قطع اینترنت ملی موضوعی است که این روزها حرف و حدیث‌های زیادی از آن گفته و شنیده شده است، اما صحبت از اینترنت ملی در کشور باوجود وقایع رخ‌داده، شاید این پرسش را در ذهن مخاطب ایجاد کند که آیا در صورت راه‌اندازی اینترنت ملی، دسترسی کاربران داخل جغرافیای کشور به داده‌های خارج از کشور محدود می‌شود یا خیر؟ کارشناسان معتقدند وقتی هر روز اخبار حملات سایبری کشور روز به روز بیشتر می‌شود، چگونه می‌توان از ایجاد ساختار قدرتمند برای استفاده چندین میلیون ایرانی صحبت کرد؟ ابهامات درباره اینترنت ملی تنها به زیرساخت‌ها ختم نمی‌شود و موضوع اعتماد مردم هم در جایگاه خود اهمیت زیادی دارد. صمت به مناسبت روز جهانی اینترنت، به اما و اگرهای راه‌اندازی اینترنت ملی پرداخته است.

اینترنت ملی، نام دیگر فیلترینگ

بنا به‌تعریف کارشناسان فناوری اطلاعات، اینترنت از یک‌سری دیوایس‌ها و ابزارهای الکتریکی تعریف‌شده‌ از طریق یک کدپستی منحصربه‌فرد در محدوده‌های جغرافیایی خاص تشکیل شده است. در واقع، یک‌سری ابزارها یا بسترهای الکترونیکی وجود دارد که به‌صورت فیزیکی یا در چارچوب پروتکل‌هایی با یکدیگر در ارتباط هستند و نحوه شناسایی و ارتباط از طریق یک کدپستی منحصربه‌فرد یا همان «آی‌پی» آدرس را میسر می‌کنند. به‌طورمعمول آی‌پی‌ها در محدوده جغرافیایی تعریف شده‌اند و اطلاعات خارج از محدوده را در اختیار کاربر قرار نمی‌دهند. بنابراین، در محدوده جغرافیایی ایران طیف مشخصی از آی‌پی و آدرس‌هایی داریم که قابل‌کنترل هستند و جریان ورودی و خروجی اطلاعاتی و ارتباطی بین این ابزارهای الکترونیکی با دنیای خارج از این محدوده جغرافیایی را می‌توان در چارچوب این بسترها رصد کرد، اما از طرفی به‌دلیل اینکه کشور صاحب تکنولوژی مرتبط با راه‌اندازی اینترنت ملی نیست، چه در حوزه سخت‌افزاری و چه در حوزه نرم‌افزاری، همیشه حفره‌های امنیتی فراوانی در سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای تولید داخل موجود است که این حفره‌ها همواره اجازه دسترسی به هکرها می‌دهند. بنابراین برخی معتقدند اینترنت ملی تنها می‌تواند انتخابی برای محدودیت اطلاعات باشد. در دنیای امروز، جامعه‌ای موفق است که به‌جای منع و محدودیت، مخاطبان رسانه‌ها را از طریق بالا بردن سواد رسانه‌ای، توانمند می‌کند و از توان بالای رسانه‌های جدید، به‌ویژه گوشی‌های هوشمند و پیام‌رسان‌هایی مثل تلگرام، در راستای رفع نیازهای توسعه‌ای استفاده می‌برد. در این صورت است که جامعه به‌سمت مصونیت پیش می‌رود. فیلترینگ، مردم و به‌ویژه جوانان را بی‌اعتماد می‌کند. راه برخورد علمی با پدیده‌های جدید، مسدودسازی نیست. بپذیریم فناوری جدید، انسان را در برابر خود مجبور به تسلیم می‌کند. فناوری ارتباطی، ذات انکارناشدنی دارد و دائم در حال گسترش است و لازم است، دست از تکرار اشتباهات گذشته برداریم.

صیانت از داده‌های کاربران مهم است

مهدی فقیهی، دبیر ستاد توسعه فناوری اطلاعات، ارتباطات و فضای مجازی معاونت علمی، با تاکید بر لزوم فعالیت در زمینه ساخت پلتفرم‌های بومی توسط شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه فناوری اطلاعات در کشور و عمده‌ترین نیاز شرکت‌های دانش‌بنیان گفت: یکی از راه‌های توسعه بخش فناوری اطلاعات، ارتباطات و فضای مجازی در کشور، ایجاد پلتفرهایی است که بر بستر آنها، شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌ها بتوانند آزادانه و به‌راحتی به کسب‌وکار بپردازند و در بستر ایجادشده با هزینه کمتر اما با سرعت بیشتری وارد بازار شوند.

