طبق آمار وزارت نفت، میانگین مصرف بنزین از ابتدای امسال تا اواخر شهریور، معادل ۱۱۶ میلیون لیتر در روز بوده که این رقم در مقایسه با میانگین مصرف مدت مشابه سال گذشته ۱۳.۵ میلیون لیتر در روز افزایش یافته است. آمار گمرک نیز نشان می‌دهد صادرات بنزین ایران در سال ۱۴۰۱ تقریبا صفر بوده و حتی اخباری مبنی بر واردات بنزین در برهه‌های مختلف در قالب تهاتر نیز به گوش می‌رسد. بدین‌ترتیب با فرض تراز بودن بنزین در سال گذشته، امسال ناترازی بنزین به روزانه ۱۳.۵ میلیون لیتر می‌رسد. در چنین شرایطی، لزوم چاره‌اندیشی برای حل مشکل ناترازی بنزین در کشور مطرح است. در همین راستا نظر برخی از کارشناسان و صاحب‌نظران این حوزه را پیرامون راهکارهای موجود برای حل مشکل ناترازی بنزین در کشور جویا شده که در ادامه می‌آید.

بهینه‌سازی مصرف به شیوه غیرمستقیم

به باور کارشناسان، در شرایط کنونی که با معضل تقاضای روزافزون برای بنزین مواجه هستیم، اصلاح نرخ بنزین و افزایش تولید باید به‌طور همزمان مدنظر قرار بگیرد. برخی معتقدند راهکار اختصاص سهمیه بنزین یارانه به نفر به جای خودرو می‌تواند در حل مشکل اثرگذار باشد، زیرا به‌طور غیرمستقیم به بهینه‌سازی مصرف می‌انجامد. بهینه‌سازی مصرف انرژی در بخش غیرصنعتی مانند مصارف برق و گاز خانگی یا بنزین در بحث خودروهای سواری شخصی غیر از خودروهای سواری فعال در صنعت حمل‌ونقل، یک جنبه حیاتی برای ارتقای بهره‌وری انرژی و پایداری است. با این حال، مکانیسم موجود برای بهینه‌سازی مصرف در این بخش با چالش‌های مهمی به‌ویژه در رابطه با سیستم قیمت‌گذاری و یارانه مواجه است. برای رسیدگی به این چالش‌ها و بهینه‌سازی مصرف انرژی در بخش خانگی، اصلاح سیستم یارانه انرژی بسیار مهم است. در این میان، برنامه هفتم توسعه یک راه‌حل موثر پیشنهاد می‌کند؛ ارائه یارانه انرژی به افراد براساس الگوی مصرف بهینه آنها. براساس این مکانیسم پیشنهادی، مصرف‌کنندگان انرژی مانند مصرف‌کنندگان برق، گاز و بنزین براساس الگوی مصرف بهینه خود، قیمت‌های یارانه‌ای دریافت خواهند کرد. کسانی که به محدوده مصرف انرژی توصیه شده پایبند هستند، از قیمت‌های پایین‌تر سود می‌برند، در حالی‌که مصرف‌کنندگان بیش‌ازحد با هزینه‌های بالاتری مواجه خواهند شد. این رویکرد یک انگیزه مستقیم برای خانوارها ایجاد می‌کند تا مصرف انرژی خود را بهینه کنند.

کارشناسان معتقدند اصلاح نظام یارانه‌های انرژی مرتبط با بخش خانگی و به‌ویژه در بحث بنزین راهکار بهینه‌سازی مصرف است. اختصاص یارانه بنزین به کد ملی افراد و ایجاد یک بازار مبادلات انرژی باعث می‌شود مردم در قیمت‌گذاری‌ها ذی‌نفع شوند و خودشان به بهینه‌سازی مصرفشان روی بیاورند. برای درک اینکه چرا بهینه‌سازی مصرف در بخش خانگی، تنها با اصلاح نظام یارانه انرژی قابل‌حل است، ابتدا باید به مسائل و چالش‌های موجود در این حوزه پی برد. به‌راستی چرا اعطای سهمیه به نفر از جنس انرژی اهمیت بالایی در بهینه‌سازی و عقلایی رفتار کردن مصرف شخصی دارد؟

