صنایع‌دستی یکی از نقاط قوت فرهنگ و تمدن کشورمان به‌شمار می‌رود. امروزه بسیاری از کشورهایی که از لحاظ سابقه و قدمت در صنایع‌دستی نسبت به ایران عقب‌تر هستند، در این زمینه به پیشرفت‌های قابل‌توجهی دست پیدا کرده‌اند، اما میزان درآمدی که از این صنعت، سهم ایران می‌شود، فاصله زیادی با سایر کشورها دارد و با وجود زحمات زیادی که برای خلق این آثار کشیده می‌شود، استقبال چشمگیری از صنایع‌دستی نمی‌شود. دلیل این بازار داخلی ضعیف، هنوز برایمان روشن نیست. یکی از بزرگ‌ترین دسته‌های صنایع‌دستی، صنایع‌دستی اصفهان است. برای بررسی بیشتر چالش‌ها و راهکارهای کمک به توسعه و حل‌مشکلات صنایع‌دستی کشور، صمت با عباس شیردل، رئیس سابق اتحادیه صنایع‌دستی استان اصفهان به گفت‌وگو پرداخت که در ادامه می‌آید.

نمایش زیبایی صنایع‌دستی در خانه

امروزه می‌توان از صنایع‌دستی در چیدمان خانه استفاده کرد. برای مثال، سفال‌های میناکاری‌شده از زیباترین و پرطرفدارترین محصولات برای استفاده هستند. امروزه حکاکی‌های هیجان‌انگیز، بکارگیری گیاهان در نقش زدن روی سفال، طراحی‌های مینیمال، بازآفرینی نقش‌های جذاب باستانی و ابتکاراتی از این دست، محصولات سفالی را تبدیل به صنایع‌دستی دکوری کرده که تقاضای زیادی برای خرید آنها وجود دارد. محصولات خاتم‌کاری نیز بسیار متنوع است از جادستمال کاغذی و سطل‌پذیرایی گرفته تا ساعت و گلدان‌های بزرگ زینتی که تنها جنبه دکوری و لوکس دارند. هنر میناکاری، بیشتر در قالب بشقاب‌های دیوارکوب عرضه می‌شود، اما همه نوع ظرف میناکاری را می‌توان در بازار پیدا کرد. محصولات میناکاری از مشهورترین صنایع‌دستی دکوری هستند که بیشتر در شهر اصفهان تولید و عرضه می‌شوند. رودوزی‌ها، اما از جذاب‌ترین صنایع‌دستی دکوری هستند که کاربردهای متنوعی در تزئینات دارند. معروف‌ترین آنها پته‌دوزی، سوزن‌دوزی‌های خطه جنوب، پیله‌دوزی، سرمه‌دوزی، مرواریددوزی و گلابتون‌دوزی است.

 این محصولات برای خانه‌ای که در چیدمان آنها از نمادهای سنتی استفاده شده، پاف‌ها و پشتی‌های گلیم‌بافی یا کوسن‌های جاجیمی می‌توانند مکمل‌های زینتی جذابی باشند. با این وجود، نباید هزینه‌های بالای این محصولات را نادیده گرفت. نرخ صنایع‌دستی در برخی موارد به‌گونه‌ای است که با وجود زیبایی‌، قدرت خریدی برای آنها وجود ندارد.

تولید صنایع‌دستی ایرانی، سابقه دیرینه‌ای دارد، اما همچنان نتوانسته به جایگاه اصلی خود در بازار دست یابد و ضعف‌هایی را در این زمینه شاهد هستیم. به نظر شما، ریشه این مشکلات کجاست؟

سوء‌مدیریت، دلیل اصلی کم‌وکاستی‌ها در این حوزه است. برخی مسئولانی که برای این حوزه انتخاب می‌شوند، در این زمینه تخصص لازم را ندارند. برخی معاونان وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ایران و مدیران کل در استان‌ها هیچ تخصصی در حوزه صنایع‌دستی ندارند و گاهی کاری تخصصی به‌دست افراد غیرمتخصص می‌افتد و در نهایت آسیب جدی به تولیدکننده، اقتصاد و مردم وارد می‌شود.

عملکرد وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در ایجاد جایگاه واقعی صنایع‌دستی در اقتصاد و حمایت از فعالان این حوزه چگونه بوده است؟ آیا حمایت‌های لازم از هنرمندان این حوزه صورت می‌گیرد؟

از این صنعت آن‌طور که باید حمایت‌ نمی‌شود. به‌عنوان مثال، بارها شنیده شده زمانی که هنرمندان میراث‌فرهنگی اقدام به دریافت «درجه هنری» می‌کنند، با تعامل و حمایت مناسبی از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مواجه نمی‌شوند. این موضوع به این دلیل رخ می‌دهد که مسئولان میراث‌فرهنگی حاضر به تلاش برای اتخاذ قانونی نیستند که به‌واسطه آن خود وزارتخانه این درجه را به هنرمندان بدهد. برخی کارشناسان معتقدند دلیل این کم‌کاری، نبود تخصص لازم برای این کار در بدنه وزارت است. این مشکلات در حوزه‌های دیگر حمایتی مانند مالیات، بیمه و تسهیلات فعالان صنایع‌دستی به‌وضوح مشاهده می‌شود و حرف دیروز و امروز نیست. به‌عنوان نمونه، معافیت مالیاتی فعالان این صنف از مواردی است که می‌تواند در زمره حمایت‌های دولت قرار گیرد.

