بی‌شک هدف نهایی از تاسیس یک شرکت دانش‌بنیان، تولید محصولات باکیفیتی است که توانایی رقابت با همتایان خارجی خود را داشته باشد، در واقع اگر شرکتی تولیداتی داشته باشد که نیاز داخل را برآورده کند و مانع از خروج ارز شود، رسالت خود را به‌عنوان دانش‌بنیان بودن به‌ثمر رسانده است. کارشناسان معتقدند وقتی صحبت از تولید دارو می‌شود، از آنجایی که با سلامت مردم ارتباط مستقیمی دارد، باید طبق استانداردهای اروپا و امریکا تولید شده باشد. شاید در تولید دیگر کالاها که ارتباط مستقیمی با سلامت مردم ندارند، بتوان استانداردهای داخلی را مدنظر قرار داد، اما زمانی که یک شرکت دانش‌بنیان در عرصه دارو در داخل کشور فعالیت می‌کند، باید توان رقابت با شرکت‌های خارجی را داشته باشد؛ این گزاره نه‌تنها کمال‌گرایی نیست، بلکه یک ضرورت جدی است، بنابراین وقتی به‌عنوان یک تولیدکننده دارو فعالیت می‌کنیم، موظف به رعایت استانداردهای جهانی هستیم. صمت در این گزارش به نقش مهم شرکت‌های دانش‌بنیان در تولید دارو به‌ویژه داروهای ساخته‌شده با فناوری زیستی (بایوتک) و معضلات آن درباره قاچاق دارو پرداخته است.

رعایت استانداردهای جهانی، کمال‌گرایی نیست

داروهای شیمیایی با فرآیندها و واکنش‌های شیمیایی ساخته می‌شود و منشأ طبیعی ندارد، در حالی که داروهای بیوتکنولوژی یا زیست‌فناورانه با استفاده از سلول‌های زنده گیاهی یا جانوری تولید می‌شود. حوزه بیوتکنولوژی شاخه دیگری از علم داروسازی است که به تولید داروهایی می‌پردازد که منشأ تولید آنها از سلول‌های جانوری و گیاهی موجود در دنیا است. به‌گفته کارشناسان خبرگزاری صدا و سیما واکسن‌ها از مهم‌ترین ترکیب‌های داروهای زیست‌فناوری هستند و بعد از واکسن‌ها، داروهای دیگری مثل آنتی‌بادی‌های مونوکلونال قرار دارند که برای درمان انواع سرطان‌ها، ام اس و دیگر بیماری‌های خاص به‌کار می‌روند. موفقیت صنعت بایوتکنولوژی یا همان داروهای تولیدشده با استفاده از فناوری زیستی به ۲ طریق توانسته موجب پیشرفت کشور در حوزه دارویی شود؛ نخست آنکه تولید ناخالص ملی کشور را بالا برده، به‌نحوی که فقط در یکی از کارخانه‌های فعال در این حوزه، ۳ هزار شغل ایجاد و دوم آنکه، داروهای موردنیاز داخل، تامین شده است.

سهم ۱۰ درصدی داروهای زیست‌فناوری از بازار دارویی ایران

محمدرضا کاظمعلی، داروساز و دبیر انجمن تولیدکنندگان محصولات بیوتکنولوژی پزشکی ایران بااشاره به جایگاه ایران در حوزه دارو و واکسن در گفت‌وگو با صمت گفت: درحال‌حاضر دنیا به‌سمت یک رویداد انقلابی در عرصه دارو به‌ویژه تولید داروهای ساخته‌شده با فناوری‌های زیستی (بایوتک) حرکت می‌کند. گفتنی است، گردش بازار دارویی ایران نزدیک به ۲۲ هزار میلیارد تومان است که نزدیک به ۲ هزارمیلیارد تومان آن به داروهای بایوتکنولوژی اختصاص دارد.

وی افزود: باتوجه به آمارهای گفته‌شده، ۱۰ درصد بازار ما را داروهای بایوتکنولوژیک (داروهایی که با فناوری‌های زیستی تولید شده‌اند) به خود اختصاص داده، در حالی که در جهان این میزان به ۳۰ درصد می‌رسد. این اعداد نشان‌دهنده شکاف در حوزه داروهای تکنولوژیک در ایران است. به‌اعتقاد من، این شکاف ۲۰ درصدی را باید فارغ‌التحصیلان و داروسازان ما با بهره‌گیری از امکاناتی که دانش‌بنیان‌ها می‌دهند، رفع کنند. این امر می‌تواند در زمینه واکسن‌سازی کشور بسیار اهمیت داشته باشد. اتفاقی که در زمان شیوع کووید ۱۹ در جهان افتاد، باعث شد که صنعت داروسازی به‌ویژه واکسن و واکسیناسیون جهش چندپله‌ای داشته باشد، برای مثال تاکنون بسیاری از پلتفرم‌های واکسن در جهان وجود داشت که آزمایشی روی آنها انجام نگرفته بود، اما شیوع کووید ۱۹ باعث شد که دانشمندان نسبت به ظرفیت‌های موجود دست به اقدامات گسترده‌تری بزنند.

