بکارگیری فناوری در کلاس درس به‌منظور افزایش مشارکت دانش‌آموزان و همچنین توانمندسازی معلمان، ضروری است. دسترسی بیشتر به فناوری، این امکان را برای دانش‌آموزان فراهم می‌کند که به طیف وسیعی از اطلاعات دسترسی داشته باشند. استفاده از فناوری در مدارس هنوز موضوعی است که به‌شدت موردبحث قرار دارد. کارشناسان معتقدند باوجود گذشت 2 سال از آموزش‌های مجازی هنوز نسبت به کاربرد فناوری در فرآیند آموزش واکنش تدافعی دارند و بیشترشان تمایلی برای پیشرفت در این عرصه نمی‌بینند. صمت در گزارش پیش‌رو به بررسی اهمیت نگرش مدیران و مسئولان در مدارس به توسعه نوآوری در آموزش پرداخته است.

ابزارهای دیجیتال، تعامل دانش‌آموزان را افزایش می‌دهد

قانون تعریف خاصی از شرکت دانش‌بنیان دارد و یک شرکت تنها در صورتی دانش‌بنیان نامیده می‌شود که در تعریف قانونی قرار بگیرد. از نگاه قانون و برطبق ماده یک قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسه‌های دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات که در سال ۱۳۸۹ تصویب شده، تعریف شرکت دانش‌بنیان عبارت است از: «شرکت و موسسه‌های دانش‌بنیان، شرکت یا موسسه خصوصی یا تعاونی است که به‌منظور هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش‌محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی شامل گسترش و کاربرد اختراع و نوآوری، تجاری‌سازی نتایج تحقیق و توسعه شامل طراحی و تولید کالا و خدمات در حوزه فناوری‌های برتر و با ارزش‌افزوده فراوان به‌ویژه در تولید نرم‌افزارهای مربوط تشکیل می‌شود. برخی از معلمان معتقدند استفاده از فناوری در کلاس درس باعث حواس‌پرتی دانش‌آموزان می‌شود.

آنها بر این باور هستند که استفاده از فناوری نه‌تنها عملکرد دانش‌آموزان را بهبود نمی‌بخشد، بلکه استفاده مکرر از رایانه در کلاس درس، تاثیر منفی در آموزش دانش‌آموزان دارد، اما این دیدگاه در حال تغییر است. پس از یک سال آموزش از راه دور در دوران کرونا، آنها متوجه شدند، استفاده از فناوری و ابزارهای دیجیتالی، تعامل و همکاری دانش‌آموزان را افزایش می‌دهد و باعث ایجاد نوآوری و افزایش یادگیری می‌شود. فناوری به خودی خود منجر به آموزش و یادگیری نمی‌شود و نقش راهنما (مربی) بسیار تاثیرگذار است.

