن اندیشیده شود.

مدیران بی‌توجه به فاجعه آبی

حجت میان‌آبادی، مدرس مدیریت منابع آب در گفت‌وگو باصمت اظهارکرد: در طول یک دهه گذشته بارها از دیپلماسی آب، خطرات بی‌توجهی به این موضوع و... صحبت شده است. با این وجود، هیچ اقدام اجرایی و راهکار عملیاتی برای بهبود شرایط اندیشیده نشده است. 

مدیران و مسئولانی که وظیفه مدیریت شرایط موجود را بر عهده دارند، نه‌تنها تاکنون اقدام مناسبی برای بهبود شرایط ترتیب نداده‌اند، بلکه هیچ مطالبه‌ای نیز از آنها نمی‌شود. مسئولان نسبت به سدسازی‌های گسترده در کشورهای همسایه از جمله عراق و ترکیه و... مطلع بوده‌اند. حال این سوال مطرح می‌شود که نهادهای مربوطه برای کاهش اثرات سدسازی بر منابع آبی ایران و همچنین کنترل روند ورود ریزگردها از این کشورها به ایران، چه اقداماتی را ترتیب داده‌اند؟

وی گفت: با توجه به شرایط موجود، اقدامات کشورهای همسایه و همچنین روند توسعه سدسازی، باید اعتراف کنیم که اکنون ایران روزهای خوش خود را می‌گذراند و فاجعه هنوز تکمیل نشده است. در چنین شرایطی، ضروری است که مسئولان، نهادهای متولی و مربوط، رسانه‌ها، دانشگاهیان، جامعه محلی و فعالان محیط‌زیست، همگی رویکرد سنتی خود را تغییر دهند. یعنی قبل از بروز بحران، راهکاری عملیاتی برای مقابله با این شرایط بیندیشند اما نمی‌توان با پیگیری مقطعی، انتظار تغییر شرایط را داشت. کما اینکه هر ساله در تابستان و با شدت گرفتن پدیده ریزگردها در خوزستان، این مسئله در صدر اخبار قرار می‌گیرد اما با پایان یافتن این پدیده، شاهد بی‌توجهی مسئولان و حتی رسانه‌ها به این موضوع هستیم و مسئله کلا به فراموشی سپرده می‌شود.

منشأ گردوغبار کجاست؟

میان‌آبادی در ادامه و در تشریح دلایل افزایش توفان گردوغبار اظهارکرد: در حالت کلی، منشأ ریزگردها را می‌توان در دو دسته عوامل داخلی و خارجی بررسی کرد. در همین حال باید تاکید کرد که چالش مواجهه با گردوغبار مختص ایران نیست و یک چالش جدی محیط‌زیستی در سطح دنیاست.

وی عنوان کرد: بخش قابل‌توجهی از ریزگردهای ورودی به ایران از کشورهای سوریه، عراق، اردن و به‌ویژه عربستان وارد می‌شوند. میان‌آبادی به منشأ ایجاد کانون‌های گردوغبار در استان سیستان‌وبلوچستان اشاره و بیان کرد: هامون‌ها و تالاب‌های خشک‌شده به‌عنوان کانون‌های ریزگرد، از عوامل داخلی پدیده گردوغبار در این استان هستند که یک علت مهم آن، عدم‌تامین حقابه هامون از سوی کشور افغانستان است. کانون دیگر نیز در دریاچه آرال ایجاد شده است. خشک شدن این دریاچه عظیم ۶۸ هزار کیلومترمربعی را باید زنگ خطری جدی برای وقوع پدیده گردوغبار در شمال شرق کشور دانست.

وی در ادامه به عوامل خارجی پدیده گردوغبار در غرب کشور اشاره کرد و گفت: تالاب بین‌النهرین متشکل از ۳ تالاب هورالعظیم، هورالحمار و هور مرکزی است. کشور ایران در تالاب هورالعظیم با کشور عراق مشترک است و حدود ۳۰ درصد تالاب هورالعظیم در ایران و ۷۰ درصد دیگر این تالاب در عراق قرار دارد. متاسفانه به علت سدسازی‌ها و اقداماتی که در بالادست دجله و فرات انجام شد، تا سال ۲۰۰۰، هور مرکزی و هورالحمار کاملا خشک و به یکی از کانون‌های اصلی گردوغبار خارجی برای غرب و جنوب غرب کشور ایران تبدیل شدند.

