این در حالی است که اجرای طرح اصلاح الگوی کشت، راهبردی هوشمندانه برای مدیریت مصرف آب و افزایش بهره‌وری در شرایط خشکسالی و بحرانی منابع آبی به‌شمار می‌رود که همراهی و احساس مسئولیت کشاورزان و مدیریت کارشناسی و علمی مسئولان، لازمه اجرای آن به‌حساب می‌آید. حال باوجود اهمیت فراوان اصلاح الگوی کشت، وزارت جهاد کشاورزی در مهر ۱۴۰۱، از «سند کشت محصولات استان‌ها» برای سال‌زراعی ۱۴۰۲ - ۱۴۰۱ رونمایی کرد. یکی از اهداف اصلی مدنظر در این سند، حمایت از توسعه تولید محصولات اساسی با هدف رفع وابستگی به واردات است. در حالی که سیدجواد ساداتی‌نژاد، وزیر برکنار‌شده وزارت جهاد کشاورزی، علاوه بر این سند، اوایل شهریور ۱۴۰۰ وعده داد که به اقتدار غذایی در خاورمیانه می‌رسیم و در طول ۴ سال تمام زمین‌های کشاورزی را صاحب سند و جشن آن را برگزار خواهیم کرد. حال خود پس از ۲ سال، از سمتش کنار گذاشته شد و وعده‌هایش را نیز با خود برد! پس از این اتفاقات، حالا بخش کشاورزی مانده با مشکلات و چالش‌های پرشمار و محمدعلی نیکبخت، وزیر جدید جهاد کشاورزی. صمت در این گزارش به بررسی بیشتر طرح اصلاح الگوی کشت و زمان اجرایی شدن آن پرداخته است.

اصلاح الگوی کشت چیست؟

اصلاح الگوی کشت کشاورزی روشی است که از روز اول کاری وزارت جهاد کشاورزی دولت سیزدهم، این طرح به‌منظور حل مشکلات کشوری در دست اقدام قرار گرفت. الگوی کشت به زبان ساده یعنی اینکه بدانیم کجا چه می‌کاریم، چه زمانی برداشت می‌کنیم و از آن چه استفاده‌ای می‌کنیم، اما در مقابل این طرح مشکلاتی مانند گرانی محصولات، نوسان بازار، کمبود محصول و … نیز وجود دارد. اصلاح الگوی کشت به‌معنای تغییر روش‌های کشت در کشاورزی است که باعث بهبود عملکرد حاصلخیزی محصولات می‌شود. این تغییرات ممکن است شامل استفاده از روش‌های کشت مدرن، بهینه‌سازی مصرف آب و کاهش استفاده از سموم و کودهای شیمیایی باشد. بدون اصلاح الگوی کشت، تولید محصولات کشاورزی ممکن با مشکلاتی مواجه شود؛ از جمله بیابان‌زایی، کاهش حاصلخیزی خاک و آلودگی آب‌وهوا. اصلاح الگوی کشت همچنین می‌تواند به‌منظور بهبود بهره‌وری و عملکرد محصولات کشاورزی و کاهش تاثیرات منفی بر محیط‌زیست انجام شود.

این طرح بااهمیت در ایران به‌معنای روش‌هایی است که کشاورزان برای کشت محصولات خود به کار می‌برند. اصلاح الگوی کشت در ایران می‌تواند بهبود کیفیت و عملکرد محصولات کشاورزی، کاهش هزینه‌های تولید و مصرف بهینه منابع آبی و خاکی را به‌همراه داشته باشد. برخی راهکارهای اصلاح الگوی کشت در ایران عبارتند از:

 ۱. استفاده از روش‌های کشت پایدار و ارگانیک در جایگزینی روش‌های کشت متداول و شیمیایی

۲. افزایش استفاده از روش‌های آبیاری قطره‌ای و بارانی به‌جای آبیاری سطحی

۳. افزایش استفاده از کودهای آلی و بیولوژیکی در جایگزینی کودهای شیمیایی

۴. استفاده از تناوب کشت مناسب با هدف افزایش تنوع محصولات و کاهش بیماری‌ها و آفات

۵. افزایش استفاده از تکنولوژی‌های نوین کشاورزی مانند کشت هیدروپونیک و کشت عمودی.

