پژوهش از اهمیت و اثرگذاری ویژه‌ای بر عملکرد صنایع برخوردار است، تاجایی‌که سازمان‌ها و واحدهای صنعتی و تولیدی موظف هستند، واحدی را با عنوان تحقیق و توسعه داشته باشند. منظور از تحقیق و توسعه، کشف دانش جدید درباره محصولات، فرآیندهای تولید و خدمات و بکارگیری دانش برای ایجاد محصولات، فرآیندها و خدمات جدید و توسعه‌یافته است که نیازهای بازار را پوشش می‌دهد. توجه به معیارهای تحقیق و توسعه به حضور موفق محصولات یک شرکت در بازارهای بین‌المللی منجر می‌شود. اما این مهم در طول سال‌های گذشته آن‌طور که باید موردتوجه قرار نگرفته است. شاید به این دلیل که شرکت‌های کوچک توان تامین هزینه‌های بخش تحقیق و توسعه را ندارند، یا آن را هزینه اضافی می‌دانند. مجموعه‌های بزرگ نیز تحت‌تاثیر دریافت انواع حمایت‌های دولتی و انحصار در فروش، نیازی به تحقیق و پژوهش در روند فعالیت خود احساس نمی‌کنند. البته این بی‌توجهی در آینده‌ای نزدیک به چالشی جدی برای صنایع در حوزه‌های گوناگون بدل خواهد شد و باید راهکاری اساسی برای رفع آن اندیشیده شود.

الزاماتی برای تحقیق و توسعه

سعید برزگر، کارشناس صنایع معدنی در گفت‌وگو با صمت و در ارزیابی روند تحقیق و توسعه و تاثیر آن بر بهبود عملکرد صنایع گفت: تحقیق و پژوهش از ارکان اثرگذار در روند فعالیت سازمان‌ها و همچنین بهبود تولید صنعتگران به‌شمار می‌رود. ارتقای کیفیت تولیدات در صنایع گوناگون، ارتقای رقابت‌پذیری و همچنین تنوع‌بخشی به محصولات تولید شده در یک صنعت از مهم‌ترین ویژگی‌هایی هستند که در سایه فعالیت‌های تحقیق و توسعه حاصل می‌شود.

وی افزود: در همین حال از تحقیق و پژوهش می‌توان به‌عنوان یکی از الزامات توسعه عملکردی صنایع نام برد. بر همین اساس نیز تولیدکنندگان فعال در بخش صنعت و تولید با احداث واحدهای تحقیق و توسعه یا R&D، برای بهبود شرایط کمک می‌گیرند. تولید محصول یا محصولات جدید و ارتقای کیفیت، تولید دانش نوین با هدف توسعه محصولات و بهینه‌سازی فرآیندها، بهبود سریع عملکردها، افزایش بازدهی تولید، کشف و درک فرصت‌ها و نیازهای بازار، پاسخ به نیازها و خواسته‌های مصرف‌کنندگان، ارتقای بازدهی و به‌دنبال آن افزایش درآمدزایی، افزایش توان رقابتی در عرصه‌های داخلی و خارجی و حضور فعال در بازارهای جهانی، کاهش ضایعات تولیدی و یافتن راهکارهای هوشمندانه برای کاهش هزینه تولید و... از مهم‌ترین اهداف فعالیت در بخش تحقیق و توسعه هستند.

روند کار واحد تحقیق و توسعه بدین شکل است که موضوعی یا چالشی برای بررسی به این واحدها ارجاع داده می‌شود. کارشناسان و متخصصان بخش تحقیق و توسعه برای شروع بررسی از تحقیقات منتشرشده استفاده می‌کنند. در ادامه و پس از جمع‌آوری دقیق اطلاعات و بررسی زوایای مشکل موردبحث، اقدامات خلاقانه‌ای را برای کشف راه‌حل مناسب ترتیب می‌دهند. تحقیق و توسعه از اهمیت ویژه‌ای در بهبود عملکردی صنایع برخوردار است تاجایی‌که توجه به این واحد و نقش آن می‌تواند به‌عنوان یکی از شاخصه‌های ارزیابی مدیریت موردتوجه قرار گیرد.

این کارشناس صنعتی افزود: با وجود اهمیت و اثرگذاری بخش تحقیق و توسعه در روند بهبود عملکردی صنایع باید اقرار کرد که این رشته فعالیت در کشور ما موردتوجه نیست. البته بسیاری از واحدهای بزرگ صنعتی با توجه به الزامات قانونی، واحد تحقیق و توسعه دارند، اما این بخش پویا عمل نمی‌کند. تا جایی که واحد تحقیق و توسعه در برخی سازمان‌های دولتی به اجبار شکل گرفته و تنها حکم رفع تکلیف دارد.

