هوشمندی شهری بیانگر ویژگی‌ها و مشخصات زندگی آینده بشر و به‌عبارتی شهرهای آینده است. پس بشر در آینده، زندگی در شهرهای هوشمند را تجربه خواهد کرد. از این‌رو، شهرها برای سنجش عملکرد خود در راستای بهبود پایداری و کیفیت زندگی و همچنین مقایسه عملکرد خود با سایر شهرها نیاز به معیارها و شاخص‌هایی مناسب دارند. کارشناسان معتقدند شهر هوشمند موجب صرفه‌جویی زیاد در مصرف انرژی می‌شود. بزرگ‌ترین مزیتی که هوشمندسازی عناصر شهری نظیر حمل‌ونقل و ارتباطات دارد، کاهش سوخت، آلودگی‌ها و هزینه‌ها است که در پی آن فرسودگی کمتری را به‌همراه دارد. از سویی دیگر، کارشناسان محیط‌زیست شهری معتقدند یکی از 10 ابرچالشی که در شهرها شناسایی شده، حفاظت از فضای پشتیبان شهرها است که به محیط‌زیست، منابع طبیعی و زندگی گیاهی و جانوری مربوط می‌شود. بنابراین، ایجاد شهر هوشمند می‌تواند از دید زیست‌محیطی هم بسیار موثر و سودبخش باشد، اما ایجاد و هماهنگی چنین ساختاری در شهرها در کشورهای در حال توسعه با امکانات موجود تا حدی محال به‌نظر می‌رسد. صمت در این گزارش به بررسی زیرساخت‌های لازم در ایجاد شهر هوشمند پرداخته است.

شهر هوشمند کجاست

از آنجایی که شهر هوشمند شهری است که در آن خدمات به‌صورت شبانه‌روزی ارائه شده و شهروندان می‌توانند از طریق اینترنت، هرکجا که باشند، در هر لحظه به اطلاعات و خدمات آموزشی، تفریحی، تجاری، اداری، بهداشتی و هر آنچه به آن نیاز دارند، دسترسی پیدا کنند، در چنین شرایطی به‌طورقطع زندگی شهروندان راحت‌تر خواهد شد. تهران به‌واسطه وجود دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقات و شرکت‌های فعال زیاد در حوزه علم و فناوری، استعداد بسیار بالایی در ایجاد یک شهر هوشمند دارد. در شهر هوشمند، وقت و انرژی شهروندان از اهمیت بسزایی برخوردار است، مدیریت یک شهر هوشمند همواره سعی می‌کند با خلق ایده‌های جدید در راستای هوشمندسازی شهرها و کسب‌وکارها اقداماتی انجام دهد. در حال ‌حاضر بیش از ۱۰ پارک علم و فناوری، ۴۰ مرکز نوآوری، بیش از ۳۸۰۰ شرکت دانش‌بنیان و ۹۷۴ شرکت خلاق فقط در استان تهران فعال هستند که این امر ظرفیت مناسبی برای تحقق هوشمندسازی پایتخت را فراهم می‌کند. جمعیت تهران به‌صورت رسمی بیش از ۱۴ میلیون نفر است که باتوجه به ۲ میلیون اتباع خارجی، مجموعه جمعیت استان تهران به بیش از ۱۶ میلیون می‌رسد. در حالی که این استان ۱۸ درصد کل جمعیت کشور را در خود جای داده و سهم ۲۸ درصدی در تولید ناخالص داخلی کشور و سهم ۵۲ درصدی درآمدهای مالیاتی کشور را دارد.

با زیرساخت‌های موجود، شهر هوشمند در ایران تحقق نمی‌یابد

سحر بنکدارپور، دبیرکل مجمع تشکل‌های دانش‌بنیان ایران، درباره افزایش جمعیت شهرنشینی و لزوم ایجاد و ساخت شهر هوشمند به صمت گفت: باتوجه به اینکه در حال‌ حاضر نزدیک ۵۰ درصد جمعیت جهان در کلانشهرها زندگی می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۲۰۵۰ این رقم به ۷۰ درصد برسد، می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که جمعیت شهری رو به افزایش است.