طبق قانون، معافیت مالیاتی، یکی از قوانین مالیاتی است که با استناد به آن برخی مشاغل با شرایط خاص، از پرداخت مالیات معاف می‌شوند. این قانون که بیشتر نگاه حمایتی دولت نسبت به برخی مشاغل را در خود دارد، شامل حال شاغلان صنایع‌دستی و فرش نیز می‌شود. با توجه به قانون ۱۴۲ مالیات‌های مستقیم، هنرمندان و شاغلان صنایع‌دستی و فرش از پرداخت مالیات معاف هستند، اما این معافیت در گام نخست مستلزم پر کردن یک اظهارنامه مالیاتی است. اگرچه اظهارنظر وزیر پیشین میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی که در سال ۱۳۹۹ منتشر شده، خبر از معافیت مالی شاغلان این حوزه می‌دهد، اما برخی کارشناسان عقیده دارند دولت قبل، آن‌چنان‌که باید برای دائمی بودن این حمایت تلاش نکرد که باعث شده امروز گمانه‌زنی‌هایی مبنی بر حذف معافیت مالیاتی هنرمندان شکل بگیرد. بسیاری از هنرمندان صنایع‌دستی در بحران کرونا کار خود را از دست دادند. تعداد زیادی از متخصصان فعال در حوزه صنایع‌دستی در شهرستان‌ها بیکار هستند یا برای کسب درآمد بیشتر گرایش به سمت مشاغل دیگر پیدا کرده‌اند. هرچند پیش از کرونا نیز وضعیت فعالان این حوزه چندان مساعد نبود و کسب‌وکارهای مبتنی بر صنایع‌دستی از رونق بالایی برخوردار نبودند. داستان کرونا هم مزید برعلت شد و چراغ بسیاری از کارگاه‌های تولید این هنر-صنعت را خاموش کرد. حال باید دید دولت برای سال‌های پس از کرونا چه برنامه‌های برای احیای فعالیت این کارگاه‌ها داشته باشد.

با وجود تمام موارد یادشده یکی از دلایل کم‌رونقی بازار صنایع‌دستی، گران بودن این کالاست. چرا صنایع‌دستی گران است؟

مواد اولیه این محصولات به وفور در کشور موجود است، اما این مواد با نرخ بسیار بالا به هنرمندان فروخته می‌شود، درصورتی‌که با انعقاد تفاهمنامه‌ای بین وزارت صنعت، معدن و تجارت و بورس می‌توانستند این هزینه را بسیار کمتر کنند. امروز رویکرد دنیا به هنر مینیمال است. هنرمندان نباید از میزان کیفیت کار خود بکاهند، بلکه باید زمان لازم برای خلق اثر را کاهش داده تا یک اثر مینیمال تولید کنند. هنرمندان باید آثار مصرفی تولید کنند تا در زندگی روزمره از آنها استفاده شود.

شاید بتوان گفت یکی از راه‌های مهم کسب درآمد در این حوزه افزایش صادرات است. وضعیت صادرات صنایع‌دستی را چطور ارزیابی می‌کنید؟ چقدر درآمد صادراتی از حوزه صنایع‌دستی داریم؟

قانونی در حوزه صادرات با عنوان «پیمان ارزی» وجود دارد که طبق این قانون، پیمان ارزی به تعهد انتقال ارز حاصل از صادرات کالا به کشور گفته می‌شود. این تعهد طبق سندی رسمی موسوم به پیمان‌نامه ارزی عرضه شده و براساس آن، صادرکننده کالا می‌پذیرد ارز به‌دست‌آمده از فروش کالا خارج از کشور را در مدت معینی به داخل کشور انتقال دهد. سپس آن را براساس مقررات ارزی و نرخ تعیین‌شده از سوی بانک مرکزی به یکی از بانک‌های مجاز بفروشد و واریزنامه پیمان ارزی دریافت کند. متاسفانه این قانون به صادرات صنایع‌دستی تعلق نگرفته است. زمانی که تولیدکننده یا هنرمند صنایع‌دستی نتواند هنر خود را صادر کند، قطعا درآمدزایی ندارند؛ در نتیجه مجبور است برای درآمدزایی بیشتر، دعوت کشورهای خارجی برای ادامه فعالیت در آن کشورها را بپذیرد. همین موضوع باعث شده در چند سال گذشته بسیاری از هنرمندان از کشور خارج شوند.

