قصه تکراری فیلترینگ و قطعی اینترنت، این روزها شکلی تازه به خود گرفته است. با فیلترینگ اینستاگرام و واتس‌آپ و ظرفیت محدود پلتفرم‌های داخلی، بسیاری از مردم درگیر استفاده از وی‌پی‌ان و پروکسی هستند و طبق آمار منتشرشده درخواست برای خرید وی‌پی‌ان با افزایش ۳ هزار برابری روبه‌رو شده است. به‌گفته برخی از کارشناسان، درآمد سالانه حاصل از فروش فیلترشکن در ایران از حدود ۱۰۰ میلیارد تومان در سال ۹۲ به ۶۰۰ میلیارد تومان در سال‌های اخیر رسیده است و آخرین گردش مالی این بازار تا هزار میلیارد تومان در سال تخمین زده می‌شود؛ بنابراین می‌توان گفت اعمال محدودیت در استفاده از پیام‌رسان‌های پرمخاطب، نه‌تنها باعث ریزش کاربران این پلتفرم‌ها نمی‌شود، بلکه به عاملی برای رونق بیشتر تجارت پرسود فروش فیلترشکن در ایران بدل می‌شود. به گفته برخی از کارشناسان چرخش این چرخ اقتصادی پردرآمد بدون پشتوانه و رانت امکان‌پذیر نیست. صمت در این گزارش به بررسی پشت‌پرده مافیای فروش فیلترشکن پرداخته است.

چه کسانی پشت این چرخه پولساز هستند؟

در روزگاری که تکنولوژی حرف نخست را می‌زند، قطعی اینترنت و فیلترینگ نخستین تصمیمی است که حاکمیت پس از هر مشکل به آن می‌رسد.

این روزها، قطع پهنای باند اینترنت بین‌الملل در ساعاتی از روز روی اپراتورهای تلفن همراه، محدودیت‌هایی را برای بعضی از اینترنت‌های خانگی ایجاد کرده است؛ تصمیمی که گویی در عصر تکنولوژی قصد قطع ارتباط ایران با دنیا را دارد. آیا در عصر تکنولوژی و ارتباطات می‌توان ترمزدستی را کشید تا از علم روز جا بمانیم؟

VPN سرواژه‌ای است برای عبارت Virtual private network که می‌توان آن را «شبکه خصوصی مجازی» ترجمه کرد. VPN اما بر خلاف آنچه کاربران عادی تصور می‌کنند، صرفا برای دور زدن فیلترینگ مورداستفاده قرار نمی‌گیرد، بلکه کارکرد اصلی آن، انتقال امن داده‌ها در شبکه‌های اطلاعاتی است.

VPN معمولا یک محیط آنلاین مجزا برای زیرساخت سازمان‌ها ایجاد می‌کند تا احتمال ورود افراد غیرمجاز را کاهش بدهد. از سوی دیگر، فیلترشکن روشی است که مردم برای استمرار ارتباط خود با دنیا از آن استفاده می‌کنند. شرکت‌های فروش فیلترشکن نیز درآمدهای خوبی از این طریق به‌دست می‌آورند.

نکته جالب اینجاست که یک فعالیت غیرقانونی با درآمدی هنگفت در جریان است که هرگز بی‌پشتوانه ممکن نیست! حال که روزهای زیادی از فیلترینگ می‌گذرد و بازار شرکت‌های فعال در حوزه فیلترشکن داغ می‌شود می‌توان به وجود مافیایی بزرگ پشت‌پرده دلسوزی‌های داخلی‌سازی فکر کرد!

