به‌گفته کارشناسان، اکنون در عصر انقلاب چهارم به‌سر می‌بریم؛ انقلابی که تنها مشخصه بارز آن صفر و یک های رایانه‌ای و فیبرهای نوری هستند که اینترنت را برای بشر به‌ارمغان آورده است. نکته مهم در انقلاب‌های پیشین این بود که اینترنت ابزاری فراگیر نبوده، به‌همین دلیل آگاهی عموم مردم از توسعه و پیشرفت صنعت کم بود و به‌همان میزان، مردم مجبور به تحمل آسیب‌های اجتماعی در مراحل اولیه انقلاب‌های پیشین می‌شدند، اما امروز با توسعه فناوری اطلاعات و تبدیل شدن آن به یک رکن در زندگی مردم، آگاهی هم به‌همین نسبت افزایش پیدا کرده است، در واقع با ورود موج فناوری با پیش‌آگاهی می‌توان خودتقویتی، خودآمادگی و خودبرنامه‌ریزی کنیم. حال باوجود این قدرت عظیم که پشت شبکه‌های وب نهفته است، آیا می‌توان روندهای حاکم بر آن را تحت‌سلطه در آورد؟ صمت در این گزارش به بررسی اهمیت رفع فیلترینگ و آزادی مردم در استفاده از فضای مجازی پرداخته است.

موازی‌کاری و آسیب به زیرساخت‌های اصلی سایبری

همان‌گونه که زهر و پادزهر در دنیای پزشکی مسئله اصلی پزشکان در روند دستیابی به سلامتی بیمار است، امنیت سایبری در دنیای فناوری اطلاعات هم مهم‌ترین موضوعی است که در سطوح بین‌المللی اهمیت چندبرابری دارد. در کل، امنیت واژه‌ای است که گستردگی معنایی زیادی دارد و نظرات گوناگونی هم درباره آن ارائه شده، شاید به‌همین دلیل است که در عرصه امنیت سایبری، چند سالی موازی‌کاری‌های بسیاری از سوی نهادها و سازمان‌های کشور مشاهده می‌شود؛ در واقع یکی از مشکلات مطرح‌شده در شورای‌عالی فضای مجازی، خلأ قوانین کارآمد و مدون در افزایش امنیت سایبری کشور است؛ بیشتر کارشناسان در عرصه فناوری اطلاعات معتقدند، وجود این نوع موازی‌کاری‌های سازمانی است که باعث شده آسیب جدی به زیرساخت‌های اصلی سایبری کشور وارد شود و همین امر سبب شده در سال‌های متمادی شاهد حملات سنگین هکرها در فضای سایبری کشور باشیم. گفتنی است، بسیاری از این حملات در بایکوت خبری قرار دارد و در بستری غیرمجاز خبررسانی می‌شود. به‌گفته کارشناسان، از مضرات موازی‌کاری‌های فراوان در کشور این است که هیچ نهادی مسئولیت این حملات را برعهده نمی‌گیرد. چندی پیش این موضوع مطرح شد که شورای‌عالی فضای مجازی مسئول امنیت سایبری کشور باشد، اما خلأ قانونی زیاد در این امر، سبب شده است که هنوز تصمیم جدی برای این امر گرفته نشود. شاید یکی از راه‌های نظام‌مند کردن مباحث مربوط به امنیت سایبری، ایجاد یک کمیسیون تخصصی در مجلس شورای اسلامی است؛ اما باوجود پیشنهادهای ارائه‌شده متاسفانه هیچ‌گاه مورداقبال قرار نگرفته است. حال اگر فکری به حال شرایط امنیت سایبری کشور نشود، تصمیم‌گیرانی که خواهان اشاعه اطلاعات در بستر مجازی باشند، محکوم به شکست هستند.

مردم را آزادتر بگذاریم

به‌گفته سجاد عابدی، رئیس مرکز مطالعات امنیت سایبری کشور، اینکه ما همه اطلاعات را محرمانه تلقی کنیم، حاصلی جز بی‌اعتمادی مردم به‌بار نمی‌آورد و نباید سیاست‌های شکست‌خورده پیشین را اعمال کنیم.

