در واقع، وقتی صحبت از اقتصاد پنهان می‌شود، یعنی تعاملات اقتصادی در بستری غیرقانونی انجام می‌گیرد، تعاملاتی که منجر به ضرر به بدنه اصلی اقتصاد می‌شود. در حقیقت، به هر میزانی که شفافیت اقتصادی وجود نداشته باشد، اقتصاد پنهان شدت بیشتری می‌گیرد. نظام مالیاتی به‌هم‌ریخته، کاهش تبادلات سالم اقتصادی، به‌هم‌ریختگی در نظام آماری، ضرر به تولیدکننده به‌ویژه دانش‌بنیان‌ها از نشانه‌های اصلی رسوخ اقتصاد پنهان در بدنه اصلی اقتصاد یک کشور است. بنابراین، می‌توان گفت تولید قلب اقتصاد بوده و اقتصاد پنهان ضدتولید و به‌نوعی ضداقتصاد است. اقتصاد پنهان فساد اداری را ایجاد می‌کند و توسعه می‌دهد و در کنار آن، اعتماد به نظام اداری به‌شدت کاهش می‌یابد و از این طریق، سرمایه اجتماعی را از بین می‌برد. بی‌شک به‌دنبال این اختلالات، مشکلات فرهنگی، اجتماعی ایجاد می‌شود. در نهایت، این اقتصاد طرفدارانی را ایجاد می‌کند که این گروه به مافیا تبدیل می‌شوند. اقتصاد پنهان علاوه بر اقتصاد آثار مخرب اجتماعی و سیاسی که در هر جامعه‌ای بر جای می‌گذارد، موجب کاهش تولید می‌شود و آسیب جدی به بدنه اکوسیستم دانش‌بنیان وارد می‌کند و به‌گفته کارشناسان، اقتصاد دانش‌بنیان در تقابل با اقتصاد پنهان قرار دارد و تا زمانی که آثار مخرب اقتصاد پنهان از بازار حذف نشود، راه توسعه اقتصاد دانش‌بنیان بسته می‌ماند.صمت در این گزارش به تاثیرات مخرب اقتصاد پنهان در اقتصاد دانش‌بنیان پرداخته است.

دست‌مان را در واردات بگیرید

حسن مومن، مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت بااشاره به تاثیرات اقتصاد پنهان در بازار گفت: از زمانی که قانون جهش دانش‌بنیان به‌تصویب مجلس رسید، انتظار می‌رفت معضلاتی که در زمینه کسب‌وکار و بازار وجود داشته است و تا به امروز هم شرکت‌های دانش‌بنیان با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند، رفع شود. یکی از این معضلات اقتصاد پنهان، واردات غیرقانونی مواد اولیه است که تاکنون گریبان شرکت‌های دانش‌بنیان را گرفته و در این زمینه نیازمند همکاری‌هایی از سوی نهادهای داخلی و دولتی هستیم تا در فضایی فراخ‌تر و آزادانه‌تر، کالا و محصول تولید کنیم. همچنین، این همکاری می‌تواند مسیر دسترسی دانش‌بنیان‌ها را به فضای آکادمیک و دانشگاه‌ها یا حتی کنگره‌های بین‌المللی هموارتر کند؛ در چند سال اخیر، حمایت درخوری در این زمینه‌ها از شرکت‌های دانش‌بنیان نشده است.

سختگیرانه برخورد کنید

وی افزود: اما کمک بزرگ‌تر زمانی انجام می‌شود که روند واردات کالاهای خارجی کمی سختگیرانه‌تر باشد و حتی در مواردی جلوی ورود آن را بگیرند؛ البته به‌شرطی که نیاز جامعه با خطر مواجه نشود. اینکه یک شرکت دانش‌بنیان با هزینه‌های بالای خرید مواد اولیه و تولید، محصولی را تولید کند و در همین راستا، کالاهای خارجی با قیمتی کمتر وارد کشور شود، اما با قیمتی بسیار بالاتر به‌فروش برسد، نه به سود شرکت‌های دانش‌بنیان است و نه به سود مصرف‌کننده. لازم به توضیح است که رقبای داخلی هیچ آسیبی به بدنه تولیدات داخلی نمی‌زنند و اتفاقا شرکت‌های دانش‌بنیان موافق رقابت با رقیبان داخلی هستند.