دلالی فیلترشکن شغل پر درآمد این روزها

کیوان نقره‌کار، کارشناس فناوری‌اطلاعات درباره درآمدهای سالانه حاصل از فروش فیلترشکن در ایران و استقبال مردم از خرید آن به صمت گفت: زمانی که شرایط اقتصادی نابسامان می‌شود، افراد سودجو از این فرصت استفاده می‌کنند. در شرایط نابسامان رانت‌خواه، دست‌های پشت‌پرده و افرادی که صاحب نفوذ هستند، فعالیت می‌کنند. در نتیجه بسیاری از سودجویان از التهاب ایجاد‌شده در میان کاربران به‌ویژه افرادی که در حوزه‌های اقتصادی از این بستر استفاده می‌کنند، سوءاستفاده کرده و در برابر فروش فیلترشکن با اعطای خدمات گوناگون، هزینه‌هایی را دریافت می‌کنند. وی با تایید وجود مافیای فیلترشکن در کشور بیان کرد: فروش وی‌پی‌ان از نگاه قانون یک فعالیت اقتصادی غیرمجاز است. به علاوه فروشندگان فیلترشکن در بستر مجاز اقدام به ارائه خدمات می‌کنند. به‌عنوان نمونه، با سرچ در موتور جستجوگر گوگل به‌راحتی می‌توان با فهرستی از فیلترشکن‌های داخلی و خارجی آشنا شد. در کنار هم قراردادن این گزاره‌ها، حاکی از وجود دست‌های پشت‌پرده با برخورداری از قدرت خاصی است که این رانت را در اختیار گروه یا افرادی خاص قرار می‌دهد.

کمک به هکرها

نقره‌کار با اشاره به ضرری که به خریدار فیلترشکن در راستای استفاده از فیلترشکن تحمیل می‌شود، گفت: فیلترشکن جدا از درآمد خوبی که می‌تواند برای فعالان این حوزه داشته باشد، ضررهایی برای مصرف‌کننده دارد. بسیاری از فیلترشکن‌ها برخلاف آنچه ادعا می‌شود کارآیی لازم را ندارند. به‌عنوان مثال، هزینه‌ای را دریافت می‌کنند تا خدمات ۶ ماهه‌ای را عرضه کنند، اما پس از گذشت ۲ ماه ممکن است آن قابلیت دیگر در دسترس نباشد. این خلف وعده موضوعی است که قابلیت پیگیری قانونی ندارد و در نتیجه هزینه‌های مضاعف برای مصرف‌کننده ایجاد می‌کند. این کارشناس فناوری‌اطلاعات با اشاره به اینکه آسیب استفاده از فیلترشکن به همین‌جا ختم نمی‌شود، گفت: با ورود فیلترشکن‌ها به سیستم نرم‌افزاری تلفن همراه و سیستم‌های ارتباطی عملا امنیت شبکه از بین می‌رود. با استفاده از فیلترشکن راه ورود هکرها را باز می‌کنیم. زمانی که از فیلترشکن استفاده می‌شود از لحاظ فنی حفره‌هایی را روی ابزارهای گوناگون ایجاد می‌کنیم که امکان دسترسی‌های غیرمجاز بیشتر می‌شود و در نتیجه شاهد حمله‌های هکری بیشتر هستیم؛ بنابراین دولت باید نگاه تخصصی‌تری به افزایش استفاده کاربران از فیلترشکن داشته باشد، زیرا موجب کاهش امنیت می‌شود. این موضوعی است که انتظار می‌رود شورای‌عالی فضای مجازی و وزارت ارتباطات آن را بررسی کنند و نگاه همه‌جانبه به این موضوع شود، زیرا می‌تواند تاثیرات اقتصادی منفی برای کشور به همراه داشته باشد.

راهکار چیست؟

این کارشناس فناوری‌اطلاعات، بهترین راهکار رهایی از این سودجویی‌ها را دسترسی آزاد به فضای مجازی دانست و افزود: هر قدر محدودیت استفاده از اینترنت بیشتر شود، کاربران برای رفع نیازهای خود بیشتر مجبور به استفاده از فیلترشکن می‌شوند. با فیلترینگ، بستر سودجویی کاسبان وی‌پی‌ان نیز تامین می‌شود. در اصل نصب فیلتر به‌طور مستقیم هزینه‌ای دارد که برای خرید آن پرداخت می‌شود و به‌طور غیرمستقیم روی کسب‌وکارها و اصلاحات فنی نیز اثر می‌گذارد.

