روزگاری جنگ‌های فضایی میان شوروی سابق با امریکا جزو اخبار داغ دستاوردهای فناورانه در جهان به‌شمار می‌رفت، اما امروز دسترسی به فضا تبدیل به امری عادی شده و این استفاده از داده‌های فضاپایه است که نشانگر اصلی قدرت کشورها در بهره‌گیری از کیهان سیاه اطراف‌شان است. پرسش مهم در این زمینه این است که باوجود تفاوت در به‌ثمر رساندن پروژه‌های فضایی، سهم کشورها در بهره‌گیری از داده‌های فضایی چقدر است؟ ایران چقدر امکان بهره‌گیری از داده‌های فضایی را در شرایط کنونی دارد؟ در واقع نقش ما در صحنه عصر چهارم فضا چیست؟ بر همین مبنا صمت به بررسی رویکردهای مهم در بکارگیری استارت‌آپ‌ها و دانش‌بنیان‌ها برای توسعه فناوری‌های فضایی در کشور پرداخته است.

روایتی از زمینی‌تر شدن کاوش‌های فضایی

اسپوتنیک یک؛ نخستین ماهواره روسی که با پرتاب آن به فضا، سوت آغاز رقابت‌های فضایی میان 2 جناح غرب و شرق کره زمین، یعنی ایالات‌متحده‌امریکا با اتحادجماهیرشوروی (روسیه) زده شد و درست از همین زمان به بعد رقابت‌های فضایی که به جنگ سرد معروف است، شکل گرفت. طولی نکشید که امریکایی‌ها با ارسال اکسپلورر پاسخ درخوری به شوروی دادند و این‌گونه بود که نزدیک به 5 دهه جنگ‌های فضایی طول کشید و دست‌آخر با سفر انسان به کره ماه، البته اگر حقیقت داشته باشد، روسیه به رقابت فضایی پایان داد. برای مثال، برخی از آنها با دوربین‌های نجومی ساعت‌ها چشم بر آسمان می‌دوختند و گوش به اخبار می‌سپردند تا بدانند مسافران ماه چه زمانی به زمین بازمی‌گردند. بعد از این دوره بود که با توسعه ارسال ماهواره‌های سنگین، کاوش‌های فضایی زمینی‌تر شد و گروه‌های مردم‌نهاد در قالب انجمن‌های ترویجی به ارائه و آموزش دانش فضایی در جامعه پرداختند و شاخه‌هایی از قبیل نجوم آماتوری، عکاسی آسمان شب و ... شکل گرفت. این‌گونه بود که عصر دوم و سوم فضا هم پدیدار شد، اما امروز بشر در مقام مطالبه‌گری از کیهان اطرافش قرار گرفته و می‌خواهد دانش فضایی را برای آسایش و امنیت بیشتر خود به‌کار گیرد؛ شاید به‌همین دلیل است که خواهان راه‌اندازی اینترنت جهانی و حتی زندگی در دیگر سیاره‌ها است. با ساخت پلتفرم‌های مبتنی بر داده‌های فضایی نظیر اپلیکیشن‌های مبتنی بر این داده‌ها، درهای عصر چهارم فضا به روی نسل امروز انسان گشوده شده است؛ پس به عصر چهارم فضا خوش ‌آمدید.

بخش خصوصی فضاپیما می‌شود

مهدی ابوالقاسمی، مشاور رئیس سازمان فضایی ایران، در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان در بهره‌گیری از دانش فضایی به‌ویژه در عصر چهارم فضا گفت: یکی از رویکردهای اصلی عصر چهارم فضا، پررنگ‌تر شدن نقش بخش خصوصی است که بیشتر پروژه‌ها از مدل کارفرماـ پیمانکار به مدل مشارکتی تبدیل شده است، در حقیقت شاخصه اصلی این دوره، برجسته شدن نقش شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌ها در دل بخش خصوصی است که نقش اصلی را در بسیاری از پروژه‌ها ایفا می‌کنند؛ برای مثال، از آنجایی ‌که یکی از رویکردهای عصر چهارم فضا، ارائه خدمات و سرویس‌های ارزش‌افزوده و ایجاد تغییر و پیشرفت در زندگی روزمره مردم بود، در زمینه‌های گوناگون، این هدف تا حد زیادی عملی شد که می‌توان به سرویس‌هایی نظیر موقعیت‌یابی و مسیریابی برمبنای داده‌های فضایی یا کشاورزی هوشمند برمبنای تصاویر ماهواره‌ای و بسیاری از خدمات دیگر اشاره کرد.

