چند روز پیش، سازمان فضایی امریکا (ناسا) عکسی از یک ابر ۵ کیلومتری متشکل از متان روی جو کهریزک را منتشر کرد که در فرآیند دفن زباله ایجاد شده بود. خبر حاکی از آن بود که دانشمندان ناسا بیش از ۵۰ نقطه را در سراسر جهان شناسایی کرده‌اند که به‌میزان عمده‌ای متان وارد جو می‌کنند. این بررسی جامع یک پیشرفت در زمینه مبارزه با گازهای گلخانه‌ای قوی محسوب می‌شود. متان کمابیش عامل ۳۰ درصد افزایش دمای جهانی تا به امروز است. هرچند مقدار این گاز در جو زمین بسیار کمتر از کربن دی‌اکسید است، اما در مقیاس زمانی یک قرن، حدود ۲۸ برابر گاز گلخانه‌ای قوی‌تر است و این مقدار در یک بازه زمانی ۲۰ ساله، به ۸۰ برابر می‌رسد. صمت به بهانه انتشار این عکس به بررسی دلایل این میزان از انتشار متان در جنوب تهران پرداخت.

متان، عامل ۳۰ درصد افزایش دمای جهانی

متاسفانه برخی مواقع شاهد هستیم که حجم وسیعی از زباله‌های تولیدی در بخش‌های مختلف خانگی، صنعتی و ساختمانی بدون رعایت نکات حفاظتی و مدنظر قرار گرفتن بحث تفکیک، توسط متولیان دفع پسماند در اطراف شهرها و کوه‌ها دفن رها می‌شود، گاه دفن زباله به این شیوه موجب متصاعد شدن بوی ناخوشایند در فضا و محل تجمع حیوانات موذی خواهد شد. کارشناسان معتقدند سیستم از بین بردن پسماند باید با رعایت نکاتی همراه باشد که آسیب کمتری به محیط‌زیست وارد شود و ما باید از تجربیات کشورهای بزرگ دنیا در این‌باره الگوبرداری تا بدانیم چگونه زباله‌های خود را بازیافت کنیم. در واقع، نیازمند یک برنامه‌ریزی و سازماندهی است و باید متخصصان امر و کسانی که تجربه کافی و اطلاعات در این زمینه دارند، برنامه‌ریزی را انجام دهند؛ اما هیچ شهرداری در جهان، توانایی انجام چنین کار بزرگی را
 ندارد.

 به‌همین دلیل، سازمانی با عنوان سازمان مدیریت پسماند تاسیس شد که در ابتدا کار خود را با قدرت آغاز کرد، اما بنا به‌دلایلی، وقفه در کارش افتاد. همین سازمان را می‌شود به‌عنوان یک نهاد مسئول شکل داد و برایش برنامه‌ریزی کرد.

تفکیک از مبدأ، یک اقدام سودآور

حمیدرضا پورعلاقه‌بندان، کارشناس پسماند در گفت‌وگو با صمت گفت: در بحث مدیریت پسماند، باید از تجربه کشورهای پیشرفته نظیر ژاپن بهره بگیریم و به‌عبارت دیگر، راهکارهای تجربه‌شده آنها را به‌کار ببندیم. موردی که امروز در بحث مدیریت پسماند موردتاکید قرار می‌گیرد، روش‌های جمع‌آوری و جداسازی پسماند از مبدأ و هنگام تولید است. بنابراین، در گام نخست، تفکیک پسماند از مبدأ از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اگر تفکیک در هنگام تولید اتفاق بیفتد، می‌توان برنامه‌های بیشتری برای بازیافت آن داشت، اما آن بخش از پسماندهایی که جزء مهمی در بخش امحا و دفن به‌شمار می‌آیند پسماندهای آلی و به‌عبارت دیگر، زباله‌های تر هستند. اگر این زباله‌ها به‌طورصحیح مدیریت نشوند، منجر به ایجاد گازهای گلخانه‌ای و متان می‌شوند.

هزینه سرسام‌آور دفن زباله

وی ادامه داد: مدیریت پسماند متشکل از زباله‌های تر و خشک بسیار هزینه‌بر است و در بخش کوچکی از کشور پسماند خشک و تر جدا، اما در بخش‌های زیادی از کشور، پسماند به‌صورت مخلوط جمع‌آوری می‌شود. برای مثال، اگر روزانه هزار تن پسماند در شهری نظیر اصفهان جمع‌آوری می‌شود که تنها ۷۷۰ تن آن از مبدأ جداسازی می‌شود و ۹۳۰ تن دیگر به‌صورت مخلوط جمع‌آوری می‌شود، اما در شهری مانند اصفهان این امکان وجود دارد که ۹۳۰ تن پسماند وارد خطوط پردازش پسماند قرار بگیرد و این امکان وجود دارد که بعد از پردازش وارد کارخانه کمپوست و کود آلی می‌شود که در این روند انتشار متان به کمترین میزان ممکن انجام می‌گیرد، اما چنین روندی در همه شهرها و استان‌های کشور از جمله تهران امکان‌پذیر نیست و ظرفیت برای پردازش پسماند وجود ندارد و بخشی از پسماندها بدون هیچ پردازشی به محل دفن یا امحا انتقال داده می‌شود.