یکی از مشکلات اصلی در مکانیسم بهینه‌سازی مصرف، موضوع قیمت‌گذاری دستوری و یارانه انرژی در طول زنجیره انرژی است. یارانه‌های انرژی به‌منظور ارائه حمایت مالی از خانوارها باهدف به‌صرفه‌تر کردن و در دسترس بودن انرژی است. با این حال، سیستم فعلی ناقص است و منجر به انحرافات قابل‌توجهی در الگوی مصرف در مناطق مختلف شده است. به‌عنوان نمونه، بخش بزرگی از اتلاف انرژی در بخش خانه ناشی از عایق‌کاری ناکارآمد در دیوارها و پنجره‌هاست. اگر یک سیگنال موثر نرخ انرژی وجود داشته باشد، خانواده‌ها را تشویق می‌کند تا در راه‌حل‌های کارآمد انرژی، مانند عایق‌کاری بهتر، سرمایه‌گذاری کنند. با این حال، به‌دلیل نبود مشوقی برای صرفه‌جویی در مصرف در طول زنجیره تولید و توزیع انرژی، انگیزه‌ای برای خانوارها در راستای بهینه‌سازی الگوهای مصرف انرژی وجود ندارد. موضوع دیگر نبود گواهینامه‌های صرفه‌جویی در مصرف انرژی و مشوق‌هایی برای بهینه‌سازی مصرف است. با سیستم یارانه‌ای فعلی، هیچ مکانیسمی برای پاداش دادن به خانوارها برای کاهش مصرف انرژی یا اتخاذ شیوه‌های کارآمد انرژی وجود ندارد. این فقدان مشوق‌ها، مانع شکل‌گیری فرهنگ صرفه‌جویی و بهینه‌سازی انرژی در بخش خانگی می‌شود.

به‌منظور رسیدگی به این چالش‌ها و بهینه‌سازی مصرف در بخش خانگی، اصلاح سیستم یارانه انرژی بسیار مهم است. برنامه هفتم توسعه با پیشنهاد ارائه یارانه انرژی به تک‌تک افراد، راه‌حل موثری را پیشنهاد کرده است. براساس این مکانیسم پیشنهادی، مصرف‌کنندگان انرژی مانند مصرف‌کنندگان برق، گاز و بنزین، نرخ یارانه‌ای براساس الگوی مصرف بهینه دریافت خواهند کرد. این یعنی کسانی که انرژی را در محدوده توصیه شده مصرف می‌کنند، از قیمت‌های پایین‌تر سود می‌برند، در حالی‌که مصرف‌کنندگان بیش‌ازحد با هزینه‌های بالاتری روبه‌رو خواهند شد. این رویکرد یک انگیزه مستقیم برای خانوارها ایجاد می‌کند تا مصرف انرژی خود را بهینه کنند. علاوه بر این، این سیستم فراتر از یارانه بنزین برای صاحبان خودرو است. حتی آنهایی که خودرو ندارند، سهمیه بنزین می‌گیرند که با این واقعیت توجیه می‌شود که یارانه انرژی به افراد پرداخت می‌شود، نه خودروها. این تضمین می‌کند که همه بدون توجه به اینکه آیا وسیله نقلیه دارند یا نه، از یارانه‌ها بهره‌مند می‌شوند. علاوه بر این، این سیستم پیشنهادی تاثیری بر نرخ سوخت برای صنعت حمل‌ونقل نخواهد داشت. با این حال، نظارت بر داده‌ها را در بر می‌گیرد و امکان بهینه‌سازی مصرف انرژی را براساس سیاست‌های اعطای یارانه به وسایل نقلیه فعال در زمینه حمل‌ونقل مبتنی بر ناوبری فراهم می‌کند. این یک سیستم موثرتر و منصفانه‌تر برای بهینه‌سازی مصرف انرژی ایجاد می‌کند.