به‌عبارت دیگر، باید اجازه داده شود مردم به اطلاعاتی که می‌خواهند دسترسی داشته باشند، چرا که اگر میزان دسترسی کم شود، آنها راه‌حل‌های دیگری نظیر استفاده از فیلترشکن یا تعویض ‌آی‌پی را اتخاذ می‌کنند و در نهایت اطلاعات موردنظر را کسب می‌کنند. ناگفته نماند که فرآیند فیلترینگ در کشور ما به هدف خود نرسیده، بلکه موجب کاهش سرعت اینترنت و افزایش چندبرابری هزینه‌ها هم شده است، بنابراین بهتر است مردم را در دسترسی به اطلاعات آزادتر بگذاریم.

وی در گفت‌وگو با صمت ضمن اشاره به غیرقابل‌‎توجیه بودن اتفاقات رخ‌داده پس از وقوع یک حمله سایبری در کشور گفت: عدم‌مدیریت شبکه پس از حملات سایبری، از سوی افرادی که مسئولیت آن را برعهده دارند؛ رخدادی غیرمعمول در جهان است، در واقع افرادی که بر سر چنین مسئولیتی گذاشته می‌شوند، نمی‌دانند که باید چه کار کنند و این توجیه‌ناپذیر است.

استفاده از پلتفرم‌های خارجی در بستری امن

عابدی عنوان کرد: متاسفانه نهادی در کشور متولی حملات سایبری نیست و موازی‌کاری‌های سازمانی، معضلات عدیده‌ای در بحث افزایش امنیت سایبری به‌وجود آورده است. وی بااشاره به اینکه تمامی ابزارهایی که به اینترنت متصل می‌شود و برمبنای تمامی شبکه‌های اینترنتی کار می‌کند؛ اعم از تبلت، موبایل، لپ‌تاپ و گوشی‌همراه در معرض حملات سایبری قرار دارد، گفت: باتوجه به شرایط ژئوپلتیکی و موقعیت جغرافیایی کشورمان، امکان استفاده از پلتفرم‌های خارجی در بستری امن کاری دشوار است؛ این موضوع بارها مطرح شده، اما متاسفانه متولیان امر، مسئولیت آن را برعهده نمی‌گیرند. به‌اعتقاد من، شرایط جغرافیایی کشورمان به‌گونه‌ای است که باید فضای سایبری به‌ویژه پلتفرم‌های ارتباطی در یک بستر بومی‌سازی‌شده ایجاد شوند.

عابدی گفت: برای توسعه امنیت فضای سایبری باید موازی‌کاری‌ها را حذف و مرکزی را به‌عنوان متولی اصلی ایجاد کنیم؛ مرکزی که خدمات امنیتی را به نهادهای مربوطه اعم از سازمان‌ها، نهادها و وزارتخانه‌ها ارائه دهد. این مرکز باید وظیفه مدیریت، پیکربندی تنظیمات، ارزیابی آسیب‌ها و بحث‌های قانونی پاسخگویی به حوادث را برعهده گیرد، همچنین تضمین تداوم کسب‌وکار که یک امر حاشیه‌ای است هم، باید برعهده این مرکز باشد.

عابدی درباره اهدافی که در کشور ما براساس آن حملات سایبری انجام می‌گیرد، گفت: دسترسی به اطلاعات، ردیابی آن، سرقت داده‌ها، ایجاد اختلال در سرویس‌های ارائه‌شده و تغییر تنظیمات شبکه از اهداف حملات سایبری در کشور است.

وی افزود: به‌طورمعمول بعد از حمله به یک شبکه کامپیوتری، کارشناسان تلاش می‌کنند حفره امنیتی موردحمله را شناسایی کنند؛ اما به‌شکل معمول حمله‌کننده در حملات بعدی به‌دنبال رخنه‌های دیگری می‌گردد؛ این یعنی حفره‌های زیادی وجود دارد که همواره هکرها می‌توانند ورود کنند و اطلاعات را بدزدند و مسئله اصلی این است که ما نتوانسته‌ایم این حفره‌ها را پر کنیم؛ علاوه بر آن، هیچ اصول مکتوبی هم نداریم که براساس آن امنیت سایبری را در کشور تقویت کنیم. نبود این اصول، باعث می‌شود که کشور ضربات سنگینی را در امنیت سایبری متحمل شود.