وی افزود: هوشمندسازی ظرفیت‌های بسیاری به انسان در ایجاد مولفه‌های آسایش می‌دهد، به‌همین دلیل می‌توان از ظرفیت‌های هوشمندسازی در ابعاد مختلف استفاده کرد. در این میان، استارت‌آپ‌ها و نوآوری‌های شهری در راستای پیاده‌سازی و تحقق شهر هوشمند جایگاه ویژه‌ای دارند.

وی نبود زیرساخت‌های مناسب در حوزه پیاده‌سازی شهر هوشمند را از مهم‌ترین چالش‌های موجود دانست و گفت: در کشور ایران، محدودیت‌ها و دسترسی‌های زیرساختی برای پیاده‌سازی طرح‌های هوشمندسازی بسیار پررنگ است. ضعف و اتخاذ قوانین محدودکننده به‌ویژه در حوزه فناوری‌های نو و فضای دیجیتال از دیگر چالش‌های موجود و این موضوع بسیار مهم است؛ چرا که، در بیشتر موارد موجب دلسرد شدن استارت‌آپ‌ها و محدود کردن نوآوری می‌شود.

بنکدارپور درباره نقش استارت‌آپ‌ها در تحقق شهر هوشمند، گفت: باتوجه به تجربه سال‌های گذشته در حوزه شهر هوشمند و تیم‌هایی که در حوزه شهر هوشمند، اینترنت اشیا و هوش مصنوعی فعال هستند، لازم است به آینده جامعه و ترندهای آینده در بعد شهر هوشمند توجه کنیم.

حل بحران‌های زیست‌محیطی با  شهرهای هوشمند

امین فرجی، رئیس مرکز تحقیقات شهر هوشمند ایران، در گفت‌وگو با صمت بااشاره به لزوم هوشمندسازی شهرها و ساخت شهرهای هوشمند برای برون‌رفت از بحران‌های زیست‌محیطی، درباره عناصر مهم شکل‌گیری شهرهای ایران از گذشته تاکنون گفت: بسیاری از شهرهای کشورمان از جمله تهران، تبریز و ... در مکان‌های کوهپایه‌ای شکل گرفتند؛ در واقع 2 عنصر در مکان‌گزینی شهرها تاثیر داشت؛ آب و دیگری خاک. وقتی به نقشه شهرهای ایران نگاه می‌کنیم تمامی شهرهای ما یا در کنار منابع آبی یا در پای کوه‌ها شکل گرفته‌اند، چون در گذشته اقتصاد شهرها برپایه تولیدات کشاورزی بوده است، باید به منابع آب و خاک دسترسی می‌داشتند و همین امر دلیل توسعه شهرها شد. وی افزود: نزدیک به هزار و ۲۴۰ شهر در ایران وجود دارد که تمامی آنها به منابع‌طبیعی و کشاورزی از جمله خاک مساعد دسترسی مناسبی داشته‌اند، حتی شهرهای کویری ما نظیر کرمان هم در مکانی شکل گرفته‌اند که از آب و خاک خوبی برخوردار هستند، به‌همین دلیل رشد آن باعث شده که 70 درصد زمین‌های کشاورزی این شهر از بین برود. این عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران با تشریح اینکه هدف از شهرهای هوشمند ایجاد رشد و توسعه با بکارگیری ظرفیت‌های موجود در هر منطقه است، تاکید کرد: ما در شهر هوشمند می‌خواهیم چالش‌هایی از قبیل دسترسی حتمی به منابع طبیعی و استفاده زیاد از آن را از بین ببریم یا کمرنگ کنیم. موضوعی وجود دارد با عنوان تنسیق زمین در آمایش سرزمین؛ به این معنی که انسان‌ها نباید هر آنچه را می‌خواهند از زمین و منابع آن بهره‌برداری کنند و باید متناسب بر ظرفیت مکان‌ها کاربری‌ها را بسازند. فرجی افزود: در شهرهای هوشمند می‌خواهیم دست روی نقاطی بگذاریم که بدون آسیب به محیط‌زیست متناسب با ظرفیت‌ها، بهره‌برداری مناسبی داشته باشیم. چرا که نمی‌توانیم به‌طور یکسان از تمامی پهنه‌های کشورمان بهره‌مند شویم؛ مطابق با تعریف آمایش سرزمین باید از هر مکانی متناسب با آن بهره بگیریم.

