همکاری با خودروسازان بزرگی نظیر ایران‌خودرو و سایپا برای شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه تولید قطعات، تبدیل به رویایی شده است که بیشتر دانش‌بنیان‌ها ناامید از تحقق این برنامه هستند. بسیاری از فعالان این حوزه معتقدند به‌فرض دریافت استانداردهای بین‌المللی که روندی دشواری به‌دنبال دارند، شناخته شدن در بازار بدون همکاری با شرکت‌های بزرگ امری محال است و در نهایت توسعه دانش‌بنیان‌ها از مسیر همکاری و تعامل خودروسازان بزرگ می‌گذرد. صمت در این گزارش به بررسی موانع موجود در بحث همکاری میان شرکت‌های دانش‌بنیان و خودروسازان پرداخته است.

روایتی از رویایی دست‌نیافتنی

اگر خودروسازان قصد توسعه و تنوع در محصول را دارند، بهتر است باتوجه به توانمندی و ارتباط بخش‌های دانش‌بنیان با دیگر صنایع، از ظرفیت‌های نهادهای فناور مانند جهاد دانشگاهی و از دانش سایر صنایع، در راستای ارتقای کیفی تولیدات خود استفاده بیشتری کنند.  بسیاری بر این باور هستند؛ اینکه شرکت‌های دانش‌بنیان به‌تنهایی و بدون مشارکت خودروسازان محصول خود را به بازار برسانند، رویایی دست‌نیافتنی است.  در حالی که اگر چنین اتفاقی بیفتد، دیگر نیازی به حمایت نهادی نیست که نام متولی دانش‌بنیان‌ها را یدک بکشد. به‌باور فعالان این حوزه، حمایت درخور، زمانی شکل می‌گیرد که شرکت‌های دانش‌بنیان در ابتدای راه قرار داشته باشند و فعالیت آنها هنوز به مرحله تولید نرسیده باشد.

وقتی توانمند شدید، دست‌تان را می‌گیریم

محمدرضا منزوی، رئیس یک شرکت دانش‌بنیان و فعال در زمینه خودرو در گفت‌وگو با صمت درباره معضلات همکاری شرکت‌های خودروسازی بزرگ با دانش‌بنیان‌ها گفت: وجود سیستم مافیایی از یک‌سو و برتری نفع شخصی بر منافع سازمانی از سوی دیگر باعث شده، بیشتر شرکت‌های دانش‌بنیان فعال، نقش جدی در بخش‌های مختلف تولید و ساخت خودرو در کشور نداشته باشند. در این راستا، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری هم تاکنون حمایت درخوری از دانش‌بنیان‌ها نکرده است؛ چندی پیش رایزنی‌هایی در راستای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان با این مجموعه انجام شد، اما بازخورد دریافت‌شده حاکی از آن است که دانش‌بنیان‌ها حمایت نمی‌شوند؛ در واقع پاسخ معاونت این بود که شما بروید و فعالیت کنید، وقتی به تولید رسیدید، از شما حمایت می‌شود، در حالی که بیشتر شرکت‌های بزرگ خودروسازی برای تولید اجازه فعالیت به شرکت‌های خود دانش‌بنیان را نمی‌دهند. در حقیقت، معاونت علمی در زمینه آشکارسازی فعالیت دانش‌بنیان‌ها می‌تواند نقش جدی داشته باشد. مهم‌ترین روندی که در این رویداد خوب است ایجاد شود، ارائه معرفینامه‌هایی به شرکت‌های دانش‌بنیان به‌عنوان تاییدیه محصولات برای اطمینان خودروسازان است. وی افزود: جز بحث حمایت‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان برای توسعه تولیدات‌شان در بازار نیازمند تبلیغات گسترده هم هستند تا روند بازاریابی با موفقیت طی شود، در نتیجه ارائه ضمانتنامه‌های تاییدی از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری یا صندوق نوآوری و شکوفایی می‌توانند برای همکاری با شرکت‌های بزرگی چون ایران‌خودرو یا سایپا بسیار کارساز و پرثمر باشند تا آنکه شرکت بخواهد به‌صورت مستقل در بازار به فعالیت بپردازد.

