ظهور نوآوری با بسترسازی

در کشور ما، سرمایه‌های زیادی با نام کارآفرینی از بین رفت و برخی به‌عنوان کارآفرین تسهیلات بانکی دریافت کرده اما در نهایت در بخش‌های سرمایه‌ای مانند ملک سرمایه‌گذاری کردند. در حال‌حاضر این موضوع از طریق شرکت‌های دانش‌بنیان دنبال می‌شود اما به‌گفته کارشناسان صنعتی، نمونه‌سازی محصول یک بخش کار بوده و امکان تولید انبوه، موضوع دیگری است؛ بنابراین به نظر می‌رسد این امر در بیشتر مواقع در گام‌های نخست باقی مانده است.

صنعت خودرو دارای قدمتی ۵۰ ساله است و به‌دلیل همین قدمت، انتظار می‌رود با تجارب این سال‌ها، تا کنون افراد نوآور را جذب و حداقل در بهره‌وری اهداف موردنظر را محقق می‌کرد اما این‌گونه نشد. چرا؟!

بستر نوآوری فراهم نیست

سعید مدنی از کارشناسان صنعت خودرو در پاسخ به این پرسش که چرا صنعت خودرو ما خلاق نیست به صمت گفت: کارآفرینی و خلاقیت معمولا در بستر مناسب رشد می‌کنند؛ یعنی هر قدر افراد خلاق؛ یعنی کسانی که تفکرات توسعه‌ای در بخش خصوصی و دولتی دارند، داشته باشیم اما بستر آماده نباشد، حضورشان کم‌رنگ شده یا در نهایت توانمندی آنها در اختیار جوامعی قرار می‌گیرند که این بستر را فراهم کرده‌اند. به‌عنوان مثال، بعضی کشورها مانند امریکا نیرو خلاق از اقصی نقاط جهان را جذب می‌کنند، زیرا بستر را مهیا کرده‌‌اند. افراد کارآفرین و توسعه‌گرا زیادی به این کشور مهاجرت می‌کنند و توانمندی‌های خود را ارائه می‌دهند.

وی افزود: در کشور با وجود اقتصاد دولتی و روابط بین‌المللی موجود، تمام حوزه‌ها به‌نوعی درگیر روابط سیاسی شده و تمام امور به سیاست گره خورده است. با وجود این اقتصادسیاسی، فضا آماده جذب نیروهای خلاق نخواهد بود. دانشگاه‌های زیادی در کشور تاسیس شده و براساس آمارها در تربیت مهندسان حوزه‌های گوناگون رکورددار هستیم. قطعا در بین آنها افراد کارآفرین کم نیستند اما مثل ستاره‌ای می‌مانند که برای لحظه‌ای می‌درخشند و بعد ناپدید می‌شوند.

او ادامه داد: در حال‌حاضر بسیاری از شرکت‌های کارآفرین در داخل رشد کرده‌اند و سرمایه‌گذاری خصوصی دارند اما درصد آنها پایین است.

مدنی گفت: امروز سن فرار مغزها پایین آمده و افرادی که وارد دانشگاه می‌شوند، نخستین دغدغه‌شان این است که اگر درس خود را به پایان رساندند، برای ادامه تحصیل به کدام کشور مهاجرت کنند. توانمندی‌های این افراد در کشورهای بیگانه به‌کار گرفته می‌شود و متضرر اقتصاد کشور خواهد بود که این نیروها را تربیت و برای آنها هزینه کرده اما به دیگری واگذار کرده است.

این کارشناس صنعت خودرو با بیان اینکه شرکت‌های دانش‌بنیان زیادی در ایران تاسیس می‌شوند اما پشتیبانی و توان مالی ندارند، گفت: در حالی که در کشور بهره‌وری از این شرکت شاهد نیستیم در کشورهای دیگر سرمایه بخش خصوصی خیلی سریع رشد می‌کند.

خلاقیت در بخش خصوصی و دولتی

این کارشناس حوزه صنعت در ادامه سخنان خود یادآور شد: کشورهای صنعتی از کارآفرینان حمایت می‌کنند، زیرا اشتغال ایجاد کرده، زمینه‌ساز توسعه صنعتی می‌شوند، تولید ناخالص ملی را افزایش داده و رفاه اجتماعی را تضمین می‌کنند. در این کشورها، فضا به‌گونه‌ای آماده است که افراد خلاق به سرعت رشد می‌کنند.