به‌گفته فرجی، زمانی می‌توانیم این‌گونه از زمین استفاده کنیم که مجهز به ابزارهای هوشمند باشیم. پیشرفت ماهواره‌های فضایی به بشر این امکان را در قرن بیستم داد. برای مثال، سری ماهواره‌های لندست که نسل هفتم خود را تجربه می‌کند، اطلاعات دقیق و همه‌جانبه زیادی از زمین و حتی لایه‌های دقیق زمین‌شناسی را به انسان داده است.

باید به ابزارهای هوشمند مجهز شویم

رئیس مرکز تحقیقات شهر هوشمند ایران با تاکید بر استفاده از ابزارهای هوشمند خاطرنشان کرد: زمانی که به ابزارهای هوشمند مجهز می‌شویم، شناخت دقیقی از ظرفیت‌های زمین پیدا می‌کنیم و همین امر ما را در آمایش سرزمین و شناخت بروز انواع مخاطرات در محیط یاری می‌کند. اینکه در بسیاری از مخاطرات خسارت‌های زیادی را متحمل می‌شویم، ناشی از اطلاع نداشتن دقیق از ظرفیت‌های مکانی در شهرهای کشورمان است؛ همین امر باعث می‌شود که ما به محیط مقروض شویم و این به شناخت نداشتن ما برمی‌گردد.

هنوز نقشه دقیقی از شهرهای کشور نداریم

فرجی با بیان اینکه برای هوشمندسازی شهرها هنوز داده‌های کافی در اختیار نداریم، گفت: اطلاعات و داده‌های زمینی و جغرافیایی مهم‌ترین ابزار در ساخت شهرهای هوشمند است؛ اما متاسفانه شکاف زیادی در این زمینه در کشور وجود دارد؛ برای مثال هنوز یک نقشه سراسری به‌روز شده از شهرهای ایران را در اختیار نداریم و آخرین نقشه مربوط به دهه 60 است و این یعنی نقص و کمبود اطلاعات. در درجه نخست مبنای شروع اطلاعات شناخت کافی از اطلاعات مکانی و جغرافیایی است و ما باید برای شناخت شهرهای هوشمند این نقص را رفع و بعد طبق اولویت‌ها اقدام کنیم.

فولاد؛ چرا در اصفهان

به‌گفته این عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران، متاسفانه وقتی از مکان و ظرفیت‌های آشکار و پنهان آن شناخت دقیقی وجود نداشته باشد، ناگزیر به تجربه ناهماهنگی باعث در جایگزینی صنعت و کشاورزی می‌شویم؛ برای مثال فولاد که صنعت آب‌بری است، در اصفهان استقرار یافته است و سال‌های طولانی است که منابع آبی این استان صرف توسعه صنعت فولاد می‌شود و به‌همین‌سبب آسیب جدی به منابع آبی آن وارد شده است. این در حالی است که بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته با ابزارهای هوشمندی که دارند، شناخت دقیق‌تری از منابع طبیعی و معدنی ما یا سازند‌های زمین‌شناسی پیدا کرده‌اند و بهتر از ما این منابع را می‌شناسند. همان‌گونه که گفته شد، تصاویر ماهواره‌ای یکی از این ابزارهای هوشمند است که باید در این رابطه دسترسی زیادی به آن داشت.