نمونه‌ای از پروژه‌های استارت‌آپی موفق

وی افزود: یکی از مزایای عصر چهارم فضا، خارج شدن فناوری‌های فضایی از انحصار دولت‌ها است؛ برای مثال، می‌توان به پروژه استارلینک اشاره کرد که توسط شرکت اسپیس ایکس راه‌اندازی شد و با تکمیل آن، اینترنت ماهواره‌ای در دسترس همه کاربران قرار می‌گیرد و هیچ مرز و محدودیتی به‌لحاظ دسترسی به اینترنت در جهان برای تمام مردم دنیا وجود نخواهد داشت یا در زمینه سنجش ‌از دور می‌توان به پروژه کوپرنیک اشاره کرد که در سال ۲۰۰۸ توسط اتحادیه اروپا آغاز شد و با پرتاب 8 ماهواره به فضا، داده‌ها و تصاویر بسیار ارزشمندی را تولید و به‌صورت رایگان در اختیار کاربران قرار داد. گفتنی است، پژوهشگران و کاربران این پروژه در حال‌ حاضر می‌توانند داده‌های این ماهواره‌ها را با وضوح تصویر ۱۰ متر به‌راحتی دریافت کنند که به‌احتمال زیاد در آینده نزدیک، تصاویر با دقت و وضوح تصویر بالاتر هم به‌صورت رایگان در اختیار کاربران قرار می‌گیرد.

ارائه خدمات بهتر در گرو داده‌های بیشتر

ابوالقاسمی گفت: امروزه داده‌ها به‌عنوان دارایی و نقطه قوت محسوب می‌شوند، هر مجموعه‌ای اعم از دولتی یا خصوصی که داده‌های بهتر و بیشتری خلق یا جمع‌آوری کند، خدمات بهتری هم می‌تواند به کاربران بدهد و قاعدتا قدرت و خلق ارزش بیشتری هم دارد. در واقع، رقابت اصلی دنیای امروز در خلق، جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها و ارائه آنها در بستر مناسب است؛ خوشبختانه با اتفاقاتی که امروزه در علوم فضایی افتاده، محدودیت‌های موجود در دسترسی به اطلاعات و داده‌ها شکسته شده است.

به‌گفته وی، بر همین مبنا، سازمان فضایی ایران از سال ۱۳۹۶ رویکرد توسعه کسب‌وکارهای فضاپایه را در دستور کار خود قرار داد و با همین رویکرد، اکنون بیش از 50 استارت‌آپ و شرکت دانش‌بنیان فضاپایه در حوزه‌های مختلف ایجاد شدند که حوزه کشاورزی هوشمند از مهم‌ترین آنها بود.

این کارشناس درباره سیاست سازمان فضایی ایران به‌منظور توسعه فعالیت‌های استارت‌آپی گفت: یکی از اقدامات مهم سازمان فضایی ایران، فراهم کردن دسترسی آسان استارت‌آپ‌ها و بخش خصوصی به داده‌های موجود و آرشیو ارزشمند 40 ساله سازمان بوده که از طریق ایجاد و راه‌اندازی «مرکز ملی مدیریت داده و خدمات فضایی» در سال ۱۳۹۹ محقق شده است. علاوه بر این، سازمان، اقدامات مناسبی را در راستای خرید و در مدار قرار دادن ماهواره سنجشی ملی و همچنین خرید داده‌های ماهواره‌ای با وضوح مناسب انجام داده است که به‌زودی اجرایی شدن این پروژه‌ها را می‌بینیم.

وی افزود: ناگفته نماند که خوشبختانه در حال ‌حاضر، کاربران می‌توانند داده‌های ماهواره‌ای را با وضوح تصویر مناسب از منابع خارجی به‌صورت رایگان برای مصارف غیرتجاری دریافت کنند. در صورت نیاز به داده‌های باکیفیت‌تر و ارائه سرویس‌های ارزش‌افزوده، لازم است هزینه‌های آن پرداخت شود.

توسعه فناوری‌های فضایی در مراکز نوآوری

ابوالقاسمی بااشاره به این امر که مهم‌ترین رویکرد بخش عصر چهارم فضا در سازمان فضایی ایران در حمایت از دانش‌بنیان‌ها چیست؟ گفت: از زمانی که موضوع نسل چهارم فضا در سازمان فضایی مطرح شد، چند رویکرد در دستور کار قرار گرفت؛ یکی از آنها کمک به ایجاد مراکز نوآوری در حوزه فضایی بود که تاکنون 4مرکز نوآوری فضاپایه با همکاری بخش خصوصی به نام‌های امیدفضا، فضای نو، کیهان و گرانش ایجاد شده است که این 4 مرکز وظیفه تبدیل ایده‌های خلاقانه به خدمات و توسعه فناوری را برعهده دارند. در حقیقت، ایده‌پردازان می‌توانند با ورود به یکی از این مراکز، مسیر تبدیل شدن ایده به محصول را طی کنند. گام بعدی این بود که اگر این شرکت‌ها به‌لحاظ مالی نیازمند حمایت باشند، سازمان فضایی ایران با همکاری صندوق نوآوری شکوفایی و معاونت علمی ریاست‌جمهوری، تسهیلات مناسب را در اختیار آنها قرار دهد.

