بیمه محصولات کشاورزی به بیمه‌ای گفته می‌شود که برای حمایت از کشاورزان جهت بیماری‌ها، حوادث و خطراتی از قبیل سیل که محصولات دامی، باغی و زراعی استفاده می‌شود. بیمه محصولات کشاورزی از کلیدی‌ترین سازکارهای حمایتی برای کاهش آسیب‌های ناشی از وقوع حوادث طبیعی است که باتوجه به تنوع اقلیمی ایران و وقوع مستمر این‌گونه حوادث در کشور، باید برای تمام عرصه‌های کشاورزی برنامه‌ریزی شود. در این سازکار، کشاورزان مبلغی را که بر اساس قوانین و… تعیین شده است، به صندوق بیمه محصول کشاورزی واریز می‌کنند. با انجام این کار در صورت واردشدن خسارت به محصولات کشاورزی، صندوق بیمه کشاورزی ملزم به پرداخت درصدی از خسارت به کشاورزان خواهد بود. لایحه تشکیل صندوق بیمه کشاورزی، اول خرداد سال ۶۲ به تصویب مجلس رسیده و ۵ خرداد سال بعد نیز اساسنامه صندوق بیمه محصولات کشاورزی تصویب شده است. صمت در این گزارش به‌مناسبت روز بیمه که مصادف با ۱۳ آذر است به بررسی مشکلات بیمه محصولات کشاورزی پرداخته است.

چتر حمایتی بیمه برای کشاورزی

خشکسالی، سیل، سرمازدگی، تغییر اقلیم، گرمای زمستانی و سرمای بهاری و… همه مواردی است که محصولات و زمین کشاورزان را در نقاط مختلف دنیا تهدید می‌کند. تجربه کشاورزان در ایران هم از این قاعده مستثنا نیست. اما آنها یک تفاوت عمده با کشاورزان دیگر نقاط دنیا دارند و آن اینکه نه خود تمایلی به بیمه کردن محصول و زمین و سرمایه‌شان دارند و نه جذابیت کافی در محصولات و خدمات بیمه‌ای در این حوزه وجود دارد. نتیجه اینکه بروز یک حادثه طبیعی مساوی می‌شود با از بین رفتن کل سرمایه یک کشاورز.

محصولات کشاورزی ثمره ماه‌ها تلاش و زحمت کشاورزان است. این محصولات همیشه در معرض آفت‌ها و خطراتی مانند سیل قرار دارد و ممکن است در مدتی کوتاه از بین برود. بیمه کشاورزی در این شرایط کمکی به کشاورزان است. البته این بیمه در کنار محصولات کشاورزی برای بیمه دام هم کاربرد دارد و دامداران می‌توانند دام‌های خود را در برابر بیماری‌های مختلف و سایر خطرها بیمه کنند.در ابتدا پوشش بیمه کشاورزی فقط محدود به محصولات کشاورزی، زراعی و باغی بود؛ اما اکنون محصولاتی مانند دام، زنبور عسل، کرم ابریشم، آبزیان پرورشی، طرح‌های جنگلداری، مرتع‌داری و آبخیزداری هم تحت پوشش قرار گرفته است.در حالت کلی، ۱۵۷ محصول دامی و شیلاتی را می‌توان با بیمه محصولات کشاورزی بیمه کرد. همچنین حوادث تحت پوشش این بیمه شامل تگرگ، طوفان، خشکسالی، زمین لرزه، سیل، سرمازدگی، یخبندان، آتش سوزی، صاعقه، آفات و امراض نباتی عمومی و قرنطینه‌ای و امراض حیوانی هستند. به عبارتی باید گفت که بیمه محصولات کشاورزی، هم برای کشاورزان و هم افراد فعال در دیگر حوزه‌های مرتبط قابل استفاده و خریداری است. صندوق بیمه محصولات کشاورزی با هدف حمایت از کشاورزان نیز یا هدف حمایت از کشاورزان و دامداران در سال ۱۳۵۸ توسط شورای انقلاب اسلامی مصوب و تشکیل شد. وظیفه اصلی این صندوق کمک به ادامه تولید محصولات کشاورزی و دامی است که بر اثر حوادث طبیعی و قهری دچار خسارت شده‌ است.