جای خالی حمایت

منزوی بااشاره به نقص اصلی روند حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان افزود: به‌طورکل روند حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان این‌گونه است که نهادهایی نظیر معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و صندوق نوآوری و شکوفایی زمانی به حمایت از این شرکت‌ها می‌پردازند که تا حد قابل‌قبولی به مرحله‌ای از رشد و پیشرفت رسیده‌اند. به‌عبارت روشن‌تر، در مرحله‌ای که دانش‌بنیان‌ها توانسته‌اند روی پای خود بایستند؛ اما زمانی که شرکت‌ها بتوانند گلیم‌شان را از آب بیرون بکشند، نیازی به حمایت نخواهند داشت. شرکت‌های دانش‌بنیان نیاز دارند که در جهش اولیه در فرآیند تولید از حمایت‌ها برخوردار باشند.

راه دانش‌بنیان شدن از مسیر خودروسازها می‌گذرد

این فعال در عرصه دانش‌بنیان‌ها گفت: بیشتر شرکت‌ها از ماهیت دانش‌بنیانی برخوردار هستند و به‌طورمعمول توان مالی بالایی ندارند. وی افزود: دستیابی به شرط درج‌شده برای همکاری با خودروسازان بزرگ و رساندن محصول به بازار، به این معنا است که آنقدر از توان مالی برخوردار باشند که بتوانند محصول خود را به تولید انبوه و بازار برسانند، از سوی دیگر پیش از آنکه یک محصول به بازار برسد، باید موردتست و ارزیابی قرار بگیرد. این در حالی است که در عمل، رساندن به مرحله تست و آزمایش استانداردهای جهانی یک قطعه برای شرکت‌های دانش‌بنیان مقدور نیست. در این فرآیند قطعاتی که قرار است ساخته شود، به‌ویژه قطعات ایمنی به‌طورحتم باید از سوی استانداردهای بین‌المللی موردتایید قرار بگیرند که این روند هزینه زیادی را می‌طلبد و فقط از توان شرکت‌های بزرگ خودروسازی در کشور برمی‌آید، نه شرکت‌های کوچک دانش‌بنیانی، بنابراین راه دانش‌بنیان شدن و توسعه شرکت‌ها از مسیر همکاری و تعال خودروسازها می‌گذرد؛ در اصل دانش‌بنیان‌هایی که در حوزه خودرو فعالیت می‌کنند، چاره‌ای جز همکاری با شرکت‌های بزرگ خودروسازی ندارند. منزوی ادامه داد: از آنجایی که شرکت‌های بزرگ خودروسازی نظیر ایران‌خودرو و سایپا توانایی پرداخت هزینه‌های انجام تست‌های بین‌المللی را دارند و از طرفی هم برگشت هزینه برای آنها به‌راحتی انجام می‌گیرد، بنابراین راهی جز این نمی‌ماند که شرکت‌های دانش‌بنیان برای دریافت استانداردهای جهانی با این شرکت‌ها همکاری کنند.  دانش‌بنیان‌هایی هم که می‌خواهند به‌صورت مستقل فعالیت کنند، باید به‌صورت شخصی هزینه استانداردها را بدهند، حالا اگر این اتفاق هم بیفتد، چون شناخته‌شده نیستند، باز در بازار به مشکل برمی‌خورند.

آفتی به‌نام کارشناسان زیرمیزی‌بگیر

وی افزود: همان‌گونه که پیش‌تر هم اشاره شد، اینکه همکاری با شرکت‌های بزرگ خودروسازی در اکوسیستم دانش‌بنیان‌ها رخ نمی‌دهد، به مسئله همکاری سازمانی و نفع شخصی بر می‌گردد. بیشتر کارشناسان در شرکت‌های بزرگ خودروسازی به‌طورمعمول نفع شخصی خود را در نظر می‌گیرند تا اینکه بخواهند در قالب یک سیستم و نظام‌مند عمل کنند.

کارشناسی در شرکت‌های خودروسازی بزرگ به‌گونه‌ای است که همواره راه را برای ورود شرکت‌های دانش‌بنیان بسته است و گاهی ارائه تاییدیه‌ها بستگی به میزان زیرمیزی‌هایی دارد که صاحبان شرکت‌های دانش‌بنیان به کارشناسان مربوطه می‌دهند، در واقع منافع شخصی به منافع سازمانی ارجحیت دارند و برخی کارشناسان دل‌شان به حال منافع سازمان نمی‌سوزد.  وی افزود: به‌قدری در مسیر ساخت قطعه از سوی دانش‌بنیان‌ها سنگ‌اندازی وجود دارد که اجازه فعالیت داده نمی‌شود و همین امر موجب شده دانش‌بنیان‌ها انگیزه کافی برای ادامه فعالیت نداشته باشند.

