برنامه‌ریزی و آمار در دنیا نقش ارزنده‌ای در موضوعات مختلف ایفا می‌کند و در کشور ما نیز می‌تواند دامنه گسترده‌ای داشته‌ باشد. بخش‌های مختلف کشور با استفاده از برنامه‌ریزی‌های آماری می‌توانند به بررسی راهکارهای گوناگون اجرایی بپردازند و در نهایت مسیر حرکت بخش‌های مختلف کشور را تعیین کنند.

زمانی که آمار وجود نداشته باشد و از آن در برنامه‌ریزی‌ها استفاده نشود، سیاست‌گذاری‌ها به صورت کورکورانه انجام می‌شود در حالی که اگر آمارهای دقیق و درست، مبنای برنامه‌ریزی‌ها در زمینه‌های مختلف قرار گیرند، برنامه‌‌ها به صورت عالمانه شکل خواهند گرفت. در حال ‌حاضر کمبود این آمارها هم برای تحلیلگران و هم برای دست‌اندرکاران و مسئولان مشکل ایجاد کرده است.

آمار باید دقیق باشد

در تجارت خارجی کشور هم بخش‌های دیگر، نقدهای فراوانی درباره آمارها وجود دارد. آمارهای این حوزه سال‌ها است دارای دسته‌بندی‌های کلی و نه‌چندان دقیق است و همین نگاه کلی مشکلات فراوانی را برای تجارت کشور چه در حوزه واردات و چه در حوزه صادرات ایجاد کرده است. 

به‌عنوان مثال، سال‌هاست در حوزه صادرات دو بخش صادرات نفتی و غیرنفتی وجود دارد اما می‌بینیم موارد منعکس‌شده در آمار صادرات غیرنفتی اغلب مربوط به کالاهای مشتق‌شده از نفت و گاز است و تفکیک درستی در این زمینه انجام نشده است.

در این بخش نیز با یک تقسیم‌بندی کلی، کالاها به ۳ دسته کالای واسطه‌ای، کالای سرمایه‌ای و کالای مصرفی اما به دلایلی تا جای ممکن کالاهای وارداتی کشور در فهرست کالاهای واسطه‌ای قرار می‌گیرند در حالی که بسیاری از آنها مورد استفاده مصرف‌کننده نهایی قرار می‌گیرد و باید در فهرست کالاهای مصرفی باشد. طبیعی است این دسته‌بندی‌های نادرست، در برخی موارد سیاست گذار حوزه اقتصاد را گمراه می‌کند.

اختلاف آماری داریم

موضوع دیگر این است که در تجارت نام مبدأ و مقصد اصلی واردات و صادرات را قید نمی‌کنیم و این موضوع تحلیل‌ها را دچار خطا می‌کند. درواقع در واردات کشور که معمولا با واسطه انجام می‌شود، آخرین کشور که کالا از آنجا به مقصد ایران حمل شده، به‌عنوان مبدأ قید می‌شود و در صادرات نیز نخستین کشور گیرنده کالا به‌عنوان مقصد در آمارها در نظر گرفته می‌شود‌ در حالی که در اصول تجارت باید مبدأ و مقصد اصلی مبادلات قید شود. این خطای آماری باعث می‌شود کشوری مانند امارات که شاید عملا تجارت بالایی با ایران نداشته باشد، به دلیل قرار گرفتن در زنجیره واسطه‌ای، پس از چین و عراق به‌عنوان سومین شریک تجاری کشور در نظر گرفته شود. این موضوع به شکل واضح در بخش «آینه» (mirror) سایت‌هایی مثل تریدمپ مشخص است که نشان می‌دهد اختلاف آمارهای مبادلاتی ثبت‌شده از سوی ایران با آمار کشورهای دیگر در این زمینه به دلیل ثبت نشدن مبدأ و مقصد اصلی کالاها، اختلاف دارد.

آمار مخفی نمی‌ماند

گمرک کشور از نظر میانگین آماردهی از نهاد‌های دیگر جلوتر است و شاید تنها نهادی باشد که به صورت مستمر آمارهای مربوط به مبادلات تجاری کشور را منتشر می‌کند و این قابل قدردانی است. با این حال، در مواردی مشاهده می‌کنیم این آمارها با توجیهاتی مثل تحریم‌ها در مقاطعی از انتشار آمار خودداری می‌کند. کشورهای دیگر برای دستیابی به آمار صادرات و واردات ایران نیازی به آمارهای منتشره گمرک و دیگر نهادهای ما ندارند و این موارد به‌راحتی و وضوح برای آنها از منابع جهانی در دسترس خواهد بود. 

برنامه‌ریزی با کلی‌گویی تفاوت دارد

ما در حوزه برنامه‌ریزی نیز با مشکلات فراوانی روبه‌رو هستیم زیرا اغلب برنامه‌ریزی خاصی وجود ندارد و مواقعی هم که برنامه‌ریزی وجود دارد، به دلیل عدم استفاده از منابع آماری، این برنامه‌ها اجرایی نمی‌شود. مواردی که به‌عنوان برنامه‌ریزی در رسانه‌ها از آن یاد می‌شود اغلب کلی‌گویی‌هایی است که بیش از آنکه راهبردهای عملی را مدنظر قرار دهد به بیان آرزوها می‌پردازد و در حقیقت اصلا برنامه نیست. برنامه‌ریزی در حوزه‌های مختلف از جمله تجارت زمانی می‌تواند به نتیجه برسد که برمبنای جزئیات و مبتنی‌بر واقعیت‌ها باشد و نمی‌توان با بیان یک رقم کلی صادرات، توقع داشت در موعد مقرر به آن رقم رسید. برای اینکه بتوانیم در تجارت عملکرد موفق و قابل‌قبولی داشته باشیم باید برنامه‌ریزی‌های میان‌مدت و بلندمدت مطلوبی را براساس اطلاعات آماری دقیق انجام دهیم. با چنین برنامه‌ریزی‌ها و اطلاعات آماری سیاست‌گذار حوزه تجارت می‌تواند تحلیل درستی از مسیر آینده اقتصاد کشور ارائه دهد و فعال اقتصادی نیز مسیر هموارتری برای حضور در عرصه تجارت خواهد داشت.