وی وجود مدیران غیرمتخصص و بی‌توجهی آنها به اصول توسعه و پژوهش را یکی از دلایل غفلت از اهمیت و جایگاه تحقیق و پژوهش و تاثیر آن بر توسعه دانست. این کمبود درحالی است که از مدیران ارشد انتظار می‌رود به‌طور پیوسته مسائل و مشکلات را به بخش تحقیق و توسعه ارجاع دهند؛ یعنی از این واحدها انتظار می‌رود مانند یک کمیته راهکاریابی یا حل مسئله عمل کنند و مشکلاتی مانند پایین بودن کیفیت تولید، برگشتی‌های قابل‌توجه محصول، خرابی در بخش فنی و... را به این بخش اطلاع دهند و منتظر راه‌حلی برای رفع این چالش‌ها باشند.

در حالت کلی، موضوعاتی همچون بهبود بهره‌وری، کاهش هزینه‌های تولید، افزایش سودآوری و... از مهم‌ترین مسائلی هستند که به بخش تحقیق و توسعه ارجاع داده می‌شوند. بدون تردید فعالیت این واحد روی پارامترها و شاخصه‌های یادشده تاثیر بسزایی بر بهبود پارامترهای یادشده خواهد گذاشت.

برزگر گفت: تحقیق و پژوهش از تعریف مسئله و طرح سوال آغاز می‌شود. ازجمله این مسئله‌های می‌توان به خرابی تجهیزات، مرجوعی قابل‌توجه محصولات، افزایش قابل‌توجه هزینه‌های تولید و... اشاره کرد. این‌گونه چالش‌ها برای رفع به واحد تحقیق و توسعه سپرده می‌شوند. در واحد تحقیق و توسعه ابتدا مرحله تحقیقات کاغذی موردتوجه قرار دارد. بدین‌معنی که نحوه برخورد شرکت‌های مطرح جهان با آن مسئله شناسایی، مقالات، پایان‌نامه‌ها و.... مطالعه و گزارشی تهیه می‌شود. در ادامه راهکارهایی برای رفع چالش یادشده مطرح و سپس بهترین راهکار برای رفع مشکل مورد بحث انتخاب می‌شود.

آزمایش کردن راهکارهای مطرح‌شده در مقیاس آزمایشگاهی در مرحله بعد فرآیند تحقیق و پژوهش قرار دارد. در ادامه پس از آنکه نتایج آزمایشات مثبت اعلام شد و محاسبات فنی و اقتصادی نیز با نتایج مثبتی همراه بود و توجیه‌پذیری یک روش جدید را اثبات کرد در خط تولید پیاده‌سازی می‌شود.

پژوهش، گمشده صنایع

سیدعلی‌محمد ابویی‌مهریزی، فعال صنعت فولاد در گفت‌وگو با صمت و در پاسخ به سوالی مبنی بر ارزیابی جایگاه تحقیق و پژوهش در صنایع معدنی و به‌ویژه فولادسازی کشور گفت: تحقیق و پژوهش در روند فعالیت صنایع مادر و فولادسازی کشور ما آن‌طور که باید و انتظار می‌رود موردتوجه نبوده است. این کمبود در حالی مشاهده می‌شود که به‌روز بودن صنایع عامل اصلی پیشرفت و توسعه عملکردی آنها به‌شمار می‌رود و تاثیر بسزایی بر بهبود تولید، صادرات و رونق فروش آنها در بازارهای بین‌المللی دارد.

این فعال صنعت فولاد گفت: بهره‌گیری از تحقیق و پژوهش در یک مجموعه صنعتی به حفظ فناوری‌های موجود در شرکت‌های تولیدی کمک می‌کند. با این وجود در مواردی واحدهای تولیدی به قدری درگیر موضوعات روزمره شده‌اند که رقابت را فراموش می‌کنند.

ابویی با تاکید بر واردات‌محور بودن صنایع و خطوط تولید در کشور گفت: فناوری‌های مورداستفاده در صنایع کشور وارداتی هستند، بر همین اساس نیز صنایع ما پژوهش‌محور نیستند. در همین حال باید تاکید کرد ضعف دانش در صنایع ما به قدری جدی است که حتی در مواردی در بهره‌وری از فناوری‌های روز دنیا نیز با ایراداتی روبه‌رو هستیم؛ بنابراین باید ادعا کرد روش‌های سنتی در روند تولید صنایع کشور، غالب است. این فعال صنعت فولاد در ادامه با اشاره به رشد و توسعه روزافزون صنعت فولاد در دنیا در طول سال‌های گذشته گفت: در سال‌های اخیر شاهد تغییراتی در خط تولید صنعت فولاد جهان بوده‌ایم. فولادسازی در دنیا با فناوری‌های روز همگام شده اما باید اقرار کنیم که صنعت فولاد ما از این روند عقب مانده است. همین موضوع نیز آسیب‌هایی را به عملکرد صنعت فولاد کشور وارد می‌کند. به‌عنوان مثال، میزان ضایعات تولیدکنندگان محصولات فولادی حدود ۸ درصد برآورد می‌شود، این درحالی است که در روش‌های تولید با فناوری‌های جدید، میزان ضایعات ۳ تا ۵ درصد گزارش می‌شود. همین آمار و ارقام حکایت از آن دارد که بهره‌مندی از فناوری‌های جدید، تاثیر بسزایی بر بهبود شرایط تولید دارد. با این وجود از آنجاکه بخش تحقیق و توسعه در کشور ما ضعیف است، اغلب فناوری‌های قدیمی تولید ما به‌روز نشده‌اند. یا در مواردی فرآیند به‌روز شدن به‌قدری هزینه‌بر است که صرفه اقتصادی ندارد، درنتیجه تولید این واحدها با سودآوری همراه نیست. ابویی با تاکید بر موارد یادشده افزود: در شرایطی که به‌روز نبودن تحقیق و توسعه از سودآوری واحدهای تولیدی می‌کاهد، بزرگ‌ترین افتخار صنعت فولاد کشور مهندسی معکوس تجهیزات و ساخت فناوری‌های مشابه نمونه‌های خارجی است.