گردهمایی، سد مافیا را نمی‌شکند

منزوی بااشاره به برگزاری نمایشگاه خودروهای آینده و نقش این نوع از گردهمایی‌ها در روند همکاری این 2 اکوسیستم گفت: واقعیت ماجرا این است که برگزاری نمایشگاه‌های این‌چنینی تاثیر چندانی برای توسعه فعالیت دانش‌بنیان‌ها نخواهد داشت، چرا که مدل فعالیت خودروسازها انحصاری است و حالت مافیایی و باندبازی دارند. باوجود اینکه برخی صاحبان شرکت‌های دانش‌بنیان موفق به ساخت قطعات استاندارد شده‌اند، به‌گونه‌ای که از سوی معاونت علمی تاییدیه و گواهی محصول هم دارند، اما متاسفانه هنوز نتوانسته‌اند با خودروسازان بزرگ به همکاری بپردازند و تولیدات انبوه داشته باشند.

معضل اصلی در نبود زبان مشترک است

در ادامه شهریار زینی، مدیر گروه خودرویی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری بااشاره به موارد یادشده و معضلات دانش‌بنیان‌های فعال در زمینه ساخت خودرو گفت: وجود مافیای خودروسازان را نه تایید و نه رد می‌کنم. اما به این امر هم توجه کنیم که بستر و درگاه استانداردی برای ارتباط بین خودروسازان و شرکت‌های دانش‌بنیان وجود دارد، اما فقدان اصلی در نبود زبان مشترک است. به‌عبارت روشن‌تر، ظرفیت و توانایی لازم برای رایزنی با خودروسازان و معامله شرکت‌های دانش‌بنیان وجود ندارد. زینی ضمن بیان این مطلب افزود: شرکت‌های بزرگ خودروسازی، خواهان ارائه تضامین از سوی دانش‌بنیان‌ها هستند، این در حالی است که چند جوان نخبه با سرمایه محدود نمی‌توانند به‌شکل انفرادی به بازارسازی گسترده بپردازند؛ اما از طرفی هم باتوجه به بالا بودن حجم سفارش‌ها و میزان رقم پولی که جابه‌جا می‌شود، شرکت‌های بزرگ خودروسازی اعتماد می‌کنند و این اعتماد از ضمانتنامه‌های نهادهای متولی نظیر معاونت علمی و فناوری عبور می‌کند. وی افزود: بنابراین ارتباط شرکت‌های دانش‌بنیان با خودروسازان، نیازمند واسطه‌های فناوری است تا بیایند با آنها ارتباط برقرار کنند. ما تلاش کردیم در شرکت سایپا یک مرکز نوآوری ایجاد کنیم که پایگاهی برای شرکت‌های دانش‌بنیان توانمند باشد و آنها بدانند جایگاهی وجود دارد که می‌توانند ایده‌ها و تولیدات‌شان را به‌نمایش بگذارند و  به‌راحتی با خودروسازان ارتباط بگیرند و رفته رفته مراحل تجاری‌سازی را طی کنند. در کنار این، معاونت علمی هم حمایت‌های لازم این شرکت‌ها را اعمال می‌کند، اما واقعیت را بپذیریم که نمی‌توان پذیرای تمام شرکت‌ها شد، چرا که منابع محدود است؛ اما باتوجه به اولویت‌ها و محورهایی که تعیین شده، در تلاش هستیم تا این روند را به‌شکلی گسترده انجام دهیم.

در هر شرایطی باید حمایت شوند

به‌گفته زینی، پیش از اینکه بخواهیم به حل معضل مافیا در صنعت خودروسازی بپردازیم، باید مسیر گفتمان با شرکت بزرگ خودروسازی را هموار کنیم تا به تدوین یک مدل همکاری بینجامد. در این شرایط است که همکاری میان این 2 اکوسیستم برای ایجاد زیست‌بوم بزرگ‌تر حاصل خواهد شد. به‌اعتقاد من، نیاز اصلاح بسترهای حمایتی در این مسیر به‌شدت احساس می‌شود، یعنی باوجود اینکه مدل درست گفتمانی هم تدوین شود، اگر بسته‌های حمایتی وجود نداشته باشد، باز به سر منزل مقصود نمی‌رسیم.