این کارشناس پسماند گفت: در واقع پسماندی که پردازش و جداسازی نشده و مدیریت خاصی به‌ویژه در بخش ارگانیک آن انجام نگرفته است. وقتی به محل دفن منتقل شود، علاوه بر آسیب به شیرابه‌های تولیدی خاک محل دفن، بو آب‌های زیرزمینی منجر به انتشار زیاد گاز متان می‌شود؛ به‌طورمعمول از دفن زباله که ناشی از تجزیه بی‌هوازی یا هوازی پسماد است. حال اینکه در عکس ناسا ابر ۵ متری دیده شده، اتفاقی بوده که تازه رویت و در واقع به‌تازگی رسانه‌ای شده است.

تولید کمپوست و کود هم، متان تولید می‌کند

وی افزود: از آنجایی که بخش آلی زباله‌های تر برای تولید کمپوست و کود مورداستفاده قرار می‌گیرد، این روند هم متان تولید می‌کند. در واقع، فرآیند غیراصولی تولید کمپوست هم منجر به تولید گازهای گلخانه‌ای می‌شود. به‌عبارت روشن‌تر، دفن زباله و تولید غیراستاندارد کمپوست بیشتر متان تولید می‌کند، به‌ویژه در سال اول دفن میزان انتشار متان بسیار بالا است.

پورعلاقه‌بندان گفت: اگر بخواهیم پسماندهای شهرها را به جایی دیگر برای انداختن در خط پردازش ارسال کنیم، باید هزینه هنگفت و بسیار بالایی را صرف کنیم، چرا که حمل‌ونقل پسماند به‌شدت گران است و در کل مدیریت پسماند، فرآیندی هزینه‌بر و بدون سود است. به‌همین دلیل، در همه جای دنیا سوبسید به آن تعلق می‌گیرد، متاسفانه در ایران عبارت طلای کثیف به‌اشتباه جا افتاده است و ما چیزی با این عنوان نداریم و مدیریت پسماند یکی از فرآیندهای هزینه‌بر است و در توان شهرداری‌ها نیست که بخواهند دست به چنین اقدامی بزنند. به‌اعتقاد من، اگر هم می‌خواهند سرمایه‌گذاری کنند، خوب است در ابتدای مدیریت پسماند در جریان تفکیک آن اتفاق بیفتد. اپلیکیشن‌ها کمک زیادی در تفکیک زباله‌های خشک و تر می‌کنند، اما مشکل اصلی در مدیریت زباله‌های آلی است که در تهران توان مدیریتی کافی وجود ندارد. تهران نزدیک به ۴.۵ تن زباله آلی تولید می‌کند و راه‌حل آن یا زباله‌سوزهای خوب است یا فرآیند حذف بی‌هوازی.

بازیافت زباله با یک اپلیکیشن

همان‌گونه که پیش‌تر هم اشاره شد، تفکیک زباله از مبدأ از سوی خانوار و سرمایه‌گذاری روی این فرآیند، می‌تواند از صرف هزینه‌های آتی بکاهد. در این رابطه، مصطفی جوادی، کارآفرین در حوزه نوآوری‌های اجتماعی، در گفت‌وگو با صمت درباره اپلیکیشن «نگین‌بازیاب» که برنامه‌ای در راستای تفکیک پسماندهای خانگی است، گفت: از آنجایی که یکی از معضلات این روزهای شهرها، مدیریت پسماندها و حجم زیاد زباله‌های خانگی است، تصمیم گرفتیم در راستای یک برنامه منظم تا حد زیادی این معضل را برطرف کنیم. در مناطقی که در آن رفت‌وآمد زیادی وجود دارد، به‌همان میزان، حجم زباله‌ها به‌مرور زمان افزایش می‌یابد و تاکنون اقدام مناسبی هم از سوی شهرداری‌ها مشاهده نشده است، به‌همین دلیل تصمیم گرفتیم در حوزه مدیریت پسماند کارآفرینی کنیم.