فقیهی با بیان اینکه بیش از ۴۰ درصد شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات هستند، بیان کرد: ایجاد و توسعه پلتفرم‌ها، یکی از ضرورت‌های مهم در بخش اطلاعات و ارتباطات در کشور است که باید به آن توجه کرد. تاکنون اقدامات خوبی در زمینه ساخت پلتفرم‌های گوناگون در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات انجام گرفته است.

 باتوجه به حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری از شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه فناوری اطلاعات از یک‌سو و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات از سوی‌دیگر و توان بسیار خوب بخش خصوصی، قسمت قابل‌توجهی از این پلتفرم‌ها در کشور شکل ‌گرفته‌اند.

دبیر ستاد توسعه فناوری اطلاعات، ارتباطات و فضای مجازی معاونت علمی، در ادامه با تاکید بر اینکه در بخش تولید محتوا باید تمامی زیرساخت‌ها در حوزه نیازمندی‌های قانونی، موردبهره‌برداری قرار گیرد، اظهار کرد: به‌طورمثال در بخش تولید محتوا و توسعه در زیست‌بوم پیام‌رسان، نباید تنها به توسعه فنی و جذابیت‌های فناوری این زیست‌بوم پرداخته شود، چرا که نکته قابل‌توجه در این پلتفرم، صیانت و حفاظت از داده‌های کاربران در فضای مجازی است.

وی در ادامه بااشاره به اعتماد عمومی کاربران به فضای مجازی بیان کرد: باتوجه به خلأهای قانونی موجود در مسیر فعالیت طرح‌های اولیه در حوزه فناوری اطلاعات، ارتباطات و فضای مجازی، نیازمند تدوین قوانین و مقرراتی در ابعاد مختلف فنی و فرهنگی متناسب با توسعه فعالیت این پلتفرم‌ها در کشور هستیم که باید به آن توجه کنیم.

به چه امکاناتی می‌گویید کارآمد؟

چندی پیش عیسی زارع‌پور پس از حضور در کمیسیون تخصصی مجلس، از مردم خواست که به پلتفرم‌های داخلی نگاه ویژه‌ای داشته باشند، چرا که تعداد زیادی از این پلتفرم‌ها به‌مراتب بهتر از نمونه‌های خارجی هستند و قابلیت‌های بهتری دارند. وی با بیان اینکه امروز ما ظرفیت‌های داخلی بسیار خوبی در همه بخش‌ها داریم، افزود: در حالی که پلتفرم‌های امریکایی در بسیاری از کشورهای اروپایی، موضوعات خریدوفروش، جابه‌جایی مسافر و... را دربرگرفتند، کشور امروز در حال افزایش ظرفیت‌های بومی خود است. این در حالی است که علی کاظمی، مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان در زمینه فناوری اطلاعات ساخت اپ برای استفاده چند میلیون کاربر داخلی را خارج از توان زیرساختی فناوری اطلاعات کشور دانست. وی در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت کسب‌وکارها گفت: در صورت محدودیت شدید اینترنت خارجی، بی‌شک کسب‌وکارهای مجازی آسیب جدی می‌بینند و مسئولان امر باید زودتر از اجرایی شدن چنین دستوراتی به فکر ایجاد بستر جایگزین برای کسب‌وکارها می‌افتادند، نه اینکه بعد از گذشت چند سال و فعالیت میلیون‌ها کاربر در این فضا، به‌دلیل برخی مسائل، یک‌باره آن را محدود کنند. حفظ حیات اقتصادی مردم اهمیت زیادی دارد؛ بنابراین خرید اپ‌های معادل از کشورهای دیگر و تبلیغ درست برای اعتماد و استفاده حداکثری از آن تنها راه‌حلی است که می‌توان از آسیب‌های اقتصادی چنین تصمیماتی در امان بود.

