در بخشی از سیاست‌های ایجاد تحول در نظام آموزش‌وپرورش کشور ذیل عنوان بهینه‌سازی فضا، زیرساخت‌های کالبدی و تجهیزات مدارس در مسیر تحقق اهداف نظام آموزشی کشور بر رعایت اصول آموزشی با مکان‌یابی و توزیع فضا به‌تناسب نیازها، طراحی و ساخت مجتمع‌های آموزشی و تجهیز مدارس به امکانات مناسب و باکیفیت تاکید شده است. با وجود تلاش‌هایی که در ۴ دهه گذشته در بحث آموزش‌وپرورش کشور انجام شده، اما واقعیت این است که در حوزه توسعه، تجهیز، تعمیر و نگهداری از مدارس و فضاهای آموزشی با چالش‌های جدی مواجه هستیم. به باور کارشناسان، کیفیت و تامین تجهیزات آموزشی در مدارس با توجه به نقشی که در توسعه و رشد و اعتلای کشور دارند، چندان در اولویت نیست. در این میان، سهم آموزش‌وپرورش از بودجه بسیار اندک است و از همین بودجه اندک هم سهم سرسوزنی در نهایت صرف تامین تجهیزات آموزشی و کمک‌آموزشی می‌شود و اینجاست که بخش مهمی از کیفیت آموزشی فراموش می‌شود. در این گزارش به بهانه نزدیک شدن به سال تحصیلی جدید به بررسی وضعیت مدارس از نظر تجهیزات آموزشی و کمک‌آموزشی پرداخته‌ایم.

محور، عدالت آموزشی است

محمدامین مهرورز، مدیرکل دفتر ساماندهی فضا و تجهیزات سازمان نوسازی مدارس کشور در ابتدای این گفت‌وگو درباره فرآیند کلی تجهیز مدارس از سوی این سازمان به صمت گفت: تجهیزات مدارس در ۷ گروه اداری، کلاسی، هنرستانی، کمک آموزش و آزمایشگاهی، نمازخانه و خوابگاهی و سرمایش و گرمایش و رایانه و ماشین‌های اداری دسته‌بندی‌شده که در این گروه‌ها، تجهیزات گوناگونی قرار می‌گیرد. رسالت اصلی آموزش‌وپرورش، ساخت مدرسه است؛ بنابراین اولویت اصلی سازمان نوسازی نیز تجهیز مدارس جدید است. سازمان نوسازی وظیفه تجهیز مدارس دولتی را در تمام رده‌های تحصیلی بر عهده دارد. مهرورز در ادامه اظهار کرد: برای تامین تجهیزات مدارس در بودجه‌های سالانه‌ای که از سوی مجلس مصوب می‌شود، ردیف‌های اعتباری تعیین شده است. سازمان برنامه‌وبودجه، بودجه سالانه آموزش‌وپرورش را تعیین می‌کند که در ردیف‌های اعتباری به‌حساب این سازمان واریز می‌شود. این اعتبارات به‌تناسب جمعیت دانش‌آموزی، سرانه فضای آموزشی و مهم‌تر از همه براساس اصل عدالت آموزشی به نسبت بین استان‌ها تقسیم می‌شود و طبق تفاهمنامه‌هایی در اختیار آنها قرار می‌گیرد. وی افزود: در برنامه‌ریزی برای تامین تجهیزات مدارس عواملی مانند جمعیت دانش‌آموزی، ساخت فضاهای آموزشی مدارس و همچنین ضریب برخورداری استان‌های از امکانات آموزشی به عبارت دیگر، اصل عدالت آموزشی تأثیرگذار است. اصل مهم برای وزارت آموزش‌وپرورش عدالت آموزشی است و در این راستا برای اختصاص اعتبار، ضریب برخورداری استان‌ها از امکانات مورد توجه است.