معلوم نیست چه کسی مجوز می‌دهد

مومن چالش بزرگ دانش‌بنیان‌ها را در عرصه رقابت دریافت تاییدیه برخی واردکنندگان از مراکزی دانست که ماهیت مشخصی ندارند. وی در تشریح این فرآیند گفت: مجوزهایی که به‌سرعت و به‌راحتی به واردکنندگان کالاها داده می‌شود، یکی از نمودهای اصلی اقتصاد پنهان است و معمولا معلوم نیست که این واردکنندگان از کدام کانال، تاییدیه گرفته‌اند. اگر جلوی آنها گرفته شود و شرایط ورود کالاها سخت‌تر شود، به دانش‌بنیان‌ها کمک زیادی شده است.

این فعال در عرصه دانش‌بنیان‌ها، دانش‌بنیان‌ها را بازنده همیشگی بازی مافیا دانست و گفت: انتظار تخصیص ارز از سوی دولت نداریم، اما خواهان حمایت‌های دولتی در زمینه منع ورود برخی کالاها به کشور در شرایطی که مشابه باکیفیت آن وجود دارد، هستیم. در این رقابت، شرکت‌های دانش‌بنیان همیشه بازنده بازی با مافیا هستند که علت این امر به سلیقه و انتخاب مصرف‌کننده هم برمی‌گردد، چراکه معمولا بازار مصرف تمایل شدیدی به خرید محصولات خارجی دارد. به‌عبارت‌دیگر، مردم در بیشتر موارد خواهان خرید کالاهای خارجی هستند تا تولیدات داخلی.

نقطه کور بازار

مومن بااشاره به دریافت اطلاعات دانش‌بنیان‌ها از سوی نهادی چون معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری گفت: در کل، کوتاه کردن دست مافیا تبدیل به نقطه کور بازار کسب‌وکار شده، در حالی که تاکنون از سوی هیچ نهاد رسمی و دولتی توجه ویژه‌ای به آن برای حل این معضل نشده است. به‌اعتقاد من، بزرگ‌ترین کمکی که نهادی چون معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری می‌تواند به دانش‌بنیان‌ها کند، دریافت اطلاعات شرکت‌هایی است که زمینه فعالیت مشترکی دارند. به‌عبارت دیگر، می‌توانند در قالب جلسات گروهی به‌صورت مستقیم شنونده معضلات در امر توسعه دانش‌بنیان‌ها باشند.

رایزنان اقتصادی فعال‌تر باشند

وی بااشاره به همکاری با رایزن‌های اقتصادی در امر صادرات گفت: شرکت‌های معتبری در کشورهای بزرگ دنیا وجود دارند که می‌توانند از محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان ایران استفاده و آنها را خریداری کنند، اما هنوز کانال صادراتی استانداردی میان این شرکت‌ها با همتایان‌شان در داخل برقرار نشده است. اگر هم تاکنون ارتباطی شکل گرفته، همکاری خارج از کانال‌های رسمی بوده است. در واقع، تعاملات شرکت‌های دانش‌بنیان در امر صادرات با شرکت‌های خارجی به‌واسطه رایزن‌های اقتصادی انجام نمی‌شود. گفتنی است، فردی به‌عنوان رایزن اقتصادی بین ایران و کشورهای دیگر وظیفه دارد که چنین ارتباطی را برقرار کند، در حالی که در بیشتر موارد وقتی با دیگر ارتباط‌دهنده‌ها همکاری کردیم، شاهد برخی کارشکنی‌هایی بودیم. به‌عبارت دیگر، بیشتر این افراد محصول یا کالای یک شرکت دانش‌بنیان را به قیمتی ارزان خریداری می‌کنند، اما به نرخ چندبرابری به شرکت خارجی می‌فروشند. در نهایت، به‌جایی رسیده‌ایم که دلالی تا بطن شرکت‌های دانش‌بنیان هم رسوخ کرده و دست روی اقتصاد دانش‌بنیان گذاشته است.