از سوی دیگر، صادرات صنایع‌دستی، فرصت ویژه‌ای برای پیشرفت تجارت در سطح بین‌الملل است. در فرآیند صادرات هنرهای دستی به خارج از ایران، فروشنده و خریدار کالاها باید هزینه‌هایی پرداخت کنند که بخشی از آن، تعرفه صادرات یا تعرفه گمرکی است. حقوق گمرکی یا تعرفه صادرات صنایع‌دستی، همان مالیات یا عوارضی است که دولت برای حمایت از کالاهای تولیدی از صادرکنندگان و واردکنندگان می‌گیرد. هرچند صادرات محصولات صنایع‌دستی، تعرفه یا حقوق گمرکی ندارند و صادرکننده این نوع محصولات، ملزم به پرداخت هیچ مبلغی به‌عنوان هزینه گمرک یا تعرفه صادرات صنایع‌دستی نیست و تنها باید هزینه باربری، بازرسی و... را پرداخت کند. این نقطه روشنی در توجه دولت به این هنرصنعت زیباست که گفتن آن خالی از لطف نبود.

اما با توجه به اینکه بازار داخلی صنایع‌دستی، ضعیف است و صادرات آن نیز چنگی به دل نمی‌زند، به نظر می‌رسد صنایع‌دستی کشور به توجه جدی مسئولان نیازمند است.

با توجه به اینکه صادرات صنایع‌دستی با چالش‌های اساسی روبه‌رو شده، وضعیت فروش این محصولات در کشور چگونه پیش می‌رود؟

با توجه به مشکلات یادشده و بر اثر اجرای قانون پیمان ارزی، صادرات صنایع‌دستی و فرش در کشور صفر شده است. علاوه بر آن، بر اثر اجرای این قانون، تجارت صنایع‌دستی نیز بسیار کم شده است. به همین دلیل، درخواست اصلاح و بازنگری قانون پیمان ارزی در حوزه صنایع‌دستی مطرح است. فعالان این حوزه درخواست دارند در صورت امکان شاهد لغو این قانون باشیم. این گروه معتقدند در نتیجه اصلاح یا لغو قانون یادشده بستر لازم برای رونق صادرات صنایع‌دستی کشور مهیا می‌شود.

آیا وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی با وجود مشکلاتی که برای فعالان این حوزه وجود دارد، حمایتی از تولیدکنندگان صنایع‌دستی کشور کرده است؟

برای حمایت بیشتر از صنایع‌دستی کشور، سال ۹۶ «قانون حمایت از هنرمندان، استادکاران و فعالان صنایع‌دستی» در قالب ۱۵ ماده تصویب شد. براساس این قانون باید تشکل‌هایی در داخل سازمان میراث‌فرهنگی که هم‌اکنون تبدیل به وزارتخانه شده ا،یجاد شود و تشکل‌های غیرمیراث‌فرهنگی منحل شوند.

با وجود این قانون، حمایتی از فعالان نشده است، چاره چیست؟

پس از تصویب این قانون در مجلس شورای اسلامی به دولت ۳ تا 6 ماه فرصت داده شد که آیین‌نامه اجرایی آن را تدوین کند، اما متاسفانه تا همین لحظه برای تدوین این آیین‌نامه اقدامی انجام نشده است.

 اگر مجلس، قانون پیمان ارزی را حذف کند، بسیاری از مشکلات حوزه صنایع‌دستی برطرف می‌شود، زیرا بخش خصوصی کار خود را بلد است.

در پایان، چه نکته دیگری درباره چالش‌ها با وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و به‌طور مشخص در اصفهان دارید؟

اصفهان ۱۹۶ رسته دارد که ۱۰ رسته آن، ثبت ملی شده است. طبق قانون، سالانه تنها ثبت ملی دو رسته امکان‌پذیر است و ۲۰۰ سال زمان می‌برد تا ثبت جغرافیایی خود را انجام دهیم.

 برای ثبت جهانی، آمادگی لازم را در اصفهان داریم و اتاق بازرگانی اصفهان توانایی این را دارد که همه هزینه‌های لازم برای این اقدام را پرداخت کند، اما متاسفانه هیچ تلاشی از سمت میراث‌فرهنگی دیده نمی‌شود.

سخن پایانی

مدیریت ضعیف و تصمیمات غیرکارشناسی، بلایی به جان صنایع‌دستی کشور آورده که روز‌به‌روز جایگاه ویژه خود را در کشور بیشتر از دست می‌دهند و شاهد بیکاری بسیاری از هنرمندان این عرصه هستیم که به سمت مشاغل دیگر رفته‌ و گویی به هنر پشت کرده‌اند. این روزها به‌خاطر سوء‌مدیریت، بسیار می‌شنویم که «مگر هنر نون و آب نمی‌شود!»

 اینکه مسئولان ذی‌ربط چه بر سر این هنرصنعت زیبا آورده‌اند و این مسیر به کجا ختم می‌شود، هنوز هم در هاله‌ای از ابهام است، اما با بررسی عملکرد دولت سیزدهم و شنیدن برخی وعده‌ها می‌توان کمی به آینده این صنعت خوشبین بود.