آمارهای گمرک نشان می‌دهد که میزان صادرات فرش ایران همچنان بر مدار نزول است؛ چه از نظر حجم و چه از نظر ارزش ریالی، باوجود افزایش چشمگیر نرخ ارز در سال‌های گذشته، رشد صادرات فرش منفی بوده و این ارقام حاکی از آن است که این صنعت کهن ایرانی، حال خوشی ندارد. در حالی که چندی پیش، فرحناز رافع، رئیس مرکز ملی فرش بدون اشاره به ارقام صادرات گفته اقتصاد پنهان در حوزه فرش دستباف وجود دارد و آمارهای صادرات این صنعت غیرواقعی است. طبق گفته‌های این مقام مسئول، در سال‌های گذشته به‌دلیل مشکل رفع تعهد ارزی صادرکنندگان، حقوق گمرکی این محصول کاهش و متراژ فرشی که مسافران به‌عنوان کالای همراه می‌توانند خارج کنند به ۲۴ مترمربع افزایش یافته  است. او معتقد است تمام این موارد بر غیرواقعی بودن آمارها صحه می‌گذارند. این اظهارنظرها در حالی است که مرکز ملی فرش از اواسط سال گذشته آمار مشخصی از میزان صادرات اعلام نکرده است.

از بهانه تا واقعیت!

جدیدترین آمار گمرک درباره صادرات فرش دستباف در سال گذشته، حاکی از کاهش ۱۴ درصدی ارزش دلاری فرش نسبت به سال ۱۴۰۰ است؛ در حالی که مرکز ملی فرش این کاهش را به اقتصاد پنهان نسبت می‌دهد و آمار را غیرواقعی می‌داند، اما صادرکنندگان تحریم و برخی موانع داخلی، به‌ویژه رفع تعهد ارزی را عامل این وضعیت می‌دانند.  آمار رسمی گمرک نشان می‌دهد که در سال گذشته، بیش از ۱۲ میلیون و ۹۷۲ هزار تن انواع فرش، کفپوش، گلیم، جاجیم، گبه و ... به ارزشی بالغ بر ۷۸ میلیون و ۱۱۵ هزار دلار معادل بیش از ۲هزار و ۲۱۴ میلیارد تومان صادر شده که از نظر وزنی و ریالی به‌ترتیب با افزایش ۲ و ۵ درصدی مواجه شده، اما درآمد ارزی آن حدود ۱۴ درصد نسبت به سال ۱۴۰۰ کاهش داشته است. در این میان، ۱۰ کشور استرالیا، افریقای‌جنوبی، افغانستان، آلمان، امارات‌متحده‌عربی، پاکستان، ترکمنستان، ژاپن، عراق و قزاقستان بیشترین سهم را در بازار فرش ایرانی دارند. البته این رقم صادرات در مقایسه با دهه ۷۰، زمان اوج صادرات فرش، ناچیز به‌نظر می‌رسد. صادرات فرش دستباف در سال ۱۳۷۲ با افزایش نزدیک به ۲ میلیارد دلار به اوج خود رسید، اما بعد از این دهه شاهد کاهش تدریجی صادرات این محصول بودیم؛ تا جایی که صادرات فرش دستباف در سال ۱۳۹۸ به ۷۰ میلیون دلار رسید. اما باوجود افت صادرات فرش در سال‌های اخیر، به‌دلیل ظرفیت‌های صادرات فرش و همچنین اصالت این کالای ایرانی، همچنان موضوعی مهم و محل بحث است. در سال‌های اخیر، عوامل بین‌المللی و داخلی متعددی برای افت صادرات فرش عنوان، اما به‌تازگی در این رابطه هم اختلاف‌نظرهایی ایجاد شده است و مرکز ملی فرش، وجود اقتصاد پنهان در صادرات فرش را عامل پررنگی‌تری برای افت صادرات عنوان می‌کند. با این حال، صادرکنندگان زیر بار وجود اقتصاد پنهان و قاچاق در صنعت فرش نمی‌روند و معتقدند علت اصلی مشکلات مربوط به صادرات فرش دستباف، تحریم است.

ضربه اول را تحریم زد

عبدالله بهرامی، رئیس اتحادیه فرش دستباف ایران در گفت‌وگو با صمت به مهم‌ترین مشکلات صادرات فرش ایران اشاره کرد و گفت: براساس آمارهای منتشرشده از گمرک، میزان صادرات فرش دستباف ایران در سال گذشته نسبت به سال ۱۴۰۰، کاهش یافته است. باید گفت این کاهش تنها مربوط به سال گذشته نبوده از سال ۱۳۹۷ تا به امروز، هر سال شاهد وخیم‌تر شدن شرایط تجارت صنعت فرش ایران هستیم. ۲ مشکل جدی را می‌توان به‌عنوان عوامل اصلی این شرایط عنوان کرد. در گام نخست، باید به تشدید تحریم‌ها علیه ایران در سال ۱۳۹۷ اشاره کرد. رئیس‌جمهوری وقت امریکا، صادرات فرش ایران را تحریم کرد و این مسئله، اتفاقی جدی برای این صنعت محسوب می‌شود. تا پیش از این، درآمد سالانه حدود ۷۰ تا ۸۰ میلیون دلار صنعت فرش، از صادرات به کشور امریکا به‌دست می‌آمد. خریداران امریکایی، مهم‌ترین مشتریان فرش‌های ایرانی بودند و حدود یک‌چهارم صادرات فرش، به مقصد این کشور بود.