ضرورت استقلال صندوق بیمه کشاورزی

ارسلان قاسمی، رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق تعاون ایران درباره بیمه محصولات کشاورزی به صمت گفت: بیمه محصولات کشاورزی در دنیا به‌دلیل اینکه متغیرهای زیادی برای واردآمدن خسارت وجود دارد، برای حمایت از کشاورزان فعالیت می‌کند. بیمه کشاورزی به‌عنوان یکی از موثرترین روش‌های مدیریت ریسک در بخش زراعت پذیرفته شده و بر همین اساس کمتر کشوری است که نوعی از بیمه کشاورزی را ارائه نکرده باشد. در ایران نیز قرار داشتن کشور روی کمربند خشک اقلیم، منابع آبی ضعیف و نزولات جوی کم، وقوع پرشمار حوادث غیرمترقبه از جمله سیل و زلزله، سرمازدگی، حمله آفات مختلف و نوسان نرخ محصولات کشاورزی از جمله عواملی است که ضرورت بیمه کشاورزی و آگاهی‌بخشی به زارعان را بیش از پیش نمایان می‌کند.

وی با انتقاد از عملکرد صندوق بیمه محصولات کشاورزی بیان کرد: صندوق بیمه محصولات کشاورزی به تکالیف قانونی خود عمل نمی‌کند، در حالی ‌که نقش‌آفرینی صندوق به‌منظور حمایت از کشاورزان باید در حداکثر ممکن باشد. صندوق بیمه محصولات کشاورزی، وابسته به بانک کشاورزی و کاملا دولتی است که به‌عقیده بسیاری از کارشناسان از کارآیی لازم برخوردار نیست. وابستگی صندوق بیمه به بودجه محدود بانک کشاورزی موجب شده در صورت بروز حوادث غیرمترقبه تاخیر در پرداخت غرامت نگرانی‌هایی برای کشاورزان ایجاد کند. از سوی دیگر باتوجه به شرایط اقلیمی و خشکسالی‌های اخیر، بودجه صندوق نمی‌تواند جوابگوی غرامت کشاورزان در مواجهه با خسارات و بلایای طبیعی باشد و لازم است با تزریق منابع مالی نگرانی کشاورزان از تاخیر در پرداخت خسارات را به حداقل ممکن کاهش داد؛ از این رو اصلاح ساختار بیمه امری ضروری است.

قاسمی در تشریح مشکلات دیگر صندوق بیمه محصولات کشاورزی، افزود: تعرفه‌های بالا و در برخی از مواقع غیرواقعی یکی دیگر از چالش‌ها است. در واقع این تعرفه‌ها، صندوق را به‌جای کشاورز بیمه می‌کنند. از سوی دیگر صندوق بیمه کشاورزی باید از نماینده کشاورزان در جلسات تعیین خسارت محصولات کشاورزی دعوت کند.

وی با اشاره به نبود تمایل در کشاورزان برای بیمه محصولات کشاورزی اظهار کرد: بیمه‌گر محصولات کشاورزی هنگام پرداخت خسارت کم‌کاری و بهانه‌تراشی و از انجام تعهدات شانه خالی می‌کند. وقتی کشاورز محصول خود را تحت پوشش بیمه قرار می‌دهد، بیمه‌گر دریافت‌کننده خوبی است، اما در زمان پرداخت غرامت محصول با آوردن ماده و تبصره قانونی از پرداخت خسارت به میزان واقعی خودداری می‌کند. عملکرد نادرست سازمان بیمه‌گر رغبت کشاورز به بهره‌مندی از بیمه را کاهش داده و زارعان ترجیح می‌دهند محصول خود را بیمه نکنند.

رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق تعاون ایران با بیان راهکارهایی برای حل مشکلات بیمه محصولات کشاورزی اظهار کرد: تاخیر در پرداخت غرامت کشاورزان باوجود مشکلات متعدد این قشر، اعتراضات مکرر آنها را به‌دنبال داشته و لازم است دولت تمهیدات هوشمندانه‌ای در جهت حل این بحران و کاهش بار مشکلات مالی کشاورزان به کار گیرد. راهکار درست حل مشکلات خروج صندوق بیمه محصولات کشاورزی از زیر چتر دولت و واگذاری آن به اتحادیه‌ها و تعاونی‌ها است تا این نهادها بتوانند برنامه‌ریزی خوبی برای آن انجام دهند. در مجموع باتوجه به کارآ نبودن صندوق بیمه محصولات کشاورزی، کشاورزان و تولیدکنندگان تمایلی به بیمه ندارند، زیرا غرامت پرداختی نسبت به رقم خسارت حادث‌شده ناچیز است. با اینکه هیات عالی واگذاری مصوب کرد صندوق بیمه به بخش غیردولتی واگذار شود، این امر تا امروز محقق نشده است. در نهایت باید مجموعه‌هایی شبیه صندوق بیمه کشاورزی در بخش کشاورزی وجود داشته باشند تا بتوانند از تولید محصولات کشاورزی محافظت کنند.

