از تفریح و سرگرمی در پلی‌استیشن‌ها تا استفاده‌های درمانی در دنیای پزشکی از کاربردهای واقعیت‌افزوده است که می‌توان از اختراعات منحصربه‌فرد بشری در دنیای حاضر دانست. اینکه این فناوری چه تاثیری در فعل‌وانفعالات مغز ایجاد می‌کند تا فرد در تصور یک دنیای واقعی به سر ببرد؟ پرسشی بود که ذهن دانشمندان و درمانگران به‌ویژه پزشکانی را به خود جلب کرد که در زمینه نورولوژی، روانپزشکی و درمان اختلالات روانی فعالیت می‌کردند. با رشد و گسترش دانش فنی در حوزه واقعیت‌مجازی و واقعیت‌‍افزوده آنها فهمیدند که می‌توان از عملکردهای مغز در واکنش به این فناوری به‌منظور درمان بیماری‌ها و اختلالات بهره گرفت. صمت در این گزارش به بررسی عملکرد این فناوری در درمان‌های گوناگون پرداخته است.

بازی‌درمانی، یک راهکار جدید در دنیای پزشکی

در حال ‌حاضر استفاده از بازی‌درمانی، در بخش‌های مختلفی از دنیای پزشکی به‌طورپیوسته در حال رشد است. از سال ۲۰۰۴، طراحی و توسعه واقعیت‌افزوده (AR) و بازی‌های جدی به‌عنوان یک زیرمجموعه در استفاده از بازی، برای حمایت از آموزش پزشکی، توان‌بخشی یا ارتقای سلامت، رواج یافت و تبدیل به یکی از روش‌های امیدوارکننده در مراقبت‌های بهداشتی شد. واقعیت‌افزوده (AR) یک تصویر کامپیوتری را روبه‌روی دید کاربر قرار داده و او را به دنیای واقعی سوق می‌دهد، بنابراین یک دید مرکب فراهم می‌کند که دارای مزایای قابل‌توجهی نسبت به VR برای توان‌بخشی نورولوژی است. آسیب‌های عصبی مانند سکته مغزی، ضعف قابل‌توجهی را به‌علت کاهش توانایی یا ناتوانی بیماران سکته مغزی در برقراری ارتباط با محیط اطراف خود ایجاد می‌کنند. به‌طور مشابه شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد غنی‌سازی محیط، تاثیر مثبتی بر عملکرد رفتاری و شناختی در حیوانات آسیب‌دیده از نظر مغزی دارد، اگرچه انجام تحقیقات بیشتر درباره انسان ضروری است، اما توافق عمومی وجود دارد که این موضوع برای انسان‌ها نیز صادق است.

تعارض میان دو دنیا

هنگامه مرزبانی، مسئول پژوهشکده پردازش تصویر و واقعیت‌مجازی آزمایشگاه ملی در گفت‌وگو با صمت درباره فعل‌وانفعالات مغز در مواجه با فناوری واقعیت مجازی گفت: در هنگام استفاده از عینک‌های واقعیت مجازی، ناحیه هیپوکمپ مغز درگیر می‌شود. این ناحیه مربوط به سیستم آدرس‌یابی مغز است. در واقع اطلاعات دریافتی از آنچه می‌بیند، وارد این سیستم می‌شود. در این شرایط فرد تصور می‌کند با اشیای خیالی دارای زاویه است، اما دانشمندان بسیاری هم معتقدند وی آر چندان هم شبیه دنیای واقعی نیست؛ آنها معتقدند، آنچه فرد می‌بیند یا حرکاتی که انجام می‌دهد، چون با محیطی که در آن قرار دارد، همخوانی ندارد و در محیط واقعی آن را انجام نمی‌دهد، مغز اطلاعات دقیقی از بدن دریافت نمی‌کند؛ به‌همین دلیل دچار نوعی تناقض می‌شود و فرد متوجه حضورش در دنیای واقعی می شود.

این متخصص نقشه‌برداری مغز گفت: هر چقدر تعارض میان آنچه  فرد می‌بیند با حرکات بدنی و حس لامسه در تعارض باشد، احتمال بروز سردرد و سرگیجه بیشتر خواهد بود. درست مانند افرادی که در خودرو در حال حرکت، دچار مشکلاتی از این قبیل می‌شوند؛ این یعنی تعارض میان 2 دنیا.