روند افزایشی حملات سایبری

وی روند حملات سایبری در کشور را افزایشی دانست و گفت: از یک دهه گذشته تاکنون روزانه بالغ بر ۱۰ هزار حمله سایبری در کشور گزارش شده که بی‌شک حملات انجام‌گرفته، رقم بالاتری را به خود اختصاص می‌داده که بخش زیادی از آن ناشی از عوامل انسانی بوده است.

 گفتنی است، در سال‌های آتی میزان حملات سایبری روند افزایشی داشته است. حال اگر برای این میزان از حملات سایبری فکری نشود، بی‌شک باید منتظر از دست رفتن حاکمیت اصلی و مقتدر در بحث فضای مجازی باشیم.

 عابدی همچنین بااشاره به اهمیت ایجاد سازمانی برای رسیدگی به شکایات مردمی در باب امنیت سایبری گفت: قوه قضائیه مرکزی برای رسیدگی به شکایات مردمی درباره امنیت سایبری ایجاد کرده، اما طولانی بودن روند رسیدگی به پرونده‌ها که در برخی موارد، چند سال هم به‌طول انجامیده است، باعث شده در عمل مردم با مشکلات عدیده‌ای در بحث رسیدگی به شکایات خود مواجه شوند، در واقع تعدد زیاد پرونده‌ها و نیروی انسانی ناکافی، دلیل اصلی طولانی شدن روند رسیدگی به شکایات است.

جامعه امن در گرو اخلاق‌مداری در فناوری

حمید بهنگار، مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان و رئیس کمیته اسکادا بااشاره به اهمیت اخلاق در فناوری گفت: موضوع اخلاق در فناوری آنجایی خود را نشان می‌دهد که همزمان با توسعه فناوری‌های نوظهور موردتوجه قرار بگیرد. بیشتر جامعه‌شناسان معتقدند رشد فناوری به‌منظور رسیدن به جامعه‌ای امن باید با اخلاق‌مداری همراه باشد، برای مثال، در بحث حریم خصوصی باید مشخص شود که افراد به چه میزان از اطلاعات می‌توانند دسترسی داشته باشند و چه میزانی به دولت و سایرین اختصاص دارد؛ اگر این موضوعات به‌درستی پایه‌گذاری شود؛ آن آسیب‌هایی که متصور می‌شویم، رخ نمی‌دهد و اتفاقاتی نظیر فیلترینگ و آسیب‌هایش در کشور کمتر به‌وجود می‌آید، اما در صورت نبود چنین روندی این تحولات از کنترل خارج
می‌شود. در کل، اینها مسائلی است که باید به‌صورت چندجانبه و از منظر دین، اخلاق، فلسفه، دانش و روانشناسی به آن پرداخته شود.

راهی جز همسویی با فناوری نداریم

به‌گفته بهنگار، همواره راه‌های مطمئنی برای رفع نگرانی‌ها درباره اشاعه گسترده اطلاعات چه فردی و چه سازمانی وجود دارد، اما می‌توان نسبت به آینده دید بهتری داشت؛ چرا که ما روز به روز به دنیایی نزدیک می‌شویم که بسیاری از کارهای غیرضروری بشر مرتفع و بسیاری از دغدغه‌ها، بیماری‌ها، معضلات و مسائلی که امروز موجب معضلات و حتی مرگ‌ومیر است، حل می‌شود و کمتر شاهد پاندمی‌های رخ‌داده خواهیم بود. بی‌شک فناوری مسیر خود را طی می‌کند و انسان خواه ناخواه با آن همسو می‌شود.

در این شرایط است که تاب‌آوری بشر در مقابل مشکلات بیشتر می‌شود و آینده‌ای به‌سمت فضا، هوای پاک و دنیای آزادتر همراه با عدالت فردی و اجتماعی رقم
می‌خورد.