بسترسازان فیلترینگ و طرح صیانت چه کسانی بودند؟

سینا تفنگچی، کارشناس هوش مصنوعی و فناوری‌های نوین درباره جدی‌تر شدن فرآیند فیلترینگ به صمت گفت: در دولت آقای احمدی‌نژاد با همفکری رضا تقی‌پور وزیر ارتباطات وقت و رسول جلیلی رئیس فعلی دانشگاه شریف، روند تفکراتی ارائه اینترنت با سرعت ۲۵۶ کیلوبایت، طبقه‌بندی شدن اینترنت، ارائه فیلترشکن به صورت قانونی و مواردی از این دست آغاز شد. این افراد از اصلی‌ترین پیش‌برنده‌ها یا بسترسازان فیلترینگ و طرح صیانت طی سال‌های اخیر بوده‌اند. به هر روی، عمر آن دولت و افراد مرتبط با این تفکر در آن زمان به این حد نرسید که بتوانند اندیشه‌شان را به تصویب رسانده و در جامعه اجرایی کنند؛ دولت دوازدهم نیز به‌دنبال توسعه دستاوردهای گوناگون در حوزه افزایش پهنای باند و توسعه زیرساخت و مخالف اجرایی شدن طرح‌هایی مانند صیانت در ابعاد گوناگون بود تا اینکه دوباره نوبت به همان افراد و همان اندیشه‌های پیشین در دولت سیزدهم رسید. به این ترتیب، مدافعان اعمال محدودیت‌ها به‌دنبال تصویب اندیشه‌های خود زیر سایه شورای‌عالی فضای مجازی و مجلس شورای اسلامی هستند و بدون بروزرسانی تفکرات بیش از یک دهه قبل خود، می‌خواهند مسیر اندیشه‌های خود را پیش بگیرند.

استفاده از فیلترشکن‌های قانونی

وی درباره هدف اصلی از اعمال فیلتر‌های جدید اظهار کرد: این طرح در ابتدا با هدف دسترسی محدود و مبتنی بر طبقه‌بندی ایجاد شد. بر این اساس، دسترسی به اینترنت در ۵ طبقه روحانیون، اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها، روزنامه‌نگاران، سیاسیون، دانش‌آموزان و دانشجویان بنا بر نیاز آنها تقسیم می‌شود. اگر افراد نیاز به دسترسی بیش از آنچه برای آنها در نظرگرفته شده دارند، می‌توانند از فیلترشکن‌هایی که به صورت قانونی به فروش می‌رسند، استفاده کنند که مبتنی بر آن، محدودیت‌هایی برای این فیلترشکن‌ها در نظر گرفته می‌شود.

سندرم «بی‌علاقگی نسبت به دانستن واقعیت»

کارشناس هوش مصنوعی و فناوری‌های نوین با اشاره به پیامدهای استفاده از فیلترشکن بیان کرد: این فرآیند چند مسئله ایجاد می‌کند. ابتدا موضوع افزایش شکاف آگاهی مطرح است که در نتیجه آن اختلاف‌های طبقاتی در حوزه علم و دانش ایجاد می‌شود. طبقه ثروتمند با خرید فیلترشکن‌، دسترسی به اطلاعات خود را تقویت می‌کند و قشر ضعیف جامعه برای دستیابی به اطلاعات به مشکل بر می‌خورند که در نتیجه آن شاهد تحت‌الشعاع قرارگرفتن نظام اطلاع‌رسانی و دانشی خواهیم بود. دوم اینکه کاهش دسترسی عمومی به نظام اینترنتی موجب می‌شود نیازهای اطلاعاتی مردم به سرعت پاسخ داده نشود. سوم اینکه با توجه به محدودیت‌های احزاب و رسانه‌ها، نظام آگاهی بخشی نیز یک‌سویه شده و عموم مردم که دسترسی کمتری نیز به تهیه فیلترشکن دارند، نمی‌توانند چندسویه وقایع را بررسی کنند و در پی آن شاهد سندرم «بی‌علاقگی نسبت به دانستن واقعیت» خواهیم شد و سطح سواد رسانه‌ای مردم کاهش پیدا خواهد کرد.