مدنی با اشاره به خودروسازی افزود: در صنعت خودرو هم همین مسئله صادق است. اگر براساس برنامه‌هایی که به‌درستی هم در سال‌های گذشته تدوین شدند مانند افق ۱۴۰۴، حرکت می‌کردیم، بخشی از انتظارات امروز از این صنعت محقق می‌شد. به‌عنوان مثال، براساس اهداف تعیین‌شده برای چشم‌انداز ۱۴۰۴ قرار بود ۳ میلیون خودرو در کشور تولید شود، اگر این‌گونه می‌شد به‌تبع بسیاری از فناوری‌های بومی می‌توانست شکوفا شود. در شرکت‌های خودروساز بخش خصوصی هم هر چند مدت یک‌بار با سیاستی که دولت اتخاذ می‌کند، در برخی دوره‌ها رشد می‌کنند و در بعضی دوره‌ها دچار افول می‌شوند. از این‌رو، برخی فعالان بخش خصوصی صنعت خودرو که در صدد توسعه این صنعت بوده‌اند، در چند سال گذشته بخشی از سرمایه خود را به کشورهای همسایه منتقل کرده و فعالیت‌شان را در آنجا ادامه داده‌اند، زیرا با نوسانات نرخ ارز و سیاست‌های ارزی کشور، دچار بحران شده و حتی بعضی از آنها دارای پرونده قضایی هستند. در چنین فضایی، خلاقیت در نطفه خفه می‌شود.

مدنی معتقد است در یک فضای نامناسب هر کس فعالیت نوآورانه به معنای واقعی داشته باشد، به مشکل می‌خورد.

او اظهار کرد: اگر بخش خصوصی صنعت خودرو مطمئن شود که قوانین و مقررات وجود دارد و الزامات برای ۲۰ سال آینده ثابت خواهند ماند و دولت با یک روند ثابت افزایش قیمت ارز را پیگیری می‌کند، نه به یکباره؛ در نتیجه سرمایه‌گذاران رغبت بیشتری برای سرمایه‌گذاری بلندمدت در طرح‌های توسعه‌ای خواهند داشت. اما در حال حاضر تفکر در بخش خصوصی این است که تعدادی محدود خودرو تولید کنند و به منافع خود نیز دست یابند اما وارد ریسک بیشتر نشوند.

مدیرعامل اسبق گروه خودروسازی سایپا ادامه داد: بخش دولتی هم به‌دلیل تکالیف دولتی وضعیتی بدتر از بخش خصوصی دارد، به‌طوری که خودروسازان بزرگ کشور نه‌تنها سودده نیستند که زیان‌های انباشته و بدهی‌های بسیاری دارند. قطعا این امر برآیند خلاقیت و کارآفرینی در صنعت خودرو نیست.

شرکت‌های گرفتار در روزمرگی

مدنی در ادامه با بیان اینکه معمولا از سود به سمت توسعه و کارآفرینی حرکت می‌شود، عنوان کرد: اگر شرکتی ضرر می‌کند و همیشه در پایان ماه این نگرانی وجود دارد که پرداخت حقوق کارکنان در اولویت است یا مسائل دیگر یا اصلا این اعتبار تامین خواهد شد یا خیر، دیگر نوآوری معنی پیدا نمی‌کند؛ بنابراین چنین فضایی مصداق این بیت سعدی است که «چنان قحط‌سالی شد اندر دمشق / که یاران فراموش کردند عشق» او گفت: هنگامی که شرکتی گرفتار روزمرگی می‌شود، دیگر نمی‌توان به‌دنبال توسعه در صنعت بود؛ بنابراین در چنین شرایطی، کارآفرینی معنی پیدا نمی‌کند. این در حالی است که در هر دوره‌ای فضا ایجاد شده، کارآفرین برای سرمایه‌گذاری ورود کرده و رشد اتفاق افتاده است اما چون یک فضای اقتصادی با ثبات ایجاد نشده و زیرساخت‌ها کافی نیست و دائما تغییر رویه داریم، این بی‌ثباتی اقتصادی، باعث عدم‌امنیت سرمایه‌گذاری شده و انگیزه را از افراد کارآفرین در شرکت‌های دولتی برای اینکه تفکر توسعه‌ای داشته باشند، می‌گیرد.مدنی در پایان گفت: در زمینه فناوری کارهای زیادی انجام می‌شود اما ۹۵ درصد کار مربوط به تجاری کردن است تا محصول به تولید انبوه برسد و معمولا به این مرحله نمی‌رسد. اگر دولت کمک نکند فضای توسعه ایجاد نشده و تمام خوشفکری و برنامه توسعه‌ای در نطفه خفه یا اینکه سهم کشورهای دیگر می‌شود.