وی افزود: توزیع عدالت‌محور منابع، رویکرد مثبت ماجرا است که در نتیجه توسعه همه‌جانبه اینترنت اشیا را می‌توان انتظار داشت که البته نیازمند یک مدیریت جامع و کامل است. گفتنی است، از آنجایی که حرکت در مسیر فناوری مانند راه رفتن روی یک شمشیر دولبه است، اگر ما درست رفتار کنیم، می‌توانیم به بهترین نحو ممکن از آن بهره‌مند شویم و اگر در تلاش برای نادیده انگاشتن آن باشیم، باید زیان و آسیب‌های این اغماض را هم متحمل شویم.

به‌جای فیلترینگ، از توان رسانه بهره بگیریم

قادر باستانی، جامعه‌شناس معتقد است در دنیای امروز، جامعه‌ای موفق است که به‌جای منع، محدودیت و فیلترینگ، مخاطبان رسانه‌ها را از طریق بالا بردن سواد رسانه‌ای، توانمند می‌کند و از توان بالای رسانه‌های جدید،به‌ویژه گوشی‌های هوشمند و پیام‌رسان‌هایی مثل تلگرام، در راستای رفع نیازهای توسعه‌ای استفاده می‌برد. در این صورت است که جامعه به‌سمت مصونیت پیش می‌رود. راه برخورد علمی با پدیده‌های جدید، مسدودسازی نیست. بپذیریم که فناوری جدید، انسان را در برابر خود مجبور به تسلیم می‌کند. فناوری ارتباطی، ذات انکارناشدنی دارد و دائم در حال گسترش است و لازم است، دست از تکرار اشتباهات گذشته برداریم. وی چندی پیش در یادداشتی در عطنا، رسانه خبری تحلیلی دانشگاه علامه طباطبایی متذکر شد: فشارهایی که به‌خاطر رفع فیلترینگ به دولت وارد می‌شود، دور از عقل سلیم است، ضمن اینکه آحاد جامعه را نسبت به کسانی که چنین مواضعی می‌گیرند، بدبین می‌کند و باعث افزایش شکاف اجتماعی و تعمیق اختلافات و درگیری‌های سیاسی می‌شود. در این وضعیت، بازیگران عرصه اجتماعی در اتاق شیشه‌ای قرار می‌گیرند و رفتار و کنش‌شان، از چشم شهروندان دور نمی‌ماند. دنیای امروز دنیای پاسخگویی است و هرکس با ایجاد محدودیت، در پی فرار از این موضوع باشد، با فناوری‌های جدید، راه به جایی نخواهد برد،پس قدر چنین فضای شفافی را بدانیم.

سخن پایانی

نظارت‌های گاه و بی‌گاه در عرصه امنیت سایبری امر غیرمنطقی است که به نبود قانون‌گذاری و نظارت دقیق برمی‌گردد. باتوجه به آنچه گفته شد، می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که باید سازمان مدافع حقوق مردم در حوزه سایبری ایجاد شود تا مردم بتوانند شکایت‌های خود را پیگیری کنند. همچنین وقت آن رسیده است که تصمیم‌گیران وزارتخانه‌ای نسبت به دسترسی مردم به اپلیکیشن‌ها و اطلاعاتی که می‌خواهند دریافت کنند، تجدیدنظر کنند؛ چرا که در عمل فیلترینگ گسترده در کشور ما یک فرآیند شکست‌خورده است. از آنجایی که فناورانی همواره راه خود را در پیش گرفته و تاکنون بشر توان مقابله با پیشرفت آن را نداشته است، هر مانعی در مقابل فناوری محکوم به شکست خواهد بود، بنابراین سازکارهایی نظیر فیلترینگ بسان نبردی است که برنده و بازنده آن از پیش مشخص شده است. واقعیت آن است که ما بپذیریم با جامعه‌ای گشوده نسبت به گذشته مواجهیم. از اساس خود فناوری به‌سمت کنترل‌ناپذیری پیش می‌رود و دیگر نمی‌شود جامعه را در دریافت اطلاعات محدود کرد و منع فیزیکی نه‌تنها راهگشا نیست، بلکه باعث توانمندی مخاطبان عام می‌شود.