در بستر فناوری نوین

مهرورز در پاسخ به این پرسش که تجهیزات آموزشی و کمک‌آموزشی مدارس کشور چقدر به‌روز و براساس استانداردهاست، اظهار کرد: در این زمینه همواره با سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی که در سند زیر نظام تامین فضا و تجهیزات از اسناد ۶گانه سند تحول بنیادی، وظیفه ابلاغ و تعیین ضوابط و مشخصات فنی را دارد و سازمان استاندارد، نشست‌هایی برگزار می‌کنیم و شاخص‌های مربوط به تجهیزات مدارس را بروزرسانی می‌کنیم. در حال‌حاضر محور اصلی که برای بروزرسانی تجهیزات مدارس دنبال می‌کنیم، این است که در بستر فناوری‌های نوین حرکت کنیم؛ از این‌رو به‌طور جدی در حال رصد تجهیزات مبتنی بر هوش مصنوعی هستیم و برنامه داریم برای تامین تجهیزات موردنیاز و فناوری‌های نوین با شرکت‌های دانش‌بنیان وارد همکاری شویم. البته در حال‌حاضر این همکاری‌های دوجانبه با شرکت‌های دانش‌بنیان برقرار است و تفاهمنامه‌های گوناگونی هم در این زمینه منعقد کرده‌ایم. با معاونت علمی ریاست جمهوری نیز یک تفاهمنامه داریم تا از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان استفاده کنیم.

کلاس‌هایی منطبق بر ارگونومی

مدیرکل دفتر ساماندهی فضا و تجهیزات سازمان نوسازی مدارس کشور در ادامه اظهار کرد: جدیدترین کاری که در زمینه تجهیزات آموزشی مدارس در دستور کار داریم، تلاش برای تجهیز کلاس‌های درس مدارس براساس ارگونومی بدن دانش‌آموزان است. در این راستا باید کم‌کم تجهیزات قدیمی را به تجهیزات نو براساس استانداردهای جدید بروزرسانی و جایگزین کنیم. این تجهیزات براساس ارگونومی بدن دانش‌آموزان قابل تنظیم است.

مهرورز درباره برنامه‌های سازمان نوسازی برای سال جدید اظهار کرد: امسال برای تجهیزات آموزشی و کمک‌آموزشی بیش از ۳ هزار میلیارد تومان برنامه داریم که در برنامه بودجه ۱۴۰۲ دیده‌شده و امیدواریم تخصیص یابد تا بتوانیم از آن برای تامین تجهیزات مدارس استفاده کنیم.

روند رو به رشد تامین تجهیزات

مهرورز با اشاره به مشکلات سازمان نوسازی مدارس با توجه به شرایط کنونی و چالش‌های اقتصاد کلان، گفت: در حال‌حاضر بیش از ۱۰۰ هزار مدرسه در سطح کشور داریم و با توجه به بودجه اندک آموزش‌وپرورش، اعتباری که برای تجهیز مدارس اختصاص داده می‌شود، کفاف تامین نیازهای آموزشی و کمک‌آموزشی آنها را نمی‌دهد. براساس این محدودیت‌ها آنچه برای تامین تجهیزات در اولویت سازمان نوسازی قرار دارد، تجهیز مدارس تازه تاسیس است. البته با وجود مشکلات اقتصادی و تحریم‌ها که موانعی بر سر راه بودجه هم بوده در تامین تجهیزات مدارس وضعیت روبه‌رشدی را داشته‌ایم. به‌عنوان نمونه، سال گذشته حدود ۱۵۰۰ تا ۱۶۰۰ میلیارد تومان تامین تجهیزات آموزشی برای مدارس داشته‌ایم. امسال این عدد به دو برابر و به بیش از ۳ هزار میلیارد تومان رسیده که این نوید را می‌دهد که می‌توانیم تجهیزات قابل‌قبولی در اختیار مدارس و دانش‌آموزان قرار دهیم.