زیرساخت کافی برای کاربران میلیونی نداریم

وی افزود: ادامه فعالیت اهالی کسب‌وکارهای مجازی در بستر اینترنت ملی منوط به ساخت بستری جایگزین در راستای معرفی و عرضه کالا در فضای مجازی است، به‌گونه‌ای که مردم هم از آن استقبال کنند، اما مشکل آنجایی خود را نشان می‌دهد که مردم به‌دلیل اعتماد نداشتن به اپ‌های داخلی استقبال چندانی نمی‌کنند؛ بنابراین جز ایجاد زیرساخت‌های فنی استاندارد، جلب‌اعتماد مردم نیازمند یک طرح و برنامه جداگانه‌ای است. تاکنون تجربه نشان داده مردم از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی داخلی استقبال چندانی نکرده‌اند و به اپ‌های ساخته‌شده در داخل اعتماد کافی ندارند. اگر زیرساخت کافی وجود داشت، اصلا نمی‌گذاشتیم که اینستاگرام تبدیل به بازار بزرگ مجازی برای کسب‌وکارها شود.

به‌گفته کاظمی، کیفیت پایین نرم‌افزاری از دیگر دلایلی است تا بگوییم توان کافی در توسعه اینترنت ملی نداریم. وی افزود: همان‌گونه که پیش‌تر هم اشاره شد،  نبود آینده‌نگری در استفاده حداکثری مردم از فضای مجازی توسط مسئولان، موجب بروز مشکلات عدیده کاربران به‌ویژه فعالان اقتصادی در این فضاها شده است. این روند باعث به‌وجود آمدن بحران‌ها و از بین رفتن کسب‌وکارهای افرادی است که ممکن است به ورشکستگی و مشکلات شدید مالی برسند. اگر امروز فکری به حال این آشفته بازار نشود، برای متاورس هم مشابه چنین مشکلی به‌وجود می‌آید؛ چنانچه برای رمزارزها هم همین چالش به‌وجود آمد. مسئولانی که توانایی مدیریت فناوری و فضای مجازی را ندارند، روزبه‌روز به مشکلات مردم اضافه  می‌کنند.

کاظمی گفت: 2 سال پاندمی کرونا به‌خوبی نشان داد، زیرساخت‌های فناوری اطلاعات کشور، توانایی ساخت هدایت فضای مجازی باوجود حجم زیادی از کاربران را به‌صورت یکجا ندارد و اپلیکیشن «شاد» نمونه واضحی برای این ادعا است که پس از گذشت مدت زمانی،بیشتر مدارس از دیگر اپ‌ها برای آموزش از راه دور استفاده کردند. بدانیم که توانایی ضعیفی در این زمینه داریم، بعد شجاعانه به این ضعف اعتراف و تلاش کنیم، زیرساخت‌های کشور تقویت شوند.

وی گفت: حملات سایبری دلیلی کافی است تا بگوییم برخی مسئولان امر، کفایت کافی در منصب‌های‌شان ندارند. باتوجه به اینکه هر 2، 3 روز، یک سایت در کشور ما موردحمله سایبری قرار می‌گیرد، نشان از نبود کارشناسی و زیرساخت استاندارد در کشور دارد. اگر هر روز آب و برق مردم قطع می‌شد، رفتار قاطعانه و قهری‌تری با مسئولان می‌شد. در حالی که باوجود حملات متعدد سایبری هنوز مسئولان امر سر جای خود هستند.

توان دفاعی در حملات سایبری نداریم

کاظمی گفت: نه‌تنها دانش کافی نداریم، بلکه توان دفاعی در امنیت سایبری ایران ضعیف است. همچنین، تصمیمات برای مهار این حملات، خود جای سوال دارد، چرا که به‌طورمعمول در مواجهه با این حملات خود را از دسترس خارج می‌کنند و به‌اصطلاح راه‌های ورودی و خروجی به فضای سایبری کشور را می‌بندند. مانند این است که خلیج‌فارس بسته شود و اجازه ورود و خروج کشتی‌ها داده نشود، این چیزی جز آسیب و ضرر مالی برای کشور ندارد و نمی‌توان خود را از دسترس خارج کرد.

وی گفت: مهاجرت نخبگان در این زمینه هم مزید بر علت شده است. به‌عبارت روشن‌تر، خروج هر کدنویس و فرد باتجربه، آسیب جدی به بدنه و زیرساخت‌های سایبری کشور می‌زند و کشور را از افراد نخبه، خالی کرده است. هیچ مدیریتی در فضای مجازی وجود ندارد و نمی‌توان حرف‌های بزرگ اما توخالی زد.