وی ادامه داد: از سال ۱۳۹۷ و با اعمال تحریم‌ها بر صنعت فرش، ایران بیش از یک‌چهارم درآمدهای صادراتی خود را از دست داد. امریکا متوجه شده بود که صنعت فرش برای ایران، مهم و حیاتی است؛ به این دلیل در کنار تحریم‌های موشکی، صنعت فرش ایران را نیز موردهدف قرار داد تا ضربات محکم‌تری به بدنه اقتصاد کشور بزند، بنابراین نخستین عامل کاهش صادرات فرش ایران، اعمال تحریم‌های شدید از سوی امریکا است.

ایراد استراتژی‌های مدیریتی

بهرامی در ادامه صحبت‌های خود، به بی‌توجهی دولت نسبت به تحریم‌ها تاکید کرد و گفت: زمانی که صادرات فرش ایران تحریم شد، دولت وقت باید تمهیداتی برای تسهیل صادرات و بسته نشدن درهای تجارت جهانی وضع می‌کرد. باوجود اهمیت صنعت فرش برای اقتصاد کشور، دولت پیشین و حتی دولت فعلی به‌طورکلی این بخش را نادیده گرفتند و اسباب افول صعت فرش را فراهم کردند. صنعت فرش به‌معنای واقعی کلمه، یک اقتصاد مقاومتی است؛ این صنعت/هنر بومی، یکی از اصیل‌ترین هنرهای ایرانی است و تمام کشورهای جهان، ایران را به فرش آن می‌شناسند. بنابراین می‌توان گفت فرش دستباف، برند مهم ایرانی در بازارهای بین‌المللی است و تا سال‌های قبل درآمدزایی بالایی برای کشور داشت. وی ادامه داد: در شرایطی که فروش نفت ایران تحریم است، صادرات غیرنفتی برای کشور از اهمیت زیادی برخوردار است. فرش یکی از کالاهایی بود که می‌توانست منابع ارزی کشور را تا سطح خوبی تامین کند، اما سیاست‌گذاری دولت‌ها به‌نحوی بود که کمر صنعت فرش در ایران شکسته شد. دولت‌ها باید به‌خوبی اهمیت توسعه صنعت فرش را درک می‌کردند و در راستای توسعه و حمایت آن برمی‌آمدند، اما نه‌تنها دولت پیشین و حتی دولت فعلی، تسهیلاتی را برای فعالان این صنعت فراهم نکردند، بلکه موانع زیادی را در این مسیر به‌وجود آوردند.

اقتصاد پنهان بهانه است

بهرامی در ادامه به مسئله اقتصاد پنهان در صنعت فرش اشاره کرد و در این‌باره گفت: برخی مدیران، وجود اقتصاد پنهان را به‌عنوان عامل اصلی کاهش صادرات فرش عنوان می‌کنند که این عقیده صحیح نیست. میزان قاچاق فرش یا هر اقدامی که آن را تحت‌عنوان اقتصاد پنهان یاد می‌کنند، بسیار ناچیز بوده و نمی‌توان آن را تاثیرگذار بر صادرات رسمی دانست. این نوع موارد، جزو مسائل حاشیه‌ای بوده و نمی‌توان استنادی به آنها داشت. مهم‌ترین و تاثیرگذارترین اقدامی که می‌توانست صنعت فرش ایران را از شرایط فعلی نجات دهد، رویکرد تسهیلگر دولت بود که نه از دولت پیشین و نه دولت فعلی، ندیدیم. تسریع و تسهیل اعطای وام‌های بانکی برای توسعه صنعت فرش، برگزاری نمایشگاه‌های داخلی و خارجی برای شناسایی توانایی صنعتگران و حفظ بازارهای خارجی، از جمله کارهایی بود که باید از سوی دولت انجام می‌شد. هیچ‌یک از این اقدامات انجام نشد، بلکه موانع صادرات نیز افزایش یافت. وی ادامه داد: پس از تشدید تحریم‌ها علیه ایران، بانک مرکزی قاعده رفع تعهدات ارزی را برپا کرد و تجار مجبور شدند تا در مدت زمان کوتاه، ارزهای حاصل از صادرات خود را به کشور بازگردانند. این در حالی بود که صادرات فرش، زمانبر و این تجارت برپایه اعتماد پابرجا است. به‌بیانی دیگر، تجار فرش را به خریدار به‌صورت امانی تحویل داده‌اند و خریدار به مقاصد مختلف فرش را می‌فروشد. در این روند، بازگشت ارزهای حاصل از صادرات فرش زمانبر و بدیهی است که تجار نمی‌توانند تعهدات ارزی خود به بانک مرکزی را بپردازند. وی خاطرنشان کرد: در چنین شرایطی، تجار ریسک تجارت را نپذیرفته‌ و در نهایت، فعالیت‌های خود را کاهش داده‌اند.