افزایش آگاهی کشاورزان در زمینه روش‌های کشت پایدار و ارگانیک، مدیریت منابع آبی و خاکی و توسعه فناوری‌های نوین برای اصلاح الگوی کشت در ایران نیاز به همکاری بین دولت، صنعت کشاورزی و جامعه دارد تا به این وسیله بتوان بهینه‌سازی روش‌های کشت و کاشت برای ارتقای کیفیت و عملکرد محصولات کشاورزی در کشور را اجرایی کرد. کمیسیون کشاورزی مجلس درباره بی‌توجهی به این طرح در طول سال‌های گذشته، بارها ابراز نگرانی کرده و یکی از مطالبات جدی آنها از وزیر جدید، در همین رابطه بوده است.

به وزیر جدید جهاد کشاورزی امیدوار باشیم؟

ذبیح‌الله اعظمی‌ساردویی، سخنگوی کمیسیون کشاورزی، آب و منابع‌طبیعی مجلس شورای اسلامی در رابطه با طرح اصلاح الگوی کشت به صمت گفت: در رابطه با این موضوع مطالعات بسیاری داشتم و متوجه مشکلات فراوان موجود در این طرح نیز هستم. سال گذشته از الگوی کشت، با حضور معاون اول رئیس جمهوری، وزیر وقت جهاد کشاورزی و تعدادی از نمایندگان مجلس، به‌طوررسمی رونمایی شد، اما آن چیزی که تا به حال به‌عنوان سند الگوی کشت مطرح شده، به‌هیچ‌عنوان قابل‌قبول نیست، همچنین یکی از موانع اجرا نشدن طرحی در این زمینه را می‌توان اقتصادی و درآمدزا نبودن بخش کشاورزی عنوان کرد. در حقیقت، اجرای طرح اصلاح کشت، کار ساده‌ای نیست، چرا که باید کاملا به‌صورت کارشناسی‌شده و براساس آمایش سرزمین و ظرفیت اقلیمی هر استان اجرایی شود. در نتیجه، باید در یک برنامه ویژه و فوری، در رابطه با این مبحث و آسیب‌های آن گفت‌وگو کنیم.

وی با بیان یکی از مشکلات اصلی طرح اصلاح الگوی کشت اظهار کرد: برای اجرای هر طرحی که مرتبط با اصلاح کشت است، باید آمایش سرزمین براساس ظرفیت‌های کشاورزی هر استان و منطقه انجام گیرد و ایراد اساسی طرح مذکور این است که آمایش سرزمین به‌خوبی در آن لحاظ نشده؛ در واقع، وزارت جهاد کشاورزی، تقویم زراعی سالانه موجود را در قالب طرح الگوی کشت ارائه داده است که از دیدگاه ما این مطلب قابل‌پذیرش نیست. همچنین، طرح اصلاح الگوی کشت در کشور با قیمت‌گذاری دستوری امکان‌پذیر نیست، بلکه با کشاورزی قراردادی امکان‌پذیر است.

هدررفت تولیدات کشاورزی

سخنگوی کمیسیون کشاورزی مجلس با تاکید بر لزوم صنعتی کردن بخش کشاورزی و هدررفت منابع آبی کشور بیان کرد: به‌طورکلی حدود ۳۵ درصد از تولیدات بخش کشاورزی به دلایل مختلفی چون آفات، بیماری‌های مختلف، علف‌های هرز و تعداد کمباین‌ها از همان ابتدای کاشت هدر می‌رود. بیشتر کمباین‌هایی که مشغول کار هستند، عمر مفید آنها به‌‎پایان رسیده است. از این‌رو باید ترتیبی اتخاذ شود تا با ارائه تسهیلات ارزان‌نرخ نسبت به نوسازی کمباین‌ها اقدام شود. اگر دنبال کاهش ضایعات و افزایش درآمد و ارزش‌افزوده محصولات هستیم، باید به فناوری اطلاعات درستی برسیم و مطمئنا با توسعه مکانیزاسیون کشاورزی، بخشی از مشکلات حوزه تولید ما حل خواهد شد. این در حالی است که این مورد در کشورهای پیشرفته زیر ۲۰ درصد است، اما در کشور ما گاهی تا حدود ۴۰ درصد نیز پیش می‌رود.

