ماموریت نهایی پارک‌های فناوری این است که بتوانند نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش‌های دانشگاهی را با نیاز صنعت هماهنگ کرده و از این راه، خلأ رابطه صنعت با دانشگاه را پر کنند و این امر در نهایت به تجاری‌سازی دانش منجر خواهد شد. صمت در این گزارش به بررسی نقش پارک‌های علم و فناوری در بومی‌سازی تولیدات پرداخته است.

نخستین پارک‌ها در کجا ساخته شدند؟

پارک‌های علم و فناوری، موتور توسعه اقتصاد به‌شمار می‌روند. دره سیلیکون را می‌توان نخستین پارک علمی دنیا دانست که منشأ آن به پارک علم دانشگاه استنفورد در اوایل دهه ۱۹۵۰ برمی‌گردد، پس ‌از آن، سوفیا آنتی پلیس (فرانسه) در اروپا در دهه ۱۹۶۰ و شهر علم Tsukubs (ژاپن) در آسیا در اوایل دهه ۱۹۷۰ تاسیس شدند که قدیمی‌ترین و مشهورترین پارک‌ها در جهان محسوب می‌شوند. در زمان حاضر، بیش از ۴۰۰ پارک علمی و فناوری در جهان وجود دارد که البته شمار آنها رو به افزایش است که در صدر آنها امریکا با بیش از ۱۵۰ پارک علمی قرار دارد، ژاپن با ۱۱۱ پارک در رتبه بعدی است و چین که از اواسط دهه ۱۹۸۰ به توسعه پارک‌های علم خود پرداخته است، اکنون حدود ۱۰۰ پارک علمی دارد که ۵۲ پارک توسط دولت مرکزی و بقیه توسط دولت‌های محلی تایید شده‌اند. انجمن بین‌المللی پارک‌های علمی (IASP)، شبکه‌ای جهانی برای پارک‌های علم و فناوری محسوب می‌شود و باتوجه به گستردگی مناطق جغرافیایی اعضا، ۶ منطقه افریقا، اروپا، شمال امریکا، امریکای‌لاتین، اقیانوسیه (آسیا پاسیفیک) و غرب آسیا در این انجمن تعریف شده است.

این انجمن بین‌المللی اکنون بیش از ۲۷۰ عضو قطعی از ۷۳ کشور دارد و ۲۱ پارک علم و فناوری ایران نیز عضو این انجمن هستند.

هم‌افزایی دانش‌بنیان‌ها در اصفهان

حمید مهدوی، رئیس پارک علم و فناوری شیخ بهایی اصفهان در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اهمیت تسهیلگری در این مجموعه گفت: پارک علم و فناوری شیخ‌بهایی، نخستین مجموعه فناورانه در شهرک علمی و تحقیقاتی استان اصفهان است و بیش از 2 دهه از فعالیت پارک علم و فناوری شیخ بهایی می‌گذرد و امروزه در 5 زمینه تخصصی، نگاه حمایتی از شرکت‌های عضو وجود دارد؛ به‌گونه‌ای که امسال برای نخستین‌بار در این مجموعه تفکیک موضوعی داشتیم. مهدوی افزود: 5 پارک تخصصی زیرمجموعه پارک علم و فناوری شیخ‌بهایی شکل گرفته که از آن جمله می‌توان به پارک کشاورزی و محیط‌زیست، پارک نفت و انرژی، فولاد و صنایع فلزی، پارک فناوری اطلاعات و پارک سلامت اشاره کرد. به‌طورمتوسط، تمامی این پارک‌های تخصصی علاوه بر پیشبرد فعالیت‌های استارت‌آپی و شتاب‌دهنده‌های‌شان برای ارائه خدمات افزوده و توسعه کشور شکل ‌گرفته‌اند. 

وی ادامه داد: در واقع هدف این مجموعه، ایجاد هم‌افزایی کاری، تولید و اشتغال در فضای جامعه در بستر دانش‌بنیان‌ها است. همان‌گونه که مشهود است، از مزایای استقرار در پارک‌های علم و فناوری، معافیت‌های مالیاتی و تسهیل در روند اداری است. بر طبق ماده ۹ قانون کسب‌وکار شتاب‌دهنده‌ها و استارت‌آپ‌هایی که در پارک‌های علم و فناوری مستقر هستند، از مزایایی که راه را برای رسیدن به تولید کوتاه می‌کنند، برخوردار هستند؛ به‌همین دلیل، سیاست اصلی ما هم در حمایت از این شرکت‌ها این است که از ایده تا تولید، مسیر کوتاه‌تری را سپری کنند. در حقیقت، بهترین و موثرترین فعالیت برای این نوع کسب‌وکارها، کوتاه‌تر کردن زمان رسیدن محصول به بازار است.