لزوم بکارگیری دانش‌بنیان‌ها

سجاد عابدی، رئیس مرکز مطالعات امنیت سایبری کشور حملات سایبری را دلیل دیگری برای بومی‌سازی پلتفرم‌ها می‌داند، اما معتقد است دسترسی مردم باید آزاد باشد. وی در گفت‌وگویی که با صمت داشته است، گفت: تمامی ابزارهایی که به اینترنت متصل می‌شوند و برمبنای تمامی شبکه‌های اینترنتی کار می‌کنند؛ اعم از تبلت، موبایل، لپ‌تاپ و گوشی‌همراه در معرض حملات سایبری قرار دارد؛ باتوجه به شرایط ژئوپلتیکی و موقعیت جغرافیایی کشورمان، امکان استفاده از پلتفرم‌های خارجی در بستری امن کاری دشوار است؛ این موضوع بارها مطرح شده، اما متاسفانه متولیان امر مسئولیت آن را برعهده نمی‌گیرند؛ به‌اعتقاد من، شرایط جغرافیایی کشورمان به‌گونه‌ای است که باید فضاهای سایبری به‌ویژه پلتفرم‌های ارتباطی در یک بستر بومی‌سازی‌شده از سوی دانش‌بنیان‌ها ایجاد شوند.

عابدی درباره اهدافی که عموما در کشور ما براساس آن حملات سایبری انجام می‌گیرد، گفت: دسترسی به اطلاعات، ردیابی آن، سرقت داده‌ها، ایجاد اختلال در سرویس‌های ارائه‌شده و تغییر تنظیمات شبکه از اهداف حملات سایبری در کشور است. گفتنی است، به‌طورمعمول بعد از حمله به یک شبکه کامپیوتری، کارشناسان تلاش می‌کنند حفره امنیتی موردحمله را شناسایی کنند، اما حمله‌کننده در حملات بعدی به‌دنبال رخنه‌های دیگری می‌گردد؛ این یعنی حفره‌های زیادی وجود دارد که همواره هکرها ورود کنند و اطلاعات را بدزدند و مسئله اصلی این است که ما نتوانسته‌ایم این حفره‌ها را پر کنیم؛ علاوه بر آن هیچ اصول مکتوبی هم نداریم که براساس آن امنیت سایبری را در کشور تقویت کنیم. نبود این اصول باعث می‌شود که کشور ضربات سنگینی را در امنیت سایبری متحمل شود.

سخن پایانی

چنانچه خوش‌بین به راه‌اندازی اینترنت ملی هم که باشیم، باوجود شواهد و قرائن، دسترسی محدود به اطلاعات خارج از جغرافیای ایران در کنار مشکلات عدیده استفاده از اینترنت در داخل کشور، دلایل قانع‌کننده‌ای داشت تا این پروژه از سوی مردم تایید نشود و برخی را مجاب به استفاده از فیلترشکن و وی‌پی‌ان کند، چرا که نه‌تنها زیرساخت کافی برای راه‌اندازی چنین پروژه بزرگی وجود ندارد، بلکه خلاف قانون بقا در دهکده جهانی است. به‌اعتقاد برخی کارشناسان، به‌نظر می‌رسد تنها راه قطعی دسترسی به اطلاعات فرامرزی این است که سازمان‌ها و افراد حقیقی و حقوقی که به‌طورمشخص امکان دسترسی به سرورهای خارجی را دارند، با ایجاد وی‌پی‌ان‌های امن و ارائه راه‌های جدید ارتباطی روی سرورها، آنها را در اختیار کاربران قرار دهند و از این روش آنها را به جریان اطلاعات آزاد متصل کنند، اما از طرف دیگر، پیاده‌سازی و اجرای چنین ایده‌هایی در کوتاه‌مدت به‌دلیل گران بودن سخت‌افزارها و نیازمندی به استقرار سخت‌افزارهایی نظیر رسیورها در ایران و همین‌طور نبود دانش فنی عمومی برای نگهداری این سخت‌افزارها و حتی از سوی متخصصان، باعث می‌شود که در به‌ثمر نشستن آن در کوتاه‌مدت خیلی خوش‌بین نباشیم. از طرف دیگر، تجربه دسترسی به تلفن‌های ماهواره‌ای یا ماهواره‌ها از کانال‌های غیررسمی در ایران نشان می‌دهد، می‌توان در بلندمدت به آن امیدوار بود.