آینده مبهم کالاهای دانش‌بنیان

وی افزود: در فرآیند دلالی، اغلب دانش‌بنیان‌ها از آینده محصولات خود بی‌خبر می‌مانند. از آنجایی که برخی محصولات در امر تجهیزات پزشکی دارای ضمانت پس از فروش هستند و باید از روند بکارگیری آن محصول گزارش دریافت شود؛ چنین روالی به صاحبان کسب و کار و دانش‌بنیان‌ها اجازه نمی‌دهد در جریان کاربرد محصول خویش قرار بگیرند. برای مثال، کیت‌هایی که در شرکت ما تولید می‌شوند، نمونه بارز چنین محصولی هستند. ما به‌عنوان تولیدکننده باید بدانیم که کدام آزمایشگاه در کجای جهان از آن استفاده می‌کند تا در راستای آگاهی از روند کار محصول تولیدشده، بتوانیم گزارش کار دریافت کنیم. دلالی و مافیا در این عرصه دست ما را از جامعه هدف در کشورهای خارجی کوتاه می‌کند. از سوی دیگر، کانال‌های صادراتی برای صاحبان شرکت‌های دانش‌بنیان تنگ است و در صورتی که بخواهیم واسطه را حذف کنیم، شرایط دشوارتری را باید تجربه کنیم. حتی در برخی موارد رایزن‌های اقتصادی هم در عمل کاری از پیش نمی‌برند. گفتنی است، هر زمانی که به‌صورت شخصی با شرکت‌های خارجی ارتباط گرفتیم تا حدی موفق‌تر عمل کردیم.

نوسان ارز، معضل اصلی اقتصاد نیست

امیرحسین عسکری‌راد، فعال دانش‌بنیان در زمینه تولید تجهیزات پزشکی در گفت‌وگو با صمت بااشاره به نقش اقتصاد پنهان در عدم‌رشد دانش‌بنیان‌ها گفت: یکی از اصلی‌ترین عواملی که منجر به رشد اقتصاد پنهان در کشور می‌شود، تصمیمات دولت در نرخ‌گذاری نرخ ارز است. نرخ ارز از تورم داخلی و جهانی تاثیر می‌پذیرد و به‌طورطبیعی متناسب با این مولفه‌ها تعیین می‌شود. در واقع، نرخ ارز را بازار تعیین می‌کند. حال دولتی که نرخ بازار را قبول نکند، خودش نرخی را برای ارز تعیین می‌کند که این امر موجب چندنرخی شدن ارز در کشوری می‌شود و آسیب‌های جدی برای اقتصاد به‌دنبال دارد.