سهمیه‌بندی درست، لازمه حل ناترازی بنزین

آرش نجفی، رئیس فدراسیون صنعت نفت ایران و عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران با اشاره به این موضوع که عوامل مختلفی در بروز ناترازی بنزین موثر است و باید برای این موضوع چاره‌اندیشی و راهکارهای اساسی داشته باشیم به گفت: به‌طور قطع عدم‌اهتمام برای تحول صنعت خودرو کشور و عدم‌بهبود شرایط حمل‌ونقل عمومی، در بروز چنین وضعیتی تأثیر داشته است. وی در ادامه گفت: متاسفانه ما حاضریم هزینه بنزین را بدهیم، اما هزینه سرمایه‌ای که باید در حوزه خودروسازی برقی یا توسعه صنعت خودرو صرف شود را نپردازیم. در این میان، راهکارهایی مانند گسترش هر چه بیشتر دولت الکترونیک و آموزش از راه دور هم می‌توانند در حل مشکل ناترازی بنزین موثر باشند.

رئیس فدراسیون صنعت نفت ایران خاطرنشان کرد: ایجاد پارکینگ‌های طبقاتی در کلانشهرها می‌تواند از حجم ترافیک بکاهد و در نتیجه میزان مصرف بنزین را کاهش دهد. نداشتن پارکینگ مناسب باعث می‌شود افراد چندین بار خیابان‌ها را دور بزنند، تا جای پارک پیدا کنند و برخی خودروشان را کنار خیابان‌ها می‌گذارند و ترافیک به وجود می‌آورند، تمامی این مسائل به افزایش مصرف بنزین می‌انجامد.

نجفی ادامه داد: یک نوع حساسیت بی‌مورد درباره بالا رفتن نرخ بنزین در کشور وجود دارد. همه‌ساله نرخ گوشت، ماست، شیر، روغن و چیزهای دیگر متناسب با تورم گران می‌شود، اما بالا رفتن نرخ بنزین اثرات تورمی ۶۰ درصدی در کشور ایجاد می‌کند. دلیل آن این است که ما نسبت به افزایش نرخ سوخت بدون هیچ دلیل منطقی حساس هستیم.

وی ادامه داد: موضوع دیگر این است که وقتی نرخ سوخت را افزایش می‌دهیم، باید ابزارهای کاهنده در کنار آن استفاده کنیم. مثلا باید همزمان با بالا بردن هزینه سوخت، مقدار کمی آن را کاهش دهیم تا تعادل نرخ به هم نخورد. بخشی از کار از این طریق باید انجام شود و بخش دیگری از طریق یارانه تخصیصی و اصلاح آن.

رئیس فدراسیون صنعت نفت ایران خاطرنشان کرد: باید در ارتباط با خودروهایی که مصرف بسیار بالایی دارند نیز راهکاری بیندیشیم. واردات خودروهای باکیفیت بالاتر می‌تواند در حل مشکل کمک کند. از سوی دیگر، حتی خودروهای تولید داخل نیز مصرف بالایی دارند و باید برای این معضل نیز چاره‌اندیشی کنیم.

وی در پایان با اشاره به طرح اختصاص سهمیه بنزین به نفر به جای خودرو گفت: قطعا این روش بخشی از راهکار است. واقعیت این است که از ابتدا روش اختصاص یارانه به خودرو اشتباه بود، زیرا افرادی که خودرو ندارند از یارانه استفاده نمی‌کنند و افرادی که همزمان ۴ خودرو دارند، سهمیه ۴ برابری دریافت می‌کنند. البته در انجام این روش باید مواظب باشیم افزایش نقدینگی رخ ندهد.

پله‌های یارانه بنزین را محدود کنیم

محمدرضا کارگذار، کارشناس حوزه انرژی با اشاره به این موضوع که اختصاص یارانه بنزین به نفر به جای خودرو مزیت‌های زیادی دارد به اظهار کرد: اگر بازار تبادل انرژی به وجود بیاید، افراد می‌توانند سهمیه بنزین خود را بفروشند و موضوع بنزین یارانه‌ای نامحدود ۳ هزار تومانی حل‌وفصل می‌شود.