واسطه‌های فناوری، سفیر توسعه

وی در ادامه گفت: روالی که در بیشتر کشورهای پیشرفته دنیا وجود دارد، این است که شرکت‌های بزرگ خودروساز با تمامی شرکت دانش‌بنیان وارد مذاکره نمی‌شوند. به‌عبارت دیگر، گفتمان‌ها از طریق واسطه‌ها انجام می‌شود. این واسطه‌ها در دسته‌بندی‌های مشخص، فرآیند گفتمان را ترتیب می‌دهند و نمایندگان طرفین اعم از خودروسازان و دانش‌بنیان‌ها با کمک واسطه‌های گفته‌شده وارد تعامل می‌شوند.

تعاملی مشترک در قالب یک رویداد

وی بااشاره به اهداف رویداد خودروهای آینده که قرار است ۲۵ و ۲۶ مهر با همکاری شرکت خودروسازی سایپا انجام شود، گفت: از اهداف مهم این رویداد، ایجاد بستری برای همکاری میان فعالان قدیمی و جدید زیست‌بوم خودرو و صنعت خودرو است. خواهان این هستیم که کل سیستم را درگیر صنعت کنیم و بازیگران اصلی این حوزه را ؛ چه در زمینه خودروهای برقی و چه در بخش طراحی و تولید خودروهای هیبریدی برای تعاملات مشترک گرد یکدیگر درآوریم، بنابراین تلاش کردیم بازیگران اصلی اکوسیستم خودروسازی اعم از شرکت‌های دانش‌بنیان در کنار یک گروه خودروسازی بزرگ نظیر سایپا قرار بگیرد.

می‌توانیم خود را به دنیا برسانیم

وی افزود: قرار است در این رویداد بحث استفاده از فناوری‌های نوین مطرح شود. دومین هدفی که مدنظر قرار دادیم، بررسی چالش‌ها و مشکلات صنعت خودرو برقی است. باوجود اینکه صنعت خودروی برقی در کشورمان نوپا است، اما شرکت‌های دانش‌بنیان توانمندی بالایی در این عرصه دارند. در حال ‌حاضر در حوزه خودروهای برقی فاصله‌ای که با دنیا داریم، قابل‌جبران است و اگر یک سیاست‌گذاری درست در این حوزه اتفاق بیفتد، به‌نظر می‌رسد، می‌توانیم این خلأ را پر کنیم و در سطح دنیا حرفی برای گفتن داشته باشیم. وی ادامه داد: هدف سوم که در این رویداد مدنظر قرار دادیم، رفع نیازهای نوآورانه مرکز فناوری سایپا است. مرکز نوآوری سایپا در تلاش برای خلق ایده و تولید در زمینه خودروهای برقی و خودروهای متصل است؛ بنابراین فراخوانی منتشر شد که در راستای رفع نیازهای موجود از سوی شرکت‌های دانش‌بنیان سراسر کشور باشد. زینی گفت: چهارمین هدف ما ارائه توانمندی شرکت‌های دانش‌بنیان است؛ به هر حال باتوجه به اینکه امسال، سال دانش‌بنیان است، واقعیت امر این است که هیچ بستری را که حاصل یک محیط جدید باشد، نداریم و با این رویداد فرصت و فضایی را در اختیار شرکت قرار می‌دهیم که ورود کنند و توانمندی خود را ارائه بدهند. ارائه توانمندی در 2 بخش است که در یک بخش به دانش‌بنیان‌ها محصولات خود را در قالب نمایشگاه عرضه می‌کنند و بخش دیگر جلساتی در قالب ارائه توانمندی‌ها است. وی افزود: شکی در این نیست که شرکت‌های دانش‌بنیان باید با خودروسازان بزرگ در ارتباط و همکاری باشند، اما همان‌گونه که گفته شد این ارتباط، ادبیات خود را دارد. این مورد هم جزو موضوعاتی است که قصد داریم در این رویداد توجه ویژه‌تری به آنها کنیم. به‌طور قطع این فرآیند با برگزاری یک یا چند رویداد حل نمی‌شود و فرآیندی زمانبر است.

سخن پایانی

باتوجه به موارد یادشده، حمایت تمام‌قد معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری برای ارائه ضمانتنامه‌ها، بی‌شک می‌تواند سدی در مقابل منافع شخصی کارشناسان زیرمیزی‌بگیر در شرکت‌های بزرگ خودروسازی باشد، در واقع اگر روند نظارت پیش از رسیدن به کارشناسان مربوطه انجام شود، دیگر نیازی نیست که صاحبان شرکت‌ها با کارشناسانی که نگاه توسعه‌محور ندارند، روبه‌رو شوند و به‌طورقطع نظر شخصی می‌تواند در این روند کمرنگ می‌شود.