پیمان ارزی، دست‌انداز صادرات غیرنفتی

سیدرضی حاجی‌آقامیری، فعال بازرگانی و یکی از فعالان صادراتی صنعت فرش در گفت‌وگو با صمت وجود سیر نزولی در صادرات فرش را تایید کرد و گفت: کاهش میزان صادرات فرش، تنها مربوط به سال قبل نبوده است و طی چند سال اخیر، شاهد افول چشمگیر حجم صادرات این کالاهای مهم بودیم. اگر نگاهی به ارقام صادرات فرش در دهه‌های گذشته بیندازیم، خواهیم دید این روزها صنعت فرش احوال خوبی ندارد و مهم‌ترین دلیل آن بی‌توجهی دولت‌ها به این صنعت است. در سال‌های گذشته، صادرات فرش همواره جایگاه دوم یا سوم صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص می‌داد. به‌عبارتی، بخش زیادی از درآمدهای صادرات غیرنفتی، به این کالا مربوط بود و منابع ارزی کشور را تامین می‌کرد، اما در حال حاضر، میزان صادرات فرش به‌حدی کم است که آن را می‌توان ناچیز توصیف کرد. این فعال بازرگانی تاکید کرد: اهمیت ندادن به ظرفیت‌های صنعت فرش در استراتژی‌های مدیریتی و تجاری دولت‌ها باعث شد تا شاهد وضعیت فاجعه‌بار فعلی باشیم. مهم‌ترین اقدامی که باعث تضعیف شدن صنعت فرش ایران شد، شکل‌گیری مقررات مربوط به بازگشت ارزهای حاصل از صادرات یا همان رفع تعهدات ارزی بود. این کار در کنار تحریم‌ها باعث شد تا طی سال‌های اخیر فضایی امن برای صادرات فرش وجود نداشته باشد.

سرچشمه بیماری‌های اقتصاد کلان

آقامیری در ادامه صحبت‌های خود به کارآمدی صادرات فرش برای اقتصاد کشور تاکید کرد و در این‌باره گفت: زمانی‌که امریکا تمرکز خود را بر تحریم کردن صادرات فرش ایران قرار داد، دولت ایران باید توجه خود را بر ایجاد مسیر امن و متنوع برای فروش این کالا متمرکز می‌کرد، اما به یک‌باره وضع قانون رفع تعهدات ارزی باعث شد تا نه‌تنها فرش، بلکه بیشتر کالاهای صادراتی و مهم برای ایران، در بن‌بست تحریم‌های داخلی قرار گیرند. هر نوع کالای غیرنفتی که می‌تواند حضور ایران در بازارهای تجاری را تضمین کند، مهم است و باید تسهیل روند صادرات آنها در اولویت قرار گیرد. این فعال بازرگانی خاطرنشان کرد: در شرایطی که فروش نفت ایران با تحریم‌های شدید مواجه است و درآمدهای ارزی ایران در دست‌اندازهای جدی قرار دارد، هر نوع تلاشی برای هموار کردن مسیرهای صادرات غیرنفتی ارزشمند است. اما متاسفانه به‌نظر می‌رسد که مدیران دولتی به این مسئله مهم بی‌توجه هستند و این بی‌تفاوتی را می‌توان عامل اصلی بسیاری از بیماری‌های اقتصادی فعلی دانست.

سخن پایانی

برخی تجار معتقدند که تعهد ارزی و تمدید نشدن کارت بازرگانی صادرکنندگانی که در بازار فعالیت می‌کنند، از جمله مهم‌ترین موانع صادرات به‌ویژه صادرات فرش است. البته علت اصلی این وضعیت تحریم و علت در پیش گرفتن سیاست رفع تعهد ارزی هم شرایط غیرعادی ناشی از تحریم‌ها بود، اما عامل کاهش صادرات فرش ایرانی هرچه باشد، به‌نظر می‌رسد باید برای بهبود وضعیت صادرات فرش، بیشتر بر عواملی تمرکز کرد که امکان تغییر آنها وجود دارد. به‌عبارت دقیق‌تر، می‌توان رفع موانع داخلی صادرات فرش دستباف را در دستور کار قرار داد که البته همه آنها نیز زیر نظر مرکز ملی فرش نیست و نیاز به همکاری سایر نهادها هم دارد، اما بی‌تفاوتی مرکز ملی فرش نسبت به اتفاقات جاری در صنعت فرش ایران، جای تعجب و تاسف دارد.