در فرآیند تجهیز مدارس اولویت نخست آموزش‌وپرورش و سازمان نوسازی، کیفیت است و براساس منویات رهبری که بر رشد تولید تاکید دارند، تمام تلاش ما این است که تا جای ممکن، تجهیزات آموزشی مدارس را از تولیدات داخل تامین کنیم. دومین تاکید ما بر این است که براساس منویات رهبری، دستورات وزیر آموزش‌وپرورش و ریاست تجهیز و نوسازی مدارس، در راستای دانش علمی و اشتغال‌آفرینی بیشترین ردیف اعتباری را به هنرستان‌ها اختصاص دهیم. مهرورز در پایان با تاکید بر اینکه آموزش‌وپرورش متولی اتفاق مهمی به‌نام آموزش است، اظهار کرد: دفتر ساماندهی فضا و تجهیزات سازمان نوسازی مدارس کشور و به‌ویژه سازمان نوسازی مدارس جزو نهادهای اجرایی پیشگام هستند. در حال‌حاضر روزانه حدود ۸ پروژه که شامل ۳۵ تا ۳۶ کلاس درس است، احداث می‌کنیم. امسال در ابتدای مهر حدود ۲۰۰۸ مدرسه و تا پایان سال ۱۲۰۰ مدرسه دیگر تحویل می‌دهیم. این رقم بزرگی است و به‌دنبال آن، حدود ۲۲۰ هزار دانش‌آموز امسال از فضای آموزشی نو بهره‌مند می‌شوند. سالانه حدود ۳۵۰ هزار دانش‌آموز را در مدارس نو پذیرش می‌کنیم که انگیزه مضاعف برای تحصیل است. در زمینه تامین تجهیزات مدارس هم سعی تلاش داریم غالب تجهیزات در قالب فناوری‌های نوین باشد و در این راستا مقررشده امسال برای تجهیزات آموزشی و کمک‌آموزشی مدارس حدود ۳۲۰۰ تا ۳۳۰۰ میلیارد تومان اعتبار صرف شود.

فهم اشتباه از آموزش باکیفیت

در ادامه نظر محمدرضا نیک‌نژاد، کارشناس آموزش‌وپرورش که ۳۰ سال سابقه معلمی دارد را درباره وضعیت مدارس در بحث تجهیزات آموزشی و کمک‌آموزشی و استانداردهای آنها جویا شدیم. نیک‌نژاد در این زمینه با اشاره به اینکه مدارس ما در زمینه تجهیزات فقیر هستند به صمت گفت: واقعیت این است که امکانات مدارس ما بسیار اولیه و ابتدایی است و در این بخش دچار ضعف جدی هستیم. مدارس ما چه قدیمی، چه نوساز در این بخش فقیر هستند. عموم مدارس ما خیرساز هستند و بودجه‌های دولتی چندان در تجهیز یا نوسازی آنها استفاده نمی‌شود. هزینه‌های جاری مدارس هم در قالب مشارکت‌های مردمی و... عموما از جیب خانواده‌ها تامین می‌شود. از سویی تامین تجهیزات مدرسه، تجهیز کتابخانه‌ها و کارگاه‌ها با توجه به هزینه‌های بالایی که دارند، با کمک‌ها مردمی خیرین سخت است؛ ازاین‌رو مدارس دولتی عادی از تجهیزات آموزشی و کمک‌آموزشی استاندارد و به روز محروم هستند. البته گاه کمک‌هایی هم از سوی مردم می‌شود که جوابگو نیست، کمک دولت هم بسیار اندک و ناچیز است. این کارشناس حوزه آموزش در ادامه با اشاره به اینکه وضعیت مدارس ما در تامین وسایل و تجهیزات آموزشی خوب نیست، ادامه داد: بودجه‌ای که به آموزش‌وپرورش اختصاص پیدا می‌کند، دست‌کم یک‌سوم آن، کسر بودجه است و براساس گفته وزرا در دوره‌های مختلف از عددی هم که به‌عنوان بودجه تایید می‌شود، ۹۸ درصد و چه‌بسا بیشتر، صرف هزینه‌های جاری و حقوق معلمان می‌شود؛ بنابراین برای تجهیز مدارس اعتباری باقی نمی‌ماند. در اشل‌های جهانی ۷۰ تا ۸۰ بودجه آموزش‌وپرورش برای پرداخت هزینه‌های جاری و ۲۰ درصد صرفا برای کیفیت‌بخشی به آموزش است، حال‌ آنکه در کشور ما ۹۸ تا ۹۹ هزینه جاری و پرسنلی است و در نهایت یک یا در حالت خوش‌بینانه، ۲ درصد برای کیفیت‌بخشی که تجهیزات آموزشی و کمک‌آموزشی مدارس در ذیل آن قرار دارد، می‌ماند که با توجه به وسعت نیاز این بخش، عملا این عدد به‌جایی نمی‌رسد. وی در پاسخ به این پرسش که چرا به تجهیز مدارس اهمیت داده نمی‌شود، اظهار کرد: پرداخت حقوق معلمان و پرسنل اولویت نخست است و متاسفانه در این بخش هم شاهد رضایتمندی آنها نیستیم. البته در حرف، تجهیز مدارس و بروزرسانی و استاندارد بودن آنها مطرح می‌شود، اما از حرف تا عمل فاصله بسیار است. عموما بودجه آموزش‌وپرورش در این بخش هزینه نمی‌شود. گاه خود مدارس اقدام به تجهیز مدارس می‌کنند، اما در این زمینه از سوی آموزش‌وپرورش شاهد روند سیستماتیکی نیستیم.