لزوم ایجاد زیست‌بوم نوآوری در آموزش و پرورش

محمد وحیدی، عضو کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری مجلس شورای اسلامی درباره اهمیت فناوری در امر آموزش گفت: مسیر دانش‌بنیان باید به‌سمتی برود که آموزش و پرورش بتواند یک نظام ملی نوآوری یا زیست‌بوم نوآوری را در درون خود برای حوزه‌های دانش‌آموزی فراهم کند. این نماینده مجلس شورای اسلامی درباره دانش‌بنیان شدن فضای مدارس، اظهار کرد: یکی از موارد بسیار مهمی که در سفر سال ۹۱ رهبر معظم انقلاب به خراسان‌شمالی مطرح شد، درباره تقویت بنیه علمی دانش‌آموزان، تقویت نگاه تفکر و فلسفه در آموزش‌های وزارت آموزش و پرورش بود. بر این نگاه که آموزش و پرورش کانون تفکر ایده‌های خلاق باشد و رویکرد آنها نیز برای آینده تقویت حوزه دانش و نوآوری باشد، تاکید شد، البته اجرای این اهداف نیازمند تقویت مهارت‌آموزی است. عضو هیات‌رئیسه فراکسیون راهبردی مجلس شورای اسلامی ضمن بیان این مطلب افزود: بخشی از مهارت‌آموزی، نیازمند بسته‌های آموزشی و آزمایشگاهی است که در کلاس‌های درس و مدرسه باید مدنظر قرار گیرد. پیشنهاد ما این بود که شورای‌عالی آموزش و پرورش و سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی طراحی‌هایی را انجام دهد و بسته‌های کمک آموزشی را به نقاط مختلف کشور برساند، همچنین مشابه‌سازی آزمایشگاه در بستر فضای مجازی که در دوران کرونا توسعه یافت نیز، باید مدنظر قرار گیرد تا دانش‌آموزان بتوانند نوع نگاه خود را در قالب آزمایشگاه‌های مجازی مشاهده کنند. وی با بیان اینکه اصولا نیروهای کارآفرین، فعالیت‌های دانش‌بنیان را گسترش می‌دهند، ادامه داد: در آموزش و پرورش باید مراکز رشد، نوآوری و رشد مقدماتی را تقویت کنیم، چون تقویت رشد مقدماتی، به‌تدریج به مراکز رشد توسعه یافته و در نهایت مجتمع‌های فناور تبدیل خواهد شد. وحیدی در پایان بااشاره به طرح شهاب (شناسایی و هدایت استعدادهای برتر)، بیان کرد: احیای طرح شهاب از مهم‌ترین اقدامات تحرک‌بخشی به ایده‌های خلاق در مدرسه و نظام آموزش و پرورش است. این طرح مشترک میان بنیاد ملی نخبگان و آموزش و پرورش است که این مفهوم به‌معنای شناسایی و هدایت استعدادهای برتر است. شناسایی استعدادهای ریاضی، کلامی، هنری، مهارتی، استعداد شناختی، ورزشی و... فرصت مناسب برای همه استعدادها و ابعاد پیشرفت آنها فراهم می‌شود.