نگاه تولید دانش محور نبوده است

روح‌اله طالبی، عضو هیات‌علمی دانشگاه علم و صنعت هم درباره چرایی عدم‌خلاقیت در صنعت خودرو کشور به صمت گفت: صنعت خودرو تا چند سال قبل برای حدود ۲ میلیون نفر به‌طور مستقیم و غیرمستقیم اشتغال فراهم کرده بود. صنعت خودرو بازاری مستعد با ظرفیت اشتغالزایی بالاست اما از نظر نوآوری رویکردهای نوینی که جهان به سمت آن پیش رفته در کشور ما کمتر موردتوجه بوده؛ بنابراین دست‌کم در این حوزه، نوآوری زیادی را شاهد نیستیم.

او افزود: تا به حال به صنعت خودرو به‌عنوان صنعت مونتاژ نگاه شده؛ صنعتی که به‌نوعی طراحی و پلتفرم اولیه در کشور دیگر بوده و مونتاژ در داخل کشور انجام می‌شود. در ادامه هم با تغییراتی در فیس‌لیفت و بدنه به‌اصطلاح مدل جدید معرفی می‌شود.

وی تاکید کرد: اگر بخواهیم متولیان این صنعت به آن به‌عنوان صنعتی خلاقانه و کارآفرین به معنای واقعی نگاه کنند باید تولید براساس دانش داشته باشیم.

او اظهار کرد: در کشورهای دیگر وقتی خودرویی تولید می‌شود، استانداردهای آن در دو بخش کف استانداردها و سقف آن مشخص است و تمام این شاخص‌ها با قوانین متقن مشخص و سپس وارد مرحله اجرا می‌شود. شاخص‌ها در تست این استانداردها جداگانه بررسی می‌شود و خودروسازان برای کیفیت و ایمنی محصول خود انجام می‌دهند.

طالبی با بیان اینکه در صنعت خودرو کمتر نگاه داخلی‌سازی و بومی‌سازی داریم، عنوان کرد: در کشور دو خودروساز بزرگ فعالیت دارند که هنوز یک جاده برای آزمون استانداردها ندارند. از این‌رو آزمون‌ها و تست‌های جاده‌ای محصولی که تولید می‌شود باید در کشور دیگری انجام شود یا برای انجام این تست باید جایی را اجاره کنند؛ بنابراین نگاه‌مان به صنعت خودرو به‌عنوان صنعتی تولیدی نبوده و تنها کاری که می‌کنیم این است که خودرویی که قبلا طراحی‌شده را به تولید انبوه می‌رسانیم و تحویل مشتریان می‌دهیم.

ضرورت رسوب علم در صنعت

طالبی با بیان اینکه نگاه داخلی باید نگاه رسوب علم باشد، گفت: اگر در واقع خودرویی قرار است تولید شود باید دانش آن هم در داخل کشور بومی‌سازی شود. برای تحقق این هدف باید رویه‌ها مشخص شود و برنامه‌های هر بخش به‌طور مدون بیاید.

این کارشناس صنعت یادآور شد: سال‌هاست قطعه‌سازان به این سمت رفته‌اند که قطعات را به شکل اتوماسیون تولید کنند. برخی خوب هم جلو رفتند اما این مسیر ادامه نیافت. نگاه مونتاژی از صنعت خودرو باید رخت بربندد و به دانش متخصصان داخلی تکیه کنیم تا بتوانیم رفته‌رفته آزمایشگاه‌های مدون و خدمات فنی و توسعه‌ای مدون را هم در کشور فراهم کنیم.