رویکرد آموزش‌وپرورش کنکورمحور است

این کارشناس حوزه آموزش ادامه داد: متاسفانه رویکرد آموزش‌وپرورش، کنکورمحوری است که این رویکرد، سایر بخش‌ها از جمله کیفیت آموزش را نیز تحت‌تاثیر قرار داده است. به‌جای تجهیزات آموزشی و کمک‌آموزشی برنامه‌های کنکوری و به‌عنوان نمونه استفاده از فلان دبیر که قبولی کنکور داشته در اولویت است و برای آن‌هم مدرسه و هم دانش‌آموزان حاضرند هزینه پرداخت کنند، اما تامین اعتبار برای بالا بردن کیفیت آموزش سخت است. این‌گونه است که مدارس ما در زمینه تجهیزات آموزشی و کمک‌آموزشی فقیر هستند. وی ادامه داد: مشکل اصلی ما در حوزه آموزش اینجاست که به تعریف درستی از کیفیت آموزشی نرسیده‌ایم. به نظر من کیفیت آموزش یعنی از ۴۰۰ تا ۵۰۰ دانش‌آموز، ۱۰ نفرشان پژوهشگر شوند. این هم با حرکت به سمت کیفیت‌بخشی واقعی به مدرسه محقق می‌شود که در بخشی از آن تجهیزات و امکانات آموزشی و کمک‌آموزشی قرار دارد.

گمشده‌ای به‌نام آموزش

نیک‌نژاد راهکار حل مشکلات کنونی که فضای آموزشی کشور را در تحت‌تاثیر قرار داده را توجه به آموزش واقعی دانست و تاکید کرد: اگر به معنای واقعی در بین سیاست‌گذاران تا مسئولان و خانواده‌ها، آموزش معنا و جایگاه درست و استاندارد خود را پیدا کند، بخش زیادی از مشکلات این بخش برطرف می‌شود. متاسفانه در برنامه‌های کلان، آموزش‌وپرورش در اولویت نیست در حالی که در دنیا دومین بخشی که بسیار موردتوجه است و اعتبارات زیادی هم به آن اختصاص داده می‌شود، آموزش‌وپرورش است.

وی با اشاره به اینکه آموزش کنش فرهنگی است، اظهار کرد: در بخش زیادی از هرم مازلو، یعنی بخش تحتانی آن، نیازهای فیزیولوژی است که تا این نیازها چه در سطح جامعه و چه مدرسه برآورده نشود، فرد به لایه‌های بالاتر نخواهد رسید. متاسفانه بیش از ۸۰ تا ۹۰ جامعه ما در سطح نیازهای فیزیولوژی مانده‌اند و تا از این مرحله عبور نکنند به سطوح بالا نمی‌رسند. در این میان آموزش در سطوح بالا قرار دارد و این‌گونه است که در جامعه ما برای آموزش و البته آموزش باکیفیت ارزشی قائل نیستند و در سیاست‌گذاری‌های کلان نیز به این موضوع توجه چندانی نمی‌شود.

سخن پایانی

بنا براین گزارش متولیان امر تاکید دارند که در تجهیز مدارس نهایت تلاش را به کار گرفته‌اند تا براساس عدالت آموزشی بهترین شرایط را ایجاد کنند که مدارس بتوانند باکیفیت بالاتری آموزش را در مرکز توجه قرار دهند، اما در مقابل کسانی که سال‌هاست در این زمینه فعالیت دارند، معتقدند نظام آموزش‌وپرورش ما در این بخش فقیر است و عملکرد ضعیفی دارد که در وضعیت ظاهری مدارس مشخص است.

هنوز هم یکی از بزرگ‌ترین مشکلات مدیران مدارس در استقبال از سال تحصیلی جدید، نبود حداقل اعتبارات لازم برای انجام تعمیرات اساسی یا جزیی است. به هر حال دولت و وزارت آموزش‌وپرورش باید با تقویت زیرساخت‌ها به‌ویژه در مناطق کم‌برخوردار، عدالت آموزشی را عینیت بخشند.