چالش‌ها بیش از آمارها است

اعظمی‌ساردویی با انتقاد از مشکلات فراوانی که در حوزه کشاورزی وجود دارد، افزود: چالش‌های موجود در این مسیر، فراتر از آمارهای اعلامی است. متاسفانه از برنامه‌ریزی برای تولید محصولات کشاورزی تا به‌روز نبودن ماشین‌آلات، شاهد کمبود و ضعف در این حوزه هستیم. به‌عنوان‌مثال، تعداد ماشین‌های مرحله برداشت مانند کمباین‌ها، با ریزش محسوسی مواجه شده است. همچنین، این کمبود در رابطه با ماشین‌های وش‌چین پنبه به‌عنوان یکی از ضروریات این حوزه نیز مصداق دارد. در حالی که تعداد این نوع دستگاه‌ها در کشور بسیار اندک است و باید فکری به حال آن شود. همچنین، یکی دیگر از مشکلات بخش کشاورزی از بین رفتن محصولات است. در فصل برداشت محصول به هر دلیل ممکن است برخی محصولات مانند گوجه‌فرنگی و سیب‌زمینی به‌فروش نرسد و در نهایت از بین برود. متاسفانه در سال‌های اخیر توجه بسیار کمی به این چالش‌ها و آسیب‌هایی که از طریق آن به بخش کشاورزی وارد می‌آید، شده است. در حالی که باوجود قرار گرفتن این صنایع جانبی و تبدیلی در بودجه سالانه و برنامه‌های توسعه کشور، باز هم شاهد بی‌توجهی مسئولان هستیم. به‌عقیده متخصصان و کارشناسان، برای جلوگیری از این ضرر و زیان راهی جز حرکت به‌سمت افزایش تولید با الگوهای فناورانه و دانش‌بنیان نیست و الزامی است تا کشاورزی معیشتی و سنتی جای خود را به کشاورزی مکانیزه و مدرن دهد.

وزیر جدید مشکلات را حل می‌کند؟

سخنگوی کمیسیون کشاورزی مجلس در رابطه با برنامه‌های وزیر جهاد کشاورزی جدید بیان کرد: وزیر پیشنهادی کشاورزی مراحل رشد را از پایین‌ترین بخش‌ها طی کرده که این عامل، سبب افزایش تجربه و تخصص وی در این حوزه شده و در اصل او از سربازی به سرداری رسیده است. در نتیجه، باتوجه به شناختی که نیکبخت از مشکلات و دغدغه‌های این وزارتخانه دارد، می‌تواند به سرعت و با قدرت کافی، دغدغه‌های این حوزه را رفع کند.

وی در ادامه باتوجه به برنامه‌های اعلامی وزیر جهاد کشاورزی اظهارکرد: برنامه‌محور بودن وزیر جدید یکی از مهم‌ترین خصوصیات محسوب می‌شود. طبق بررسی‌های انجام‌گرفته در کمیسیون کشاورزی مجلس، حدود ۵۰ درصد برنامه‌های وزیر جدید با چالش‌های اساسی حوزه کشاورزی مطابقت دارد. البته در مابقی برنامه‌های نیکبخت، مغایرت خاصی دیده نمی‌شود. البته لازم به ذکر است که انتخاب یک تیم هماهنگ از معاونان برای دستیابی به برنامه‌های تعیین‌شده حائزاهمیت است.

اعظمی با ابراز امیدواری نسبت به عملکرد وزیر جدید جهاد کشاورزی، افزود: چرخ اول تولید در این بخش، مراکز خدمات کشاورزی محسوب می‌شوند. در صورت بروز اختلال در این قسمت، وزارت جهاد کشاورزی نیز در انجام وظایف خود با مشکل جدی مواجه خواهد شد. در نتیجه، میزان و نحوه کمک‌رسانی ۳۲ سازمان جهاد کشاورزی به وزیر جهاد کشاورزی در راستای رسیدن به اهداف وزارتخانه، از اهمیت بسیاری برخوردار است، هرچند وزیر جدید در سازمان مرکزی تعاون روستایی کشور، عملکرد خوب و قابل‌توجهی داشت و مانع از هدررفتن منابع موجود در زمان ریاست خود در سازمان مذکور شد. در کل، به وزیر جدید برای رسیدگی و برطرف کردن موانع و چالش‌های موجود در حوزه کشاورزی امیدوار هستیم.