تعلل در پرداخت غرامت

جمیل علیزاده شایق، دبیر انجمن برنج درباره خسارت‌های گوناگون واردآمده به محصولات کشاورزی به صمت گفت: سال‌ها بود که کشاورزان از خشکسالی و باران‌های بی‌موقع و سیلاب‌ها می‌نالیدند، زیرا این پدیده‌ها خسارات زیادی به محصولات آنها وارد می‌کند؛ از همین رو بحث بیمه محصولات کشاورزی و باغی به‌عنوان یک راهکار برای جبران خسارات مطرح شد. ایران کشور حادثه‌خیزی است و حوادث غیرمترقبه بیش از هر چیز دیگری به زمین‌های زراعی و باغ‌ها آسیب می‌رسانند، این در حالی است که در بسیاری از موارد به کشاورز توصیه فنی می‌شود که در منطقه‌ای که درگیر بحران کم‌آبی یا سرمازدگی است، اقدام به کشت نکند. کشاورزان برای کاهش خسارت باید با کارشناسان هماهنگ باشند و به توصیه‌ها گوش دهند.

وی با اشاره به اهمیت بیمه محصولات کشاورزی اظهار کرد: وقتی کشاورز محصول خود را تحت پوشش بیمه قرار می‌دهد، در صورت بروز هر گونه خسارتی دچار نگرانی نمی‌شود و اطمینان دارد که خسارت او جبران می‌شود.

دبیر انجمن برنج با انتقاد از نحوه پرداخت خسارت توسط صندوق بیمه کشاورزی بیان کرد: فاکتورهای لحاظ‌شده و نحوه پرداخت خسارت، باعث نارضایتی کشاورزان شده است. بیمه کشاورزی با سایر بیمه‌ها متفاوت است. بانک کشاورزی که مسئولیت بیمه کشاورزان را برعهده دارد باید انعطاف بیشتری داشته باشد؛ این در حالی است که صندوق بیمه کشاورزی برای پرداخت خسارت بهانه‌های مختلفی برای کشاورزان می‌آورد.

شایق باتوجه به نقش آموزش در فرهنگ‌سازی بیمه کشاورزی گفت: سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی یکی از سازمان‌های زیرمجموعه وزارت جهاد کشاورزی است. در سال ۹۶ صندوق بیمه ‌کشاورزی و معاونت ترویج سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با هدف توسعه فرهنگ بیمه و روان‌سازی ارائه خدمات بیمه‌ای موردنیاز بخش کشاورزی، تفاهمنامه همکاری امضا کردند که براساس این تفاهمنامه حمایت از تولید محتوا با مشارکت صندوق بیمه کشاورزی در راستای کاهش خسارت و افزایش تولیدات بخش کشاورزی و آموزش و توانمندسازی از طریق مدرسان بیمه‌ای برای فرهنگ‌سازی بیمه کشاورزی انجام می‌شد، اما متاسفانه این اقدامات دیگر فراموش شده و مدت‌هاست که انجام نمی‌شود. باید دوباره این اقدامات انجام شود و سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و صندوق بیمه کشاورزی کلاس‌های آموزشی برگزار کنند تا کشاورزان از مزیت‌های بیمه کشاورزی آگاه شوند.

دبیر انجمن برنج با اشاره به عدم تمایل کشاورزان به بیمه محصولات کشاورزی و میزان حق‌بیمه آنها اظهار کرد: حق‌بیمه‌ها به این بستگی دارد که کشاورز می‌خواهد محصول خود را در برابر چه فاکتورهایی بیمه کند؛ در نتیجه متناسب با آن حق‌بیمه پرداخت می‌کند. با این حال کشاورزان از پوشش بیمه‌ای صندوق بیمه کشاورزی استقبالی نمی‌کنند، زیرا نتیجه‌ای برای آنها ندارد.

سخن پایانی

محصولات کشاورزی و دامی معمولا از سوی حوادث طبیعی در معرض تهدید قرار دارند و در این میان پرداخت غرامت و بیمه محصولات، دام و طیور راهکاری برای ایجاد انگیزه و جبران خسارت‌های مالی کشاورزان و دامداران است. بااینهمه عدم پرداخت به موقع غرامت، بالا بودن حق بیمه، برآورد پایین و پرداخت کم غرامت از جمله دلایلی است که نارضایتی کشاورزان را به همراه داشته و کشاورزان تمایلی به بیمه محصولات خود ندارند.