تسهیلگری، یک وظیفه مهم

مهدوی گفت: خدماتی که مجموعه پارک علم و فناوری شیخ بهایی اصفهان ارائه می‌دهد، در زمینه توسعه زیرساخت‌های اداری، فنی و ... مانند حضور در نمایشگاه‌های داخلی و خارجی و ارتباط آسان‌تر با شرکت‌ها، هم در حوزه فناوری و هم در زمینه بازار است. در واقع پارک علم و فناوری شیخ بهایی استان اصفهان، شریک این شرکت‌های مستقر نیست، بلکه یک تسهیلگر در مسیر رشد و شکوفایی آنها است، همچنین در زمینه رشد و توسعه استارت‌آپ‌ها و مراکز رشد نگاه حمایتی به ایده‌ها داریم، چرا که هدف‌مان، توسعه بازار محصولات و خدمات این مراکز است.  رئیس پارک علم و فناوری شیخ بهایی بااشاره به اینکه برخی معتقد به انجام پروژه‌های تحقیقاتی در پارک‌های علم و فناوری هستند، گفت: این مجموعه پارک علم و فناوری، پژوهشکده و دانشگاه نیست که بیشتر به فعالیت تئوریک بپردازد؛ در واقع هدف این است که در گام‌های بعدی، یک پژوهش و مطالعه در کنار استارت‌آپ‌ها باشیم و در مسیر خروجی داده‌ها و اطلاعات پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌ها همراه شرکت‌ها شویم؛ ما خواهان درآمدزایی در مسیر کسب‌وکار و هموارتر کردن راه را برای شرکت‌ها هستیم. به‌گفته وی، تاکنون ایده‌های زیادی در حوزه آی‌تی و آی‌سی‌تی به مجموعه پارک علم و فناوری شیخ بهایی رسیده که این ایده‌ها قدرت بازاریابی خوبی دارند و می‌توانند مشتریان خود را در مدت زمان کوتاهی پیدا کنند. خوشبختانه نمونه‌های موفق زیادی از این شرکت‌ها در مجموعه وجود دارد که هرکدام خدمات و تولیدات ارزنده‌ای را ارائه می‌دهند. مهدوی گفت: تمامی ایده‌ها باید مطابق با تاییدیه‌ها و استانداردهای علمی و دارای مرجع باشند تا مجوز ورود به بازار را پیدا کنند. از آنجایی ‌که تحریم‌ها راه ارتباطات میان شرکت‌ها را کاهش می‌دهند و ارتباطات بین‌المللی را با مشکلات مواجه می‌کنند؛ اما ظرفیت تعامل فراتر از مرزها در این شرکت‌ها وجود دارد. 

بخش خصوصی، پیشران توسعه دانش‌بنیان‌ها

مهدی عباسی در گفت‌وگو با صمت درباره نقش بخش خصوصی در توسعه فعالیت‌های پارک‌های علم و فناوری گفت: پارک‌های علم و فناوری باید با بخش خصوصی ارتباط نزدیک و مستمری داشته باشند و در همین راستا به‌صورت جامع عمل کنند، به این معنا که اگر در یک مجموعه پارک در سال‌های گذشته، توجه اصلی به حوزه فنی مهندسی بوده است، باید در دیگر حوزه‌ها هم تمرکز داشته باشد؛ به‌عبارت‌دیگر، فعالیت تک‌بعدی نداشته باشد.

عباسی گفت: بر همین مبنا باتوجه به اینکه استان البرز یکی از قطب‌های کشور در صنعت دارو است و با نظر به ظرفیت‌های موجود، یکی از فعالیت‌هایی که پارک علم و فناوری البرز در آستانه به‌ثمر رساندن آن است، شناسایی استارت‌آپ‌ها و دانش‌بنیانی‌هایی است که در زمینه دارو فعالیت می‌کنند.