به نام دانش‌بنیان، به کام مونتاژ

وی افزود: تک‌نرخی شدن ارز برای تولید، سودبخش‌تر از تخصیص ارز دولتی است، چراکه اصل رقابت در این شرایط چهره عادلانه‌تری به خود می‌گیرد. متاسفانه سال‌هاست درگیر ارز چندنرخی در کشور هستیم و نرخ ترجیحی و سوبسیدی موجب منتفع شدن برخی واردکنندگان، نه دانش‌بنیان‌ها می‌شود که همی امر منجر به رشد اقتصاد پنهان در کل نظام اقتصادی کشور شده است. در واقع، هر قدر هم تولیدکنندگان از دانش فنی برای تولید خود بهره بگیرند، برای تامین مواد اولیه باید ارز داشته باشند که به‌طبع نرخ ارز آزاد، نرخ آن را تعیین می‌کند و این در نرخ تمام‌شده تولید بسیار اثرگذار است. روی دیگر سکه این است که آن دسته از تولیدکنندگانی که مونتاژکار هستند، از تخصیص ارز دولتی منتفع می‌شوند، چراکه نه هزینه و نه زمان کافی برای تولید یک محصول را بسان دانش‌بنیان‌ها صرف نکرده‌اند. هر قدر که یک تولیدکننده برای ساخت قطعات و تامین مواد اولیه به خارج وابسته باشد و ارز ترجیحی دریافت کند، نرخ تمام‌شده پایین‌تری خواهد داشت و در این شرایط، صنایع مونتاژکار که یارانه می‌گیرند، بیشتر تشویق به واردات می‌شوند تا تولید. عسکری‌راد شرایط فعلی اقتصادی کشور را عامل اصلی برون‌رفت بسیاری از دانش‌بنیان‌ها از چرخه اقتصادی دانست و گفت: متاسفانه اقتصاد پنهان باعث شده است که اغلب تولیدات داخلی که از اکوسیستم دانش‌بنیان بیرون می‌آیند و خارج از چرخه اقتصاد قرار می‌گیرند؛ به این دلیل که نرخ تمام‌شده محصول دانش‌بنیان‌هایی که یک محصول را تولید می‌کنند با محصول آن واردکننده‌ای که سوبسید و ارز ترجیحی می‌گیرد، یکی نخواهد بود و این باعث می‌شود محصول دانش‌بنیان از دایره اقتصاد خارج شود.

رقابت بر سر رانت است، نه تولید

این فعال دانش‌بنیان گفت: اگر واردکنندگان و تولیدکنندگان تنها با یک نرخ به انجام مبادلات بپردازند، عرصه رقابت عادلانه‌تر خواهد بود و در این شرایط راه برای رسوخ اقتصاد پنهان هم بسته می‌شود. اما شرایط فعلی اقتصاد موجب افزایش رانت شده و شرکت‌ها به‌جای اینکه توان خود را صرف افزایش کیفیت کنند، صرف دست یافتن به رانت می‌کنند، یعنی می‌خواهند وارد چرخه اقتصاد پنهان شوند.

وی افزود: دانش‌بنیان‌ها هر قدر هم که توان فنی و دانش کافی برای تولید یک محصول را داشته باشند، نمی‌توانند با رانت‌بازی مقابله کنند، چراکه در بازار نمی‌توان با کالاهایی که از کانال رانت و ارز ترجیحی وارد شده، در بحث نرخ رقابت کرد. در کل، بهره‌وری و ارزش‌افزوده‌ای که دانش‌بنیان‌ها دارند، حریف چندنرخی بودن ارز نمی‌شود.

دولت طرفدار واردات است

وی گفت: یک تولیدکننده ۸۰ درصد اقلام موردنیاز خود را از خارج تهیه می‌کند و برای آن ارز ترجیحی هم می‌گیرد، اما دانش‌بنیانی که بیشتر اقلام موردنیازش را خودش تهیه و شاید ۳۰ درصد را وارد کند، سود کمتری نسبت به آن تولیدکننده می‌کند؛ بنابراین چندنرخی بودن ارز و تخصیص ارز ترجیحی، موجب تشویق شرکت‌ها به وابسته بودن می‌شود. در واقع، دولت با این اقدام بیشتر موافق واردات است تا تولید.

به‌گفته وی، با ادامه تاثیرات اقتصاد پنهان در بدنه کلی اقتصاد در نهایت این دانش‌بنیان‌ها هستند که بیش از هر فعال اقتصادی ضرر می‌کنند و رو به نابودی و متلاشی شدن می‌روند.

سخن پایانی

نقشه‌راه دانش‌بنیان شدن اقتصاد ملی و صنایع بزرگ کشور، از مسیر بازطراحی توسعه صنعتی و ورود فناوری به صنعت خواهد گذشت؛ مسیری که باوجود پیچیدگی فراوان و تجربیات متنوع اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان، با قانون جهش تولید دانش‌بنیان و مالیات بر مواد خام و نیمه‌خام و هزینه‌کرد منابع حاصل از آن برای اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان، وارد یک جریان جدید و موثر شده است که در کمتر قانون حمایتی دیده‌ایم.