مرزبانی گفت: یکی از عکس‌العمل‌هایی که باعث می‌شود، افراد فکر کنند که محیط وی آر واقعی است، عکس‌العمل بینایی است. در واقع، وی آر سیستم بینایی را درگیر می‌کند. حال اگر می‌خواهیم واقعیت بیشتری به این فرآیند بدهیم، باید فضاسازی‌های دیگری هم طراحی کنیم. برای مثال، افزودن بو، سروصدا یا تکان‌هایی در دنیای واقعی که عمق بیشتری به واقعیت مجازی می‌دهند، اما به‌طورمعمول چیزی که ایجاد آن تا حدی امکان‌پذیر نیست، ایجاد حس لامسه به‌طوردقیق است؛ همان‌گونه که گفته شد، این امر باعث می‌شود مغز اطلاعات دقیقی از بدن دریافت نکند. 

وی ضمن اشاره به اینکه وی آر چه تاثیراتی در بلندمدت برای فرد دارد، عنوان کرد: تاثیرات این فناوری به میزان و سطح استفاده فرد بستگی دارد. اگر محیط شبیه‌سازی‌شده خشونت‌آمیز باشد، به‌طبع اثر منفی بر مغز خواهد داشت؛ اما اگر در راستای رفع برخی اختلالات باشد، یعنی فرد استفاده درمانی کند، حس خوشایندی دارد و تا حدی ثمربخش خواهد بود.

مسئول پژوهشکده پردازش تصویر و واقعیت مجازی آزمایشگاه ملی نقشه‌برداری مغز گفت: یکی از اختلالاتی که از طریق وی آر درمان می‌شود، اختلال پی تی اس است. در این نوع بیماری، فرد همواره از یک خاطره بد رنج می‌برد، مانند افرادی که در گذشته متحمل یک حادثه ناگوار شده‌اند، حال اگر محیط شبیه‌سازی‌شده به‌گونه‌ای باشد که حساسیت و ترس این افراد را افزایش دهد، به‌طورقطع تاثیر مخرب‌تری بر آنها خواهد داشت. در کل، استفاده از وی آر در درمان‌های اختلال روانی باید براساس اصول و روش‌های استاندارد درمانگران باشد.

جراحی رباتیکی

وی بااشاره به رویکردهای مورداستفاده از فناوری وی آر گفت: امروزه این فناوری در حوزه‌های گوناگونی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. یکی از این حوزه‌ها، جراحی با استفاده از رباتیک است. در واقع، پزشکان با استفاده از این فناوری، محیط جراحی را برای خود شبیه‌سازی می‌کنند. گفتنی است، این فرآیند در بحث آموزش پزشکی بیشتر مورداستفاده قرار می‌گیرد.

مرزبانی در پاسخ به این پرسش که عمده فعالیت‌های مطالعات وی آر در آزمایشگاه نقشه‌برداری مغز چیست؟ گفت: باتوجه به اینکه یکی از مولفه‌های محیط وی آر امنیت آن است، در این مرکز فضایی اختصاصی با رعایت استانداردها وجود دارد. این فناوری در آزمایشگاه نقشه‌برداری مغز؛ هم در راستای درمان و هم برای ارزیابی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مسئول پژوهشکده پردازش تصویر و واقعیت مجازی آزمایشگاه ملی نقشه‌برداری مغز تاکید کرد: یکی از مولفه‌های مهم در آزمایشگاه نقشه‌برداری مغز، موضوع ارزیابی است؛ بسیاری از افراد به توصیه پزشک در راستای بررسی سیگنال‌های مغزی مراجعه می‌کنند و ما با قرار دادن این فرد در محیط‌های گوناگون، سیگنال‌های مغزی وی را دریافت می‌کنیم. در کل، مولفه ارزیابی در راستای تحقیقات اهمیت بیشتری دارد.

وی افزود: در این فرآیند، تاثیراتی که موقعیت‌ها بر مغز می‌گذارند، مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. در حقیقت، همزمان که فرد در حال استفاده از وی آر است، سیگنال‌ها و پارامترهای مغزی با استفاده از سیستم اسمیرز وی اندازه‌گیری می‌شود. نروفیدبک یا تحریک الکتریکی هم یکی دیگر از روش‌هایی است که می‌توانیم در شناخت تعاملات مغز از آن بهره بگیریم. 