به‌گفته جوادی، نخستین گامی که لازم است، برداشته شود، فرهنگ‌سازی و افزایش آگاهی مردم در زمینه بازیافت زباله است و در کنار آن، باید اقدامات فرهنگی موثری هم انجام داد. در واقع، باید برای درآمدزایی از پسماند و تاثیرگذاری در محیط‌زیست، فرهنگ‌سازی کرد. ما در ابتدا کارخانه بازیافت شیشه و پلاستیک را راه‌اندازی کردیم تا بتوانیم مواد اولیه لازم را تامین کنیم. گفتنی است، جدا کردن زباله از خانه‌ها تنها اقدام کافی نیست، چراکه از سوی زباله‌گردها در شهرها دوباره تجمیع یا از سوی ماشین‌های زباله ترکیب می‌شوند و در عمل جداسازی انجام‌شده توسط مردم به‌هدر می‌رود. مردم ابتدا باید یاد می‌گرفتند که چگونه پسماندهای خود را در منزل تفکیک کنند. برای مثال، نحوه دور ریختن شیشه، کاغذ و پلاستیک متفاوت است.

این کارآفرین خاطرنشان کرد: بهترین راه، تشویق افرادی است که به جمع‌آوری زباله‌ها می‌پردازند و همچنین افرادی که در خانه زباله‌های‌شان را تفکیک می‌کنند. خوشبختانه توانستیم از طریق طراحی یک اپلیکیشن و عضویت این 2 گروه در آن، نظم مشخصی به فرآیند تفکیک زباله‌ها بدهیم.

وی ادامه داد: روش کار این‌گونه است که افراد از طریق آیکون‌های موجود در این اپلیکیشن، در هر زمان به کارکنان ماشین‌های جمع‌آوری زباله اطلاع می‌دهند که دارای چه میزانی از زباله خشک و قابل‌بازیافت هستند و آنها برای دریافت این زباله به محل اعزام می‌شوند.

 جوادی گفت: در این شرایط افرادی که مسئولیت جمع‌آوری زباله را دارند، با ثبت اسم فردی که زباله را از وی دریافت کرده‌اند و مشخصات زباله بازیافتی، به‌صورت منظم زباله‌ها را از خانه‌ها به‌صورت تفکیک‌شده به‌سوی محل بازیافت، انتقال می‌دهند. وی در ادامه گفت: یکی از راهکارها برای جذب حداکثری مردم، قراردادهایی با مرکز خریدی دیگر، برای تخفیف محصولات به اعضای خود در این اپلیکیشن بستیم.

در حقیقت، این تخفیف‌ها به افرادی که به تفکیک زباله از منزل می‌پردازند، تعلق می‌گیرد. در پی آن، با بانک سامان هم قراردادی مبنی بر ارائه یک شماره حساب و کارت عابربانک به این افراد، امضا شد. به‌عبارت دیگر، هر فردی که پسماندهای خود را تحویل داد، پس از ثبت آن در اپلیکیشن، هزینه آن به اعتبار کارت پسماند بانک سامان واریز می‌شود. در واقع، وجهی بابت پسماندهای‌شان دریافت می‌کنند.

به‌گفته جوادی، افرد می‌توانند با کارت‌های اعتباری پسماند خود، حتی از سایت فروشگاهی خودمان هم خرید و همچنین، می‌توانند در سفر به کیش از تخفیفات در دریافت خدمات گوناگون استفاده کنند؛ باتوجه به اهمیت تولید داخلی، تمامی این تخفیف‌ها برای خرید کالاهای ایرانی و داخلی است.

سخن پایانی

به‌گفته کارشناسان، اینکه در کشور ما از تولید انرژی از پسماند استقبال چندانی نشده است، به ارزان بودن انرژی برمی‌گردد. از آنجایی که منابع نفت و گاز کشورمان تا حد زیادی تامین‌کننده انرژی در کشورمان است، طبیعی است که مصرف این انرژی نسبت به دیگر کشورها ارزان‌تر باشد، اما امروزه لزوم بهینه‌سازی مصرف به‌منظور تولید انرژی به‌شدت احساس می‌شود. روزانه چندین هزار تن پسماندهای شهری و خطرناک در سطح کشور تولید می‌شود؛ زباله‌هایی که برخی از آنها خطرناک هستند و آسیب‌های فراوانی به محیط‌زیست می‌زنند، اما می‌توانند منبعی برای تولید انرژی گرمایشی و الکتریکی باشند. بنابراین، تفکیک زباله‌های خشک و تر از ابتدا، همان حلقه گمشده مدیریت پسماند است که با سرمایه‌گذاری روی آن، می‌توان از هزینه‌های هنگفت، در بخش دفع و امحای زباله کاست. با این وجود، نگرش جامع و واحدی درباره چرخه پسماند در مدیریت آن وجود ندارد و بیشتر مدیران نهادهای دولتی مربوطه نظیر شهرداری‌ها با نگرش کسب سود به آن نگاه می‌کنند.