وی افزود: در گام‌های بعدی اگر خدمتی ایجاد شد که نیاز به مجوز و گواهینامه برای ارائه آن باشد، سازمان مجوزهای لازم را برای استفاده از داده‌ها و خدمات ماهواره‌ای چه مخابراتی و چه سنجش‌ از دور به متقاضیان ارائه می‌دهد. در حال‌ حاضر چند شرکت دانش‌بنیان در زمینه کشاورزی هوشمند به کشاورزان خدمات می‌دهند، همچنین چند شرکت هم در پایش منابع طبیعی، پایش آتش‌سوزی‌ها و مدیریت بحران فعال هستند.

دست چین و روسیه در یک‌ کاسه

محمدرضا رضایی، کارشناس فناوری‌های فضایی در گفت‌وگو با صمت بااشاره به رویکرد تجاری فناوری‌های فضایی گفت: از آنجایی ‌که فناوری‌های فضایی رویکرد تجاری گسترده‌ای به خود گرفته‌اند، امکان دارد روسیه اهداف اقتصادی بزرگ‌تری را در نظر داشته باشد. چین امروزه دارای یک اقتصاد بسیار پرقدرتی است که روحیه جنگ‌طلبی هم ندارد و بیشتر رقابتی عمل می‌کند و وارد جنگ نمی‌شود؛ چین در شیب رو به بالای اقتصادی قرار دارد و هر چالشی می‌تواند مانعی برای این رشد باشد؛ به‌همین دلیل نمی‌خواهد به تنازع و جنگ بپردازد و از طرفی هم روسیه به‌دنبال احیای خود در بحث فضا است، بنابراین چین می‌تواند بازوی خوبی برای روسیه در رسیدن به اهدافش باشد.

وی بااشاره به مشاجرات فضایی سال گذشته  امریکا و روسیه به‌ویژه پیش از حمله نظامی روسیه به اوکراین و تاثیرات برآمده از آن گفت: تنش‌های فضایی امریکا با روسیه امر جدیدی نیست و سابقه چندباره دارد که از اتفاق یکی از این مشاجرات هم، مربوط به ایران می‌شود. نزدیک به یک دهه پیش بود که این 2 کشور بر سر ایران به چالش رسیدند؛ زمانی که تحریم‌های مختلفی بر ایران اعمال شد؛ روسیه باید از برخی قراردادهای فضایی هم تحریم می‌شد، اما همان موقع کنگره روسیه این تبصره را زد که در برنامه‌های فضایی کشورش با امریکا خللی وارد نشود و همین اتفاق هم افتاد.

بازیگر جدیدی به نام چین

به‌گفته وی، اما اینکه آیا تکرار عصر رقابت‌های فضایی رخ می‌دهد یا خیر، لازم است، بگوییم که امروزه جهان از دوقطبی به چندقطبی در رقابت‌های فضایی تبدیل شده است؛ شاید روسیه بخواهد به چین بیشتر نزدیک شود تا به امریکا و شاید بخواهد دست در دست چین به رقابت‌های فضایی با امریکا بپردازد،زیرا آن نقشی را که شوروی در آن سال‌ها مقابل امریکا به‌عنوان یک قدرت فضایی اجرا می‌کرد،در توان روسیه
 نیست.

رضایی گفت: پیش‌بینی می‌شود در آینده‌ای نه‌چندان دور، چین بتواند به اقتصاد اول جهان تبدیل شود؛ از سوی دیگر، چون چینی‌ها توانستند در چند دهه اخیر در بحث فناوری‌های فضایی به پیشرفت‌های زیادی دست یابند و این پیشرفت‌ها مرهون کمک‌های روسیه بوده است، این نظریه قدرت بیشتری پیدا می‌کند که روسیه می‌خواهد به‌همراه چین به رقابت با امریکا بپردازد.

سخن پایانی

باتوجه به موارد یادشده، تنش‌های سیاسی میان ابرقدرت‌ها نه‌تنها تاثیر منفی روی پیشرفت فناوری‌ها ندارد، بلکه باعث پیشرفت‌شان هم می‌شود و امکان دارد آن فضای رقابتی را که مدت‌ها در فناوری‌های فضایی دیده نمی‌شد، به‌وجود بیاورد و به عصر چهارم فضا قوت بیشتری ببخشد. فناوری فضایی نیز با تحولات دیجیتال ترکیب و منجر به ایجاد سرویس‌های کاربردی و متنوعی در زندگی بشر شد که بسیاری از آنها سبک زندگی انسان‌ها را در سال‌های اخیر به‌شدت تغییر داده است. بر همین اساس، یکی از مواردی که باید به آن توجه ویژه کنیم، بحث توسعه بازار است؛ برای پیشرفت در عصر چهارم فضا، باید بازار هدف را توسعه دهیم. گفتنی است، برای رفع این مانع، لازم است با سازمان‌های دولتی برای ترویج و معرفی خدمات دانش‌بنیان‌ها ارتباط موثر برقرار شود، در نهایت ورود فناوری جدید به جریان زندگی روزمره مردم و توسعه بازار، نیازمند فرهنگ‌سازی گسترده و هدفمند است تا کاربران با خدمات و قابلیت‌های آن فناوری آشنا و تبدیل به مشتریان آن سرویس شوند.