به‌گفته مرزبانی، هر امواج مغز، مخصوص یک نوع فعالیت است، برای مثال، اگر توجه ما زیاد باشد، موج آلفای مغز بیشتر می‌شود. در فناوری وی آر موج تتا که بین 4 تا 7 هرتز است و نقش زیادی بر آدرس‌یابی دارد، مورد ارزیابی قرار داده می‌شود. گفتنی است، موج تتا خود را در استفاده از وی آر نشان می‌دهد.

وی گفت: یکی دیگر از کاربردهای اصلی وی آر در حوزه درمان، ترس‌های روانی است که در این آزمایشگاه هم برای درمان این افراد مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای مثال، اگر فردی از یک حیوان موذی می‌ترسد، با استفاده از این فناوری می‌توان برای رفع آن ترس مقابله کرد، همچنین یکی دیگر از رویکردهای استفاده از این فناوری مربوط به آموزش و یادگیری است؛ به‌عنوان مثال، امروزه در سراسر دنیا در یادگیری علم فیزیک استفاده زیادی از آن می‌شود.

درمان اختلال وسواس در دنیای «واقعیت مجازی»

امروزه اختلال وسواس شیوع زیادی در میان مردم جوامع گوناگون دارد و روان‌درمانگران راه‌حل‌های متنوعی برای رهایی این افراد ارائه داده‌اند. راه‌حل‌هایی نظیر CBT (تمرکز روی حل مشکل و هدف، با تغییر الگوی فکری) یا صحبت کردن درباره آنچه فرد را در زمینه نظافت مورد آزار قرار می‌دهد، در بسیاری موارد هم با تجویز قرص و دارو، روان‌درمانگران در تلاش برای کنترل رفتارهای مخرب مراجعه‌کنندگان‌شان هستند.

راضیه جواهری‌رنانی، پژوهشگر و روانشناس بالینی انستیتو روان‌پزشکی تهران که توانسته با بکارگیری واقعیت‌مجازی و واقعیت‌افزوده (AR-VR) کمک زیادی به مراجعه‌کنندگان خود در درمان اختلال وسواس کند، در گفت‌وگویی که با صمت داشته گفت: ابتدا جست‌وجوی زیادی برای یافتن نتایج پژوهش‌هایی در این زمینه انجام گرفت. در برخی موارد، مراجعه‌کنندگان در هنگام استفاده یا بعد از آن، به سرگیجه و حالت تهوع دچار می‌شدند که ما در ایران به رفع این مشکل پرداختیم و تاکنون از سوی مراجعه‌کنندگان خود، چنین گزارش‌هایی را دریافت نکرده‌ایم.

وی در تشریح این روش درمانی گفت: باتوجه به ماهیت واقعیت‌افزوده و واقعیت‌مجازی که فضایی از دنیای حقیقی را برای فرد تداعی می‌کند، ما با نظر به سبک زندگی اقشار متوسط در کشورمان، سناریوها یا به‌عبارتی، فضایی از خانه‌هایی را طراحی کردیم که مراجعه‌کنندگان بتوانند با آن ارتباط حسی کامل‌تری برقرار کنند.

به‌گفته وی، چیدمان و دکوراسیون خانه‌ای که در سیستم‌های VR و AR طراحی شده، مطابق با فرهنگ ایرانی است، به‌گونه‌ای که با نوع شیوه زندگی امروزی و با زندگی اقشار متوسط همخوانی داشته باشد، در واقع خانه طراحی‌شده نه لوکس است و نه فقیرانه. وقتی فرد شروع به استفاده از این فناوری می‌کند، پس از یادگیری‌های اولیه می‌فهمد که چگونه می‌تواند فرآیند درمانی را آغاز کند. در جلسه نخست، افراد با فضای خانه و جایگاه وسایل آشنا می‌شوند و هر جلسه به مدت ۴۵ دقیقه طول می‌کشد. در این سناریوها به‌طورعموم خانه‌ها آب ندارند.