برای نوآوری‌های آموزشی بودجه نداریم

هادی قنبری، مدیرعامل یک شرکت خلاق در گفت‌وگو با صمت گفت: تا پیش از همه‌گیری کرونا آموزش در بستر مجازی امری شناخته‌شده نبود و پاندمی کرونا باعث شد افراد به‌اجبار به آموزش مجازی روی بیاورند. نکته‌ای که در این فرآیند وجود دارد، این است که آموزش در بستر فناوری از سوی متولیان امر به همین دلیل روند توسعه فعالیت دانش‌بنیان‌ها در فضای آموزشی با دشواری مواجه است، همچنین بیشتر فعالان این عرصه توانایی نشر محتوای خود در بستر وسیع را ندارند. وی افزود: به‌اعتقاد من، نشر محتوا در قالب اپلیکیشنی می‌تواند تاثیر بیشتری در آموزش داشته باشد. به‌عبارت دیگر، امروزه بستر آموزش اهمیت بیشتری نسبت به دوران قبل داشته است. این نقص همیشه در سازکار دولت وجود داشته است که آموزش در بستر نوآوری و فناوری با موانع زیادی روبه‌رو بوده، چرا که نه افراد شرایط تاثیرگذاری برای نوآوری را دارند و نه دولت توانایی درخوری در پیشرفت در این زمینه را داشته است. حال 2 بحث در این مورد اهمیت جدی دارد، ابتدا باید این پرسش مطرح شود که آیا قرار است محصول تولیدشده عام‌المنفعه و رایگان باشد؟ یا افراد کسب درآمد کنند؟ اگر قرار بر کسب درآمد است، لزوم ایجاد یک استاندارد مدون وجود دارد. افرادی که در ساختار آموزش و پرورش قرار دارند هم، نگرشی درباره استاندارد بودن یک محصول ندارند، در واقع استانداردی برای این روند تعریف نشده است. به‌طورمعمول دانش‌بنیان‌ها در حوزه آموزش برای اینکه در فضای آموزش و پرورش جا باز کنند، مجبور هستند در یک بازه زمانی که به‌طورعمده در ابتدای فعالیت‌شان است، هزینه صرف کنند. در این راستا، نخستین جمله‌ای که دانش‌بنیان‌ها برای راه‌اندازی یا کاربرد محصول‌شان در مدرسه از سوی مدیران مدارس با آن مواجه می‌شوند، این است که بودجه برای راه‌اندازی نوآوری موجود نیست، حتی در برخی موارد آنها معتقدند اگر محصولی عملکرد موثری داشته باشد، شرایط تخصیص بودجه را پیدا می‌کند. وی بااشاره به این امر که خدمات بر بستر فناوری اطلاعات در ایران جزو خدمات گرانقیمتی است، گفت: هزینه‌های فناوری اطلاعات به‌طورمعمول جزو هزینه‌های گران‌نرخ برای آموزش است و مدارس رغبتی به استفاده از آنها ندارند، در حالی که فناروی اطلاعات در کشورهای اروپایی ارزان‌تر است، اما در کشورمان به‌عنوان یک خدمت لوکس به آن نگاه می‌کنند. امروزه نیازمند ایجاد یک بازار برای معرفی محصولات و تولیدات دانش‌بنیان‌ها در حوزه آموزش هستیم، به‌گونه‌ای که هر خانواده یا مدرسه‌ای با در نظر گرفتن هزینه و ویژگی‌های آن، محصول موردنظر خود را انتخاب کنند. باوجود اینکه هزینه استفاده از اپلیکیشن‌های آموزشی از کتاب بسیار کمتر است، اما خانواده‌ها هنوز نگرش مثبتی نسبت به استفاده از فناوری در آموزش ندارند. به‌گفته این فعال در زمینه آموزش و فناوری، خصوصی‌سازی در این بستر و تدوین آیین‌نامه‌ها که شرکت‌های دانش‌بنیان بتوانند برمبنای آن به تولید محصول بپردازند، 2 اقدام مهم و ضروری در در امر توسعه فناوری در روند آموزش است. در توان دانش‌بنیان‌ها نیست که در امر فرهنگ‌سازی اقدامات موثر انجام دهند چرا که این روند بر عهده وزارت فرهنگ و ارشاد است و اصلا فرهنگ‌سازی نباید دغدغه دانش‌بنیان‌ها باشد.

روایتی از یک تحول

سیداحمد عبدالصالحی، رئیس یک شرکت دانش‌بنیان در زمینه نشر الکترونیک به صمت گفت: باتوجه به تحولات رسانه‌های دیجیتال در عرصه بین‌الملل، امروزه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات بیش از هر زمان دیگری به کمک ناشران مکتوب آمده است و مدیران مدارس می‌توانند از این بستر به‌نحو احسن برای توسعه محتوای تولیدی خود استفاده کنند. به‌اعتقاد من، تحولی که اتفاق افتاده، این است که می‌توان از نشر الکترونیک در راستای توسعه آموزش الکترونیک بهره‌برداری بسیار زیادی کرد و با استفاده از رمزارزها، محتواها را با آرشیوها ارتباط داد یا برای مثال می‌توان از متاورس استفاده‌های فراوان در راستای توسعه محتوا کرد. وی افزود: به‌عبارت دیگر، محتوا وارد رسانه‌هایی می‌شود که تاکنون نقش کمتری داشته‌اند و این به خواننده کمک شایانی می‌کند و می‌تواند در آینده فرآیندهای جدیدتری را ببیند و می‌توانیم این فرآیندها را در فضای آموزش هم درک کنیم. ما می‌توانیم از گزارش مکتوب و کتاب‌ها به‌عنوان نگارش اولیه استفاده کنیم و به‌سمت دنیای وسیع‌تری برویم. به‌عبارت دیگر، خوراک نخست تحولات در آموزش، کتاب‌هایی هستند که از سوی دانش‌بنیان‌ها تولید می‌شوند، اما نشر آن از طریق مولتی‌مدیاها انجام می‌گیرد و تاثیر خودش را می‌گذارد. به‌اعتقاد من، در این مقطع زمانی، مدیران مدارس باید با این نوع مدیاها که بر بستر فناوری و داده هستند، آشنا شوند و از فناوری اطلاعات به‌نحو احسن استفاده کنند. مجلات، کتاب‌ها و روزنامه‌ها از این مکانیسم استفاده زیادی را خواهند کرد.