میان‌آبادی با اشاره به تاثیر خشک شدن تالاب هورالعظیم بر وقوع پدیده گردوغبار در جنوب‌غرب کشور، عنوان کرد: به علت سوءمدیریت‌هایی که در ایران نسبت به تالاب هورالعظیم انجام شد و همچنین مسائل سیاسی و سوءمدیریت‌های خارج از کشور درباره این تالاب، تالاب هورالعظیم نیز خشک شد اما یکی از اصلی‌ترین علت خشک شدن این تالاب، مجموعه اقداماتی بود که ترکیه در قالب پروژه آناتولی جنوبی یا همان گاپ انجام داد.

میان‌آبادی خاطرنشان کرد: زمانی که صحبت از اقدامات آبی ترکیه می‌شود، متأسفانه در گستره اقدامات آبی این کشور، تنها به پروژه گاپ اشاره می‌شود. 

این در حالی است که ترکیه ۱۰ ابرپروژه بزرگ آبی دارد که عبارتند از پروژه آناتولی جنوب‌شرقی (گاپ)، آناتولی شرقی (داپ)، آناتولی مرکزی، اگ‌گپ، توسعه ترکیه (تراگپ)، مرمره گپ، توسعه مدیترانه (آک دنیزگپ)، توسعه غرب دریای سیاه (باک گپ)، توسعه شرق دریای سیاه (دُکاپ) و دشت قونیه (کوپ).

از میان ۱۰ پروژه یادشده، ۲ پروژه گاپ و داپ به‌طور مستقیم روی کشور ایران اثرگذار هستند. پروژه گاپ بر حوضه آبریز فرامرزی دجله و فرات و پروژه داپ نیز روی حوضه فرامرزی ارس-کورا در حال تکمیل، اجرا و بهره‌برداری هستند.

مدیرانی که پاسخگو نیستند

نهادهای متعددی مانند سازمان محیط‌زیست، وزارت نیرو، وزارت امور خارجه و... نسبت به شرایط پیش آمده و توفان‌های گردوغباری که کشور را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند، مسئول هستند. دفتر رودخانه‌های مرزی وزارت نیرو، یکی از متولیان اصلی دیپلماسی آب به‌شمار می‌رود. به همین دلیل نیز برای بررسی اقدامات انجام‌‌شده از سوی این نهاد با جبار وطن‌فدا، مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک تماس گرفتیم اما متاسفانه با وجود تلاش‌های انجام‌‌شده، موفق به برقراری تماس و کسب نتیجه از این مقام مسئول نشدیم. در ادامه با امیر صفایی، رئیس مرکز مطالعات رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک نیز تماس گرفته شد. ایشان تاکید داشتند که مسئولیتی در این‌باره ندارند و از پاسخگویی به سوالات خودداری کردند. بدون تردید در چنین شرایطی و با توجه به وضعیت آلودگی هوا از مسئولان و سیاست‌گذاران انتظار می‌رود نسبت به عملکرد خود پاسخگو باشند. در این میان، نبود رویه‌ای مشخص برای سوال از مسئولان، فرصت کسب نتیجه مطلوب را سلب می‌کند.

سخن پایانی

ریزگردها و توفان‌های گردوغبار یکی از مهم‌ترین مقوله‌های محیط‌زیستی هستند که هر ساله خسارت‌های قابل‌توجهی به کشور وارد می‌کنند، با این وجود، مسئولان همچنان نسبت به این شرایط بی‌تفاوت هستند. تداوم این روند به‌منزله نابودی حیات یا وارد آمدن خسارات بسیار جدی به زیست انسانی و سایر گونه‌هاست. بنابراین تجدیدنظر در سیاست‌های توسعه‌ای کشور ضروری به‌نظر می‌رسد.