وی در پاسخ به این پرسش که تا چند سال دیگر می‌توانیم در کشور شاهد ایجاد و توسعه شهرهای هوشمند باشیم؟ گفت: پاسخ دقیقی نمی‌توان به این پرسش داد و در واقع زمان مشخصی را  تعیین کرد و عددی برای آن متصور شد؛ فناوری بسیار سیال است و ما دیگر ایستایی بودن جامعه سنتی را نداریم؛ چرا که سرعت ورود اختراعات فناورانه و کشفیات علمی در جهان به‌قدری زیاد است که روز به روز به شهرها و زندگی هوشمند نزدیک‌تر می‌شویم. گفتنی است، بنابراین نمی‌توان پیش‌بینی دقیقی داشت. خوشبختانه دانشمندان جوان کشورمان در این زمینه گام‌های جدی برداشته‌اند و من امیدواری زیادی نسبت به وقوع اتفاقات خوشایند دارم.

فرجی گفت: همان‌گونه که گفته شد، سرعت فناوری به‌قدری زیاد است که نمی‌توان زمان دقیقی برای ایجاد شهرهای هوشمند چه در ایران و چه در دیگر کشورها معین کرد؛ خوشبختانه دولت توجه مثبتی به این امر داشته و بر همین اساس می‌توان نسبت به شکل‌گیری اقتصاد فضایی که لازمه ایجاد شهرهای هوشمند است، خوش‌بین بود. وی افزود: خوشبختانه روند بکارگیری فناوری در کشور ما امیدوارکننده است، به‌همین دلیل دانش‌بنیان‌ها کمک زیادی به شکل‌گیری شهرهای هوشمند می‌کنند و مرکز تحقیقات شهر هوشمند ایران به‌عنوان یک هماهنگ‌کننده در چارچوب راه‌اندازی ایده‌ها با دانش‌بنیان‌ها همکاری زیادی دارد.

شکل‌گیری یک کارگروه تخصصی محیط‌زیست

وی درباره شکل‌گیری کارگروه تخصصی محیط‌زیست در مرکز تحقیقات شهر هوشمند ایران گفت: از آنجایی که یکی از دغدغه‌های مهم در کشور کشاورزی و محیط‌زیست بوده است، به‌همین‌دلیل کارگروه تخصصی محیط‌زیست و کشاورزی را در مرکز تحقیقات شهر هوشمند تشکیل دادیم که مجموعه استارت‌آپ‌ها، بخشی از این کار را برعهده دارند. تلاش ما این است که در فضای تصمیم‌سازی به حل بحران‌های محیطی بپردازیم؛ بحران‌هایی مانند خاک، پوشش گیاهی، آب، تنوع زیستی و ... . حل تمامی این موارد دغدغه اصلی ما در مرکز تحقیقات شهر هوشمند ایران است.

سخن پایانی

متاسفانه ما هنوز نتوانستیم در استفاده از منابع مدیریت خوبی داشته باشیم؛ برای مثال هنوز در کشور ما آب‌شرب با آب تصفیه‌نشده تفکیک نشده است یا در کشاورزی و صنعت همچنان با روش‌های سنتی از منابع بهره می‌گیریم و ما هنوز نمی‌توانیم اتفاقاتی را که باعث هدررفت زیاد منابع می‌شود، بگیریم؛ رفع تمامی این موارد مقدمات ایجاد شهر هوشمند است. برای حل بحران‌های زیست‌محیطی نظیر آب، خاک و... راهکار دیگری جز ساخت شهرهای هوشمند نداریم و در اصل گزینه دیگری جز این نیست. تجربه دنیا هم همین روند را نشان می‌دهد، چرا که دیگر نمی‌توان به روش‌های سنتی به حل بحران‌های زیست‌محیطی پرداخت و  ایجاد شهرهای هوشمند، تنها راهکار برون‌رفت از این مسائل هستند.