سهم بزرگ دانش‌بنیان‌ها در اقتصاد

عباسی با تاکید بر اینکه، دلیل اصلی ایجاد دانش‌بنیان‌ها تحقق اقتصاد دانش‌بنیان است، گفت: اگر ما بتوانیم به‌طورسنتی از اقتصاد نفتی به‌سمت اقتصاد دانش‌بنیان حرکت کنیم، به هدف نهایی خود از ایجاد و حمایت شرکت‌های دانش‌بنیان رسیده‌ایم. این هدف، زمانی عملیاتی می‌شود که دانش‌بنیان‌ها ارزش‌افزوده کافی ایجاد کرده باشند. در حقیقت، اگر اقتصاد دانش‌بنیان بتواند، با ایجاد ارزش‌افزوده بالا در بخش‌های مختلف صنعت و تجارت به درآمد بالای مبتنی بر دانش برسد، اقتصاد دانش‌بنیان سهم بزرگی در اقتصاد کشور دارد.

وی افزود: می‌توانیم با نگاهی به تجربه کشورهای موفق دنیا بفهمیم که زمانی در یک کشور، اقتصاد مبتنی بر دانش‌بنیان ایجاد می‌شود که یک زیست‌بوم و اکوسیستم کامل شکل گرفته باشد. این گزاره به این معنی است که تنها فعالیت مجموعه‌ای نظیر پارک علم و فناوری، برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان کافی نیست، چرا که بخش‌های دیگر این اکوسیستم هم تاثیر جدی و مهمی دارند.

تناسب،‌کلید اصلی توسعه

وی بااشاره به مثالی در تشریح این گفته خویش گفت: برای مثال اگر گرانقیمت‌ترین خودرو دنیا را هم در اختیار داشته باشید، اما یک چرخ آن پنچر باشد، در عمل نمی‌توانید استفاده کامل از آن کنید و کارآیی لازم را نخواهید داشت. هزینه‌های ایجادشده در این شرایط هم چندان موثر نخواهد بود. در مثالی دیگر، اگر اعضای بدن انسان با یکدیگر تناسب نداشته باشند و عضوی کوچک‌تر یا بزرگ‌تر از حد معمول باشد، کارآیی موردانتظار را نخواهند داشت. نقش پارک علم و فناوری هم که به‌عنوان یکی از اجزای این زیست‌بوم شناخته می‌شود؛ مانند اجزای یک خودرو یا یک عضو بدن، باید متناسب با دیگر اجزا تاثیرگذار باشد و نباید توقع داشته باشیم که کل این زیست‌بوم را تنها پارک‌های علم و فناوری اداره
کنند.

وی افزود: حتی من معتقدم اگر در یک استانی پارک علم و فناوری فعالیت بیشتری نسبت به دیگر اعضای زیست‌بوم دانش‌بنیان داشته باشد، مانند انسانی است که سر بزرگی دارد که نمی‌تواند تعادل خود را روی بدنه ضعیف نگه دارد، بنابراین همراه با رشد پارک‌ها باید وزارتخانه‌هایی چون صمت یا وزارتخانه کار و رفاه اجتماعی و دیگر سازمان‌ها و نهادهای مرتبط با اقتصاد، اشتغال، صنعت و حتی کشاورزی همصدا با یکدیگر در این مسیر گام بردارند.

پارک‌های علم و فناوری نباید دولتی می‌شدند

عباسی گفت: گسترده بودن فعالیت‌های پارک‌های علم و فناوری در یک استان، دلیلی بر مطلوب بودن وضعیت دانش‌بنیان‌های آن نیست، چرا که در کنار آن، بخش خصوصی هم باید همپای پارک‌های علم و فناوری فعالیت کند، بنابراین توسعه اقتصاد دانش‌بنیان‌ها به‌تمامی مولفه‌های گفته‌شده برمی‌گردد. چه‌بسا این بزرگ شدن، باعث می‌شود که برخی از موارد، نتوانند پیشرفت کنند و کارآیی لازم را داشته باشند.