انقلاب فکر با فناوری اطلاعات

عبدالصالحی بااشاره به اهمیت توسعه نشر الکترونیک در فرآیندهای آموزشی گفت: امروز تصمیم‌گیران در مسند آموزش و پرورش متوجه شده‌اند که باید زمینه فعالیت خود را گسترش دهند و از فناوری اطلاعات استفاده کنند. تا پیش از آن، ما معتقد بودیم که استفاده از دیوایس‌هایی نظیر موبایل و تبلت برای دانش‌آموزان مجاز نیست، اما پاندمی کرونا باعث شد که این ابزارها به‌کمک فرآیندهای آموزشی بیایند و در این زمینه فعالیت خود را گسترش دهند و اگر ما از این موضوع غفلت کنیم، نمی‌توانیم از آن بهره‌مندی‌ها استفاده کنیم و یک مفهوم را به‌صورت مالتی‌مدیا در اختیار جامعه هدف قرار دهیم. امروز فناوری اطلاعات و نشر و محتوای مکتوب همگی در بستری به‌نام فناوری می‌توانند دست به‌دست هم دهند و رویکرد جدیدی از تولید محتوا را خلق کنند.

حواس‌مان باشد، عقب نمانیم

وی گفت: باتوجه به موارد یادشده خوب است، ناشران از مدیاهای نوین نهایت بهره را ببرند تا بتوانند در عرصه‌های مختلف مکتوبات خود را عرضه کنند. اتصال محتوا به مدیا، حلقه گمشده توسعه صنعت نشر است و اگر ما نتوانیم در این زمینه موفق عمل کنیم، در صنعت نشر عقب‌مانده خواهیم بود. ما می‌توانیم از این مدیا برای محتواهای جدیدتر بهره بگیریم. به‌عبارت دیگر، وقتی به یک نگارش، احساس شهودی بدهیم، به‌طور طبیعی انتقال مطالب با سرعت بیشتری اتفاق می‌افتد. این شهودی شدن محتوا می‌تواند کمک زیادی به مخاطبان برای درک بهتر از محتوا ارائه بدهد، از این‌رو نباید ما نسبت به آن بی‌توجه باشیم و خوب است با کسانی که در حوزه فناوری اطلاعات فعالیت می‌کنند، ارتباط بیشتری برقرار کنیم. تعامل دوسویه میان نشر مکتوب و دیجیتال یک امر انکارنشدنی است، چرا که اگر این تعامل برقرار نشود، در صنعت نشر راهی از پیش نمی‌بریم. اگر نشر دیجیتال هم خود را به منابع محتوای مکتوب متصل نکند، غفلت کرده است؛ بنابراین نشر مکتوب و دیجیتال، ۲ بال پرواز صنعت نشر در آینده خواهند بود.

سخن پایانی

خروجی گسترش دانش‌بنیان، تولید و اشتغال است؛ از آنجایی که بیشترین جمعیت بیکار کشور، فارغ‌التحصیلان دانشگاهی هستند، اگر اکوسیستم دانش‌بنیانی کشور رو به توسعه و پیشرفت باشد، فارغ‌التحصیلان دانشگاهی رغبت بیشتری برای فعالیت در امر تولید خواهند داشت و آمار بیکاری تحصیلکرده‌ها به‌شدت کاهش می‌یابد، تا حدی که برخی کارشناسان معتقدند در بسیاری از کشورها، کالا به‌تنهایی فروخته نخواهد شد؛ برای تولید ثروت، همراه کالا، نوآوری و خلاقیت، دانایی و دانش خرید و فروش خواهد شد. حال اگر این نگاه به دانش‌آموزان تعلیم داده شود، می‌توانیم هسته‌های اول محوریت دانش‌بنیان را به دانش‌آموزان آموزش دهیم.