وی ادامه داد: با اختصاص یارانه بنزین به کد ملی، مردم قدر بنزین یارانه‌ای را می‌دانند و متوجه هستند که اگر صرفه‌جویی کنند، می‌توانند اضافه بنزین خود را بفروشند. همچنین اگر مصرف بی‌مورد داشته باشند، باید مازاد مصرف خود را از بازار آزاد بخرند. این روندها به بهینه‌سازی مصرف منجر می‌شود، زیرا مردم خودشان در قیمت‌گذاری‌ها ذی‌نفع می‌شوند.

این کارشناس انرژی افزود: اختصاص یارانه به نفر به جای خودرو به‌تنهایی نمی‌تواند مشکلات را حل کند. باید به موازات این طرح به موضوع توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی نیز توجه کافی کنیم و اسقاط خودروهای فرسوده نیز باید با جدیت دنبال شود. در شرایطی که فعلا موضوع اختصاص سهمیه بنزین به کد ملی در مجلس رد شده، باید حداقل بنزین ۳ هزار تومانی که به‌صورت نامحدود ارائه می‌شود، محدود شود.

وی ادامه داد: خودروهایی که در حوزه حمل‌ونقل عمومی فعالیت نمی‌کنند و به‌صورت شخصی مورداستفاده قرار می‌گیرند، توجیهی ندارد که به‌صورت نامحدود بنزین ۳ هزار تومانی استفاده کنند. این پله از بنزین یارانه‌ای هم باید محدودیت داشته باشد.

این کارشناس انرژی خاطرنشان کرد: محدود کردن پله‌های یارانه بنزین می‌تواند انگیزه‌ای برای اسقاط خودروهای فرسوده به وجود بیاورد، زیرا وقتی افراد بدانند که بنزین یارانه‌ای آنها محدود است، تلاش خواهند کرد از خودروهای با مصرف کمتر استفاده کنند.

اجرای آزمایشی برای شناسایی ایرادات

کارگذار در ادامه گفت: طرح اختصاص سهمیه بنزین به کد ملی به‌صورت آزمایشی در جزیره کیش به اجرا درآمد. مجریان هم اعلام کردند که طرح کاملا موفقیت‌آمیز بوده و زیرساخت‌های زیادی موردنیاز نبوده است. انتظار می‌رفت این طرح در جاهای دیگر نیز به‌صورت آزمایشی اجرا شود. قطعا هر طرحی یک‌سری چالش‌ها و کمبودها دارد که در عمل متوجه آنها می‌شویم، اجرای آزمایشی می‌تواند به ما در شناسایی این مشکلات و رفع آنها کمک کند.

این کارشناس انرژی در پایان خاطرنشان کرد: اختصاص سهمیه بنزین به کدملی می‌تواند از نامحدود بودن بنزین یارانه‌ای ۳ هزار تومانی جلوگیری کند و به نحوی تعرفه‌گذاری پلکانی را در بنزین رقم بزند، زیرا افرادی که مصرف مازاد دارند، باید آن را به نرخ آزاد از بازار تهیه کنند؛ بنابراین، پله اول مصرف از بنزین سهمیه‌ای استفاده می‌کنند و در پله بعدی بنزین باقیمت آزاد تهیه می‌شود؛ از همین‌رو اصلاح نظام یارانه انرژی برای بهینه‌سازی مصرف خانوارها در تمامی ابعاد از جمله مصرف بنزین و همچنین برق و گاز خانگی، بسیار مهم است.

سخن پایانی

بنابر این گزارش، بهینه‌سازی مصرف در بخش خانگی، تنها با اصلاح نظام یارانه انرژی محقق می‌شود. سیستم کنونی فاقد انگیزه برای صرفه‌جویی در مصرف است و به‌طور موثر شیوه‌های کارآمد انرژی را ترویج نمی‌کند. با اجرای راه‌حل پیشنهادی ارائه یارانه انرژی به هر فرد و ترکیب نظارت بر داده‌ها، می‌توان مکانیسم بهینه‌سازی مصرف عادلانه‌تر و کارآمدتر ایجاد کرد. سیاست‌گذاران نیز باید برای اطمینان از آینده انرژی پایدار و کارآمد، اقدام و سیستم یارانه انرژی را اصلاح کنند.