البته مجموعه‌های بزرگ دولتی که از حمایت‌های دولت در مسیر فعالیت خود بهره‌مند هستند، از فناوری‌های نوین برای تولید خود بهره می‌گیرند. همین فناوری‌های نوین نیز زمینه موفقیت این واحدها را در امر تولید و صادرات فراهم می‌کند. اغلب این مجموعه‌ها هر ساله بودجه قابل‌ملاحظه‌ای را به پژوهش اختصاص می‌دهند. وی افزود: البته البته وابستگی این مجموعه‌های بزرگ به دولت، دست آنها را برای تحقیق و توسعه باز گذاشته است. اما بسیاری از مجموعه‌های خصوصی و تولیدکنندگان کوچک از پس تامین هزینه با هدف تحقیق و توسعه برنمی‌آیند. 

ابویی درباره اثرگذاری تحقیق و توسعه بر روند بهبود عملکرد شرکت‌ها و همچنین ارتقای سودآوری آنها گفت: بهره‌وری و سودآوری در سایه بهره‌گیری از فناوری‌های روز دنیا حاصل می‌شود. گفتنی است بهره‌وری و سودآوری واحدهای تولیدی کشور زمانی به حد استاندارد جهانی می‌رسد که سایر پارامترها مانند فناوری، نیروی انسانی و... نیز با استانداردهای جهانی منطبق باشند.

وی یکی از چالش‌های اساسی که در مسیر توسعه تحقیق و پژوهش قرار دارد را انحصارگرایی در تولید دانست. ما در کشور شاهدیم که به‌دلیل انحصارگرایی بسیاری از کالاها حتی با وجود کیفیت پایین، خریدار دارند. در چنین موقعیتی، فضایی برای توسعه بخش تحقیق و توسعه و به‌دنبال آن پیشرفت صنایع وجود ندارد. ابویی افزود: بسیاری از واحدهای صنعتی در سایه یارانه‌ای بودن برخی نهاده‌های تولید مانند انرژی از توجه به بخش تحقیق و توسعه باز مانده‌اند. این واحدهای تولیدی در سایه همین یارانه‌ها تلاشی برای بهبود شرایط تولید خود نمی‌کنند، چراکه سودآوری آنها از کنار همین یارانه‌ها تامین می‌شود.

ابویی در پایان خاطرنشان کرد: حضور محصولات تولیدشده در صنعت فولاد در بازارهای جهانی به منزله تلاش برای ارتقای کیفیت این محصولات است. چنانچه صادرات متوقف شود یا به بیانی دیگر امکانی برای تجارت فولاد نباشد، موضوعاتی همچون کیفیت نیز اهمیت خود را از دست خواهند داد. در همین حال، فعالیت‌های پژوهشی با هدف بهبود فرآیندهای تولید و فروش موفق نیز از اولویت‌های فعالان صنایع خارج می‌شود. بنابراین امید می‌رود در سایه توجه هرچه بیشتر به تجارت خارجی، تحقیق و توسعه و بهبود تولید در عین رشد بهره‌وری و سودآوری نیز بیش از پیش موردتوجه فعالان صنعتی قرار گیرد.

سخن پایانی

بهره‌مندی از ظرفیت‌های معدنی و توسعه صنایع در این بخش به الزامات متعددی نیاز دارد. پژوهش یکی از الزامات توسعه عملکردی در بخش معدن و صنایع معدنی است که متاسفانه آن‌طور که باید موردتوجه سیاست‌گذاران و فعالان صنعتی قرار نمی‌گیرد. یکی از دلایل بی‌توجهی به پژوهش را باید هزینه‌بر بودن و دیربازده بودن آن دانست. با این وجود، باید تاکید کرد تحقیق و پژوهش ضرورتی در مسیر توسعه عملکردی صنایع به‌شمار می‌رود و نباید نسبت به آن غفلت ورزید.