جواهری‌رنانی گفت: این سناریوها نه‌تنها برای افرادی که از وسواس شست‌وشو رنج می‌برند، مفید است، بلکه برای افرادی که وسواس زیادی روی نجس و پاکی دارند، کاربرد دارد، در کل، اختلال وسواس شست‌وشو در فرهنگ ما ۲ نوع است که یکی به رفع آلودگی و میکروب‌زدایی و دیگری به نجس و پاکی اختصاص دارد؛ این روش درمانی، برای هر ۲ دسته کاربرد دارد.

 فقط به آلودگی‌ها فکر کنید

وی بااشاره به فرآیند درمانی و انجام رفتارهایی که باید از سوی مراجعه‌کنندگان انجام شود، گفت: در سناریوها برای درمان افرادی که از اختلال وسواس نجس و پاکی رنج می‌برند، فرد باید مواد و اشیای نجس از قبیل خون، مدفوع یا سرویس بهداشتی را لمس کند. درست است افرادی که از این اختلال رنج نمی‌برند، این اشیا را لمس نمی‌کنند؛ اما ما از مراجعه‌کنندگان می‌خواهیم این کار را انجام دهند تا حساسیت آن کمتر شود، در واقع در هنگام انجام سناریو اصلا نمی‌گذاریم که حواس فرد به چیزی دیگری جلب شود؛ فرد باید تلاش کند که در ذهن، فضایی واقعی را تجربه و تصور کند که در دنیای واقعی قرار دارد و تمام اشیا واقعی هستند. وقتی سناریوها تمام شد، به فرد توصیه می‌شود که تا یک ساعت دست خود را نشوید، چرا که تا مدت زمانی باید احساس کند که آلودگی‌ها همچنان باقی است، در حقیقت با یک شبیه‌سازی و مواجهه مستقیم با اشیای آلوده، به فردی که دارای چنین اختلالی است، کمک می‌کنیم تا حساسیت‌های بی‌موردش برطرف شود. گفتنی است، روند درمان به‌صورت تدریجی است و از روش مواجهه آنی استفاده نمی‌شود. به‌عبارت‌دیگر، به‌مرور و مرحله‌به‌مرحله، افراد را با شرایطی که از آن فرار می‌کنند، روبه‌رو می‌کنیم. در جلسات انتهایی، افراد متوجه بی‌منطق بودن حساسیت‌های خود نسبت به تمیزی و کثیفی یا نجس و پاکی می‌شوند.

در این میان، افرادی که دارای اختلال بویایی هستند یا به‌عبارت‌دیگر از وسواس بو رنج می‌برند، از این فناوری بی‌نصیب نیستند؛ به‌گفته این پژوهشگر، برخی مراجعان با اینکه در سناریوهای فعلی بویی تعریف نشده، اما به‌قدری ارتباط برقرار کرده بودند که وجود بو را گزارش می‌دادند؛ بوی موادی را که لمس می‌کردند؛ البته این شرایط بستگی به تلقین‌پذیر بودن افراد دارد. جواهری‌رنانی گفت: سناریوی این اختلال در آینده‌ای نزدیک به روش درمانی با استفاده از واقعیت‌مجازی و واقعیت افزوده، اضافه می‌شود، همچنین آیتم‌هایی در زمینه لامسه قرار است، اضافه شود که افراد بتوانند دنیای واقعی‌تری را تجربه کنند.

سخن پایانی

بازی، یک تکنولوژی ارزان‌نرخ است، به‌همین دلیل به‌طور گسترده در دسترس قرار دارد، به‌طورمعمول بازی‌ها سرگرم‌کننده و هیجان‌آور هستند و برای افراد در سنین مختلف، با شرایط بهداشتی مختلف و با قابلیت‌های مختلف حسی، حرکتی و شناختی که دارند، قابل‌استفاده است. بی‌شک یکی از آورده‌های مهم علم، افزایش روش‌های درمانی با درصد قطعیت بالای آن است. شاید وقت آن رسیده که بگوییم امروز بشر در مرز دانش در تلاش است درمان‌هایی را به‌سرانجام برساند که تاکنون راه‌حل مطمئنی برای آن وجود نداشته است. این راه‌حل‌ها نمی‌توانند ابزاری جز فناوری داشته باشند؛ بنابراین بیراه نیست که بگوییم فناوران بسان پزشک‌یارانی هستند که به کمک بشر آمده‌اند.