درآمد حاصل از دسترسی به اینترنت بین‌الملل

تفنگچی با توجه به درآمدهای حاصل از دسترسی به اینترنت بین‌الملل اظهار کرد: تمایزی که بین استفاده از اینترانت و اینترنت وجود دارد، موجب شده افرادی که می‌خواهند از اینترنت بین‌الملل بهره‌مند شوند، تعرفه ۴ برابری پرداخت کنند و در نتیجه درآمد خوبی نصیب سایت‌های بین‌المللی شود. در کنار  محدودیت در دسترسی به اینترنت، پلتفرم‌ها با سرعت و پهنای باند کمتر همراه شده که مردم مجبور به استفاده از فیلترشکن شوند. این مهم سبب تقویت نارضایتی عمومی شده و با توجه به اینکه اساسا محدودیت منجر به واکنش می‌شود، مردم نسبت به حضور در پلتفرم‌های داخلی و بهره‌مندی از خدمات در نظرگرفته شده، مقاومت کرده و ممکن است در بهترین شرایط نیز از این خدمات استفاده نکنند. بدیهی است به‌دنبال این اقدامات یک تقابل آشکار میان دولت و ملت شکل خواهد گرفت که منجر به کاهش سرمایه اجتماعی نظام حاکم خواهد شد. وی ضمن تاکید بر اینکه ما در عصر شکل‌گیری دهکده جهانی هستیم، افزود: در دوره‌ای که افراد به‌دنبال تقویت حضور بین‌المللی خود هستند، منطقی نیست با محدودسازی دسترسی‌ها و ایجاد یک ساختار طبقه‌بندی‌شده، یک ساختار داخلی را راه‌اندازی کنیم.

جلوگیری از حمله‌های هکری

کارشناس فناوری‌های نوین و هوش مصنوعی با بیان راهکار درست برای جلوگیری از حمله‌های هکری، تصریح کرد: راهکار مطلوب‌تر این است که برای پیشگیری از آسیب‌های هکری در سازمان‌ها و شهروندان، دوره‌های آگاهی‌بخش سواد مالی و مقابله با تهاجم بدافزارها برگزار شود. در این صورت، کاربران با استفاده از تکنولوژی‌های جدید می‌توانند به‌درستی از شرایط حضور در پلتفرم‌ها و استفاده بهینه از آنها آگاه شده و با افزایش سواد و دانش تخصصی خود، کمتر تحت گمراهی بدافزارها و سایت‌های فیشینگ قرار می‌گیرند. بدیهی است صرف هزینه برای ارسال هشدارهای پیامکی نمی‌تواند راهکار مطلوبی برای افزایش سطح آگاهی مردم باشد و زمانی که محدودیت‌ها تقویت شود، مردم ناگزیر به سمت استفاده از راهکارهای جایگزین می‌روند. در نتیجه رفع محدودیت‌ها، افزایش سطح دسترسی مطلوب و معقول با نظام جهانی و ایجاد کارگاه‌های آموزشی در سطح سازمان‌ها و نهادها برای استفاده کارآمد، می‌تواند اقدامات مطلوب‌تری باشد که نهادهایی مانند معاونت پیشگیری از جرم قوه قضاییه و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با کمک یکدیگر می‌توانند برای آن برنامه‌ریزی کنند.

سخن پایانی

«همان‌هایی که فیلتر می‌کنند، فیلترشکن می‌فروشند.» این سخنان چندی پیش محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهوری اسبق است که از پشت‌پرده فیلتر کردن شبکه‌های اجتماعی در ایران خبر می‌دهد. فقط احمدی‌نژاد به این موضوع اشاره نکرده و وزیر سابق ارتباطات، محمدجواد آذری‌جهرمی هم در مجلس از بی‌عملی نهادهای ناظر در برابر برخورد با تجارت فیلترشکن‌ها پرده برداشته بود. این موضوع‌ها فقط به حرف‌های مسئولان محدود نمی‌شود و بررسی سایت‌های فروش فیلترشکن به‌وضوح نشان می‌دهد، این تجارت بدون هیچ محدودیتی در کشور درحال توسعه است. تجارتی پولساز که ظاهرا دست‌هایی با قدرت در آن نفوذ کردند. جای تاسف است که این چرخه پردرآمد در حالی روزگارش سکه است که عده‌ای با بیچارگی و از ترس نبود نان به آن پناه می‌برند!