کم‌آبی را جدی بگیرید!

سخنگوی کمیسیون کشاورزی مجلس ضمن تاکید بر اهمیت توجه به منابع آبی گفت: یکی از چالش‌های اصلی کشور در کنار موضوع معیشت مردم، موضوع آب و منابع آبی است. ایران از نظر بحران آب در بین ۱۱۶ کشور در رده چهاردهم قرار دارد که نشان‌دهنده وضعیت نامناسب آن به‌لحاظ منابع آب است. این در حالی است که بخش اعظم کشاورزی کشور آبی است و باوجود اینکه در دیگر کشورها ۷۰ درصد محصولات از طریق کشت آبی و ۳۰ درصد دیم تولید می‌شود که همین امر موجب شده است تا نرخ محصولات در بازارهای جهانی نسبت به ما کمتر باشد، چرا که آب به‌میزان ۲۵ تا ۳۰ درصد در هزینه تمام‌شده تولید اثرگذار است.

همچنین، براساس آمارهای اعلامی حدود ۱۴۰ میلیارد مترمکعب، تراز منفی ذخایر زیرزمینی داریم که باید برای حل این چالش به‌دنبال راهکاری اساسی باشیم. این جریان از دهه ۵۰ با ۲۰۰ هزار مترمکعب شروع شده و به‌تدریج به این میزان بسیار بالا رسیده است. در این راستا، چاه‌های غیرمجاز نیز بلای جان آب‌های زیرزمینی شدند. این در حالی است که چاه‌های مجاز نیز به‌دلیل مشکلات مربوط به مجوزهای لازم، بر مشکلات موجود افزوده است.

راهکار افزایش بهره‌وری، اجرای الگوی کشت است

امیرقلی جعفری، عضو کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی بااشاره به مسئله اصلاح الگوی کشت، اظهار کرد: توسعه کشاورزی در مناطقی که ظرفیت ندارند، نباید صورت گیرد. وی در گفت‌وگو با صمت گفت: برای اصلاح الگوی کشت، کشاورز نیاز به حمایت دارد و باید خرید تضمینی محصول او صورت گیرد، چرا که معیشت کشاورز از این طریق (کشاورزی)است.

وی بااشاره به اینکه اصلاح الگوی کشت با دستورالعمل به نتیجه نمی‌رسد، بیان کرد: اگر در اصلاح الگوی کشت گفته می‌شود در این منطقه به‌جای برنج، کلزا کاشته شود، کشاورز باید مطمئن باشد که کلزای او خریداری می‌شود و زندگی او تامین است. دولت باید برای این مسئله برنامه داشته باشد و کشاورز راغب شود.به‌گزارش تسنیم، جعفری با بیان اینکه الگوی کشت از برنامه دوم توسعه تا امروز مطرح بوده است، اما مسئولان در گذشته هیچ کار شایسته‌ای در این زمینه انجام نداده‌اند، ادامه داد: در ۵ برنامه توسعه کشور اصلاح الگوی کشت آمده که هیچ‌کدام از آنها عملی نشده است. در شرایط کم‌آبی و تغییرات اقلیمی بهترین و اساسی‌ترین راهکار افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی از طریق اجرای الگوی کشت است.

سخن پایانی

جان کلام اینکه یکی از دغدغه‌های همیشگی کشاورزان فروش محصول است و در زمان برداشت محصول با انبوهی از تولید روبه‌رو می‌شوند که نرخ خرید از کشاورزان گاهی هزینه‌های تولید را هم تامین نمی‌کند. به‌همین‌دلیل، اجرای طرح‌هایی همچون الگوی کشت می‌تواند نقش مهمی در تنظیم بازار داشته باشد، چرا که اجرای الگوی کشت مناسب، امنیت غذایی و پایداری تولید را تضمین می‌کند. در نتیجه، اجرای الگوی کشت مناسب برای حفاظت منابع پایه و افزایش بهره‌وری عوامل تولید، امری ضروری است.