دریا، منبع عظیمی از ثروت است

در ادامه، محمد شریف رنجبر، رئیس پارک علم و فناوری خلیج‌فارس جزیره قشم در گفت‌وگو با صمت درباره مهم‌ترین فعالیت‌های انجام‌گرفته در مجموعه پارک علم و فناوری مستقر در جزیره قشم اذعان کرد: باتوجه به اینکه، مجموعه پارک علم و فناوری جزیره قشم یک مجموعه تخصصی زیست‌فناوری است، شرکت‌های مستقر در این مجموعه، هم در حوزه‌های دارویی، آرایشی ـ بهداشتی، صنایع‌غذایی و آبزی‌پروری فعالیت می‌کنند.

گفتنی است، این شرکت‌ها برمبنای راهبردهای صنعت شیلات و زیست‌دریا با مجموعه پارک علم و فناوری خلیج‌فارس در جزیره قشم همکاری می‌کنند. وی در پاسخ به این پرسش که باتوجه به شکننده بودن اقلیم منطقه خلیج‌فارس در مقابله با تغییر اقلیم چند شرکت در راستای کاهش اثرات زیست‌محیطی این معضل فعالیت می‌کنند؟ گفت: تاکنون در زمینه کاهش اثرات زیست‌محیطی گرمایش جهانی، استارت‌آپی نداشته‌ایم، چرا که بیشتر دانش‌بنیان‌هایی که در این مجموعه مستقر شده‌اند، نگاه‌‎شان در راستای کسب درآمد بوده است، نه تحقیقات.  رنجبر گفت: دریا منبع عظیمی از ثروت است و ما خوشبختانه دارای منابع دریایی در دسترسی هستیم که هنوز استفاده نکرده‌ایم، به‌همین دلیل بیشتر شرکت‌ها تمایل دارند، در این زمینه‌ها تمرکز کنند و درآمد داشته باشند.  رئیس پارک علم و فناوری خلیج‌فارس در جزیره قشم تاکید کرد: برای ایجاد یک شغل در صنعت پتروشیمی و بیوتکنولوژی نیاز به سرمایه‌گذاری سنگینی است، در نتیجه مجموعه پارک علم و فناوری در این منطقه باید سرمایه‌گذاری اولیه را دارا باشد تا بتواند برای جذب شرکت‌ها زیرساخت‌های لازم را فراهم کنند؛ در این شرایط است که شرکت‌ها برای عضویت در پارک ترغیب خواهند شد.

وی افزود: اکنون مجموعه پارک علم و فناوری در جزیره قشم در ابتدای راه است، اما در همین زمان کم هم، برخی شرکت‌های مستقر، چرخه اقتصادی خوبی را راه‌اندازی کرده‌اند که بخشی از این درآمدزایی در داخل شرکت‌ها و به‌نوعی بخش دیگری از آن به جامعه محلی و صیادی مرتبط می‌شوند.

ثروتمند اما محروم

به‌گفته شریف، باتوجه به اینکه کشور، 4 استان ساحلی در جنوب دارد که این 4 استان به آب‌های آزاد دسترسی دارند، دارای منابع دریایی بیشتری هم نسبت به استان‌های شمالی هستند؛ اما واقعیت این است که جزو استان‌های محروم کشور محسوب می‌شوند. دلیل آن را می‌توان در  استفاده نکردن بهینه از منابع موجود دانست. یکی از اهداف پارک علم و فناوری در جزیره قشم این است که با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان بتوانیم نقش موثری در بهره‌برداری از این منابع، اشتغالزایی و کسب درآمد داشته باشیم. 

سخن پایانی

یکی از اساسی‌ترین رویکردها در توسعه اقتصاد دانش‌بنیان، ورود بخش خصوصی به‌عنوان پیشران این جریان است. به‌اعتقاد من، یکی از بزرگ‌ترین اشتباهاتی که تاکنون در این زیست‌بوم انجام گرفته، دولتی بودن پارک‌های علم و فناوری است. توصیه می‌شود اداره پارک‌های علم و فناوری را بخش خصوصی به‌دست بگیرد.

در حقیقت، هرچقدر بخش خصوصی در پارک‌های علم و فناوری فعال‌تر باشد، ارتباط برای جذب سرمایه‌گذاری بهتر فراهم می‌شود. در کل، بخش خصوصی به‌عنوان یک موشک و شتاب‌دهنده قوی می‌تواند برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان مفید و موثر واقع شود.