آینده‌نگری

این عضو هیات‌علمی دانشگاه علم و صنعت به ضرورت آینده‌پژوهی در صنعت اشاره کرد و گفت: صنعت خودرو باید نگاه به آینده داشته باشد. در تمام جهان محصولی که قرار است در آینده تولید شود، به‌لحاظ علمی همین امروز کارش در دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی و علمی پیگیری می‌شود. قراردادهایی بسته می‌شود تا ۱۰ سال آینده محصول جدید رونمایی شود. محصول نو به‌لحاظ تکنولوژی برای جهان نه تغییرات ظاهری و فنی جزیی. او اضافه کرد: نگاه دیگر این است که اگر بخواهیم در صنعت خودرو موفق باشیم و خودرویی تولید کنیم که هم به‌لحاظ کیفی و هم قیمت تامین نظر مشتری کند؛ یعنی فقط خریدار داخلی نداشته باشند، باید تیراژ محصولاتی که به‌روز و با تکنولوژی روز دنیا سازگار هستند، افزایش پیدا کند. این مدرس مکانیک ادامه داد: گیربکس اتومات، فرمان برقی، پلتفرم مشترک باید به‌عنوان ماموریت مشخص باشد، زیرا صنعت خودرو جهان در آینده‌ای نزدیک برقی خواهد شد. اگر تحقیقات را امروز آغاز کنیم می‌توانیم امیدوار باشیم که برای ۱۰ سال دیگر محصولی نو به‌لحاظ فناوری به بازار خودرو جهان معرفی کنیم. در این راستا، جامعه قطعه‌سازی، دانش‌بنیان‌ها و دانشگاه‌ها هر یک بخشی از این پازل بوده که باید در این ماموریت دیده شوند.

ثبات مدیریتی لازم است

طالبی درباره تغییر رویه‌ها عنوان کرد: مدیران صنعت خودرو باید دارای ثبات باشند؛ یعنی یک برنامه‌ریزی چندین ساله داشته باشند که در عرصه فناوری فعالیت کنند. او در پاسخ به این پرسش که چرا بخش خصوصی نتوانست با نگاه رو به آینده و نوآورانه فعالیت کند، گفت: خودروساز خصوصی واقعی نداریم. در حال‌حاضر بسیاری از شرکت‌های خصوصی با همین نگاه مونتاژ فعالیت دارند. چون خودرو در کشور حالتی انحصاری دارد و واردات خودرو آزاد نیست؛ بنابراین خصوصی‌ها هم نگاه تجاری دارند. خودروسازان دولتی و خصوصی به‌نوعی نگاه روزمره به محصولات داشته و طبیعی است این مدیران هم به فکر این هستند که سودآوری کوتاه‌مدت داشته باشند. وقتی بازار برای خودرو مونتاژ آماده است و حتی قیمت محصولات با نرخ جهانی آنها خیلی تفاوت دارد و صف طولانی خریدار داریم، چه نیاز است خودروساز خودش را به زحمت بیندازد و طراحی خودرو جدید و فناورانه را در دستور کار قرار دهد؛ بنابراین برای رسیدن به نتیجه مطلوب، کل حلقه‌های این زنجیره باید درست باشد.

این مدرس دانشگاه گفت: اگر این بازار انحصاری از بین برود و حمایت‌های بی‌برنامه نسبت به آینده اصلاح شود می‌توان امیدوار بود که شرکت‌های خودروساز رفته‌رفته ناچار به حرکت به سوی نوآوری و خلاقیت شوند تا حیات‌شان تضمین شود.

سخن پایانی

صنعت خودرو با پیشینه بسیار همچنان از خلأ فناوری رنج می‌برد. افراد خلاق در این صنعت ایده‌پردازی نمی‌کنند، زیرا بستر فراهم نیست. نیروهای جوان و تحصیلکرده با ظرفیت کارآفرینی جذب کشورهایی می‌شوند که بستر را در خود آماده کرده‌اند. با وجود فعالیت‌ شرکت‌های علمی و پژوهشی بسیار، خروجی که منجر به تولید انبوه نمونه‌های طراحی‌شده اولیه شود را در صنعت شاهد نیستیم. بنابر نظر کارشناسان صنعت نیازمند اصلاح بنیادین در نگاه مدیران این بخش است.