کاظمعلی درباره تاثیر شیوع کووید ۱۹ بر صنعت داروسازی کشور گفت: در واقع شیوع کووید ۱۹ در کشور ما هم باعث شد که اتفاقات گسترده‌ای در حوزه دارو به‌وجود بیاید و گروه‌های داروسازی، پلتفرم‌های مختلفی را مورد بررسی و پژوهش قرار دهند. با ادامه این روال ما می‌توانیم تا ۵ الی ۶ سال آینده تبدیل به یکی از قطب‌های واکسن‌سازی در دنیا شویم. کرونا با همه بدی‌هایش موتور محرکی بر صنعت داروسازی ما شد تا بتوانیم روالی را که در گذشته درباره تولید برخی داروها بود، دوباره از سر

 بگیریم.

وی بااشاره به وضعیت مطلوب کشور درباره تولید واکسن گفت: باید نسبت به این هدف بسیار خوش‌بین بود، در حقیقت ما می‌توانیم تا ۵ الی ۶ سال آینده تبدیل به یکی از قطب‌های واکسن‌سازی در خاورمیانه شویم. برای مثال، ما حتی می‌توانیم واکسن‌هایی نظیر HPV را به دنیا صادر کنیم. در صورت زمینه‌سازی‌های مساعد تا چند سال آینده، توانایی صادر کردن این واکسن را به دنیا خواهیم داشت. نکته قابل ذکر اینجا است که تاکنون تعداد واکسن‌سازهای ما محدود بوده، اما همواره نیازهای ما بالا است و به‌همین دلیل نمی‌توانیم در شرایط فعلی صادراتی داشته باشیم، از سویی دیگر، دنیا به‌سمتی می‌رود که همواره ویروس‌های جدید در حال ظهور هستند، به‌همین دلیل ما هم مانند سایر شرکت‌های داروسازی دنیا باید خود را برای مقابله با آنها آماده کنیم.

توان رقابت با تولیدات خارجی را داریم

سیدآرمین عربانیان، رئیس یک شرکت دانش‌بنیان، ؛ در زمینه دارو و فرآورده‌های پیشرفته حوزه تشخیص و درمان در گفت‌وگویی که چندی پیش با صمت داشته، بااشاره به روند صادرات دارو در کشور گفت: اگر مجموعه‌ای، نام دانش‌بنیان بودن را یدک می‌کشد، می‌تواند مزیت رقابتی با تمام دنیا داشته باشد. به‌عبارت دیگر، اگر یک شرکت یا کسب‌وکاری دانش‌بنیان واقعی باشد، توانایی رقابت با همتایان خود در داخل و خارج را دارد. اگر این چنین نباشد، یعنی نتواند با رقبای خود در داخل و خارج رقابت کند، باید در دانش‌بنیان بودن آن شک کرد، خوشبختانه امروزه محصولات دارویی تولیدشده از سوی شرکت‌های داخلی که بیشتر دانش‌بنیان هستند، توانایی حضور و رقابت در بازارهای خارجی را دارند و می‌توانند با شرکت‌های معتبر دنیا رقابت کیفی و قیمتی داشته باشند. رقابت در قیمت، به نیروی کار ارزان در کشور برمی‌گردد، از آنجایی که نیروی کار انسانی در ایران نسبت به بسیاری از کشورهای جهان ارزان‌تر است و از طرفی مواد اولیه، نرخ یکسانی در سراسر دنیا دارد، بنابراین شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی هزینه کمتری را برای تولیدات خود صرف می‌کنند، به‌همین دلیل، می‌توانند در نرخ هم رقابت داشته باشند، باتوجه به بالا بودن نرخ ارز، یک شرکت دانش‌بنیان می‌تواند در شرایطی که محصولات باکیفیتی تولید کند، در نرخ رقابت کند، به‌عبارت دیگر، در صورتی که شرکت دانش‌بنیان در حوزه دارو محصولات خود را به‌صورت رقابتی وارد بازار عرضه کند، می‌تواند تمام آسیب‌های معضل قاچاق را خنثی کند.

قاچاق معکوس دارو، بی‌ارتباط با تغییر نرخ ارز نیست

وی بااشاره به صادرات غیرمجاز دارو گفت: دولت به‌دلیل تفاوت در نرخ ارز برای تهیه مواد اولیه به دانش‌بنیان‌ها یارانه پرداخت می‌کند، در حقیقت دارو در کشور ما براساس نرخ دولتی تهیه می‌شود، اما در برخی موارد این تولیدات به‌صورت غیررسمی به خارج از کشور ارسال می‌شود و درآمد آن به دلار برمی‌گردد. این نوع صادرات غیرمجاز هرچند در مواردی به سود شرکت‌های تولیدکننده است، اما در بستر تخلف شکل می‌گیرد و باید نسبت به آن راه‌حلی تدبیر کرد. همان‌گونه که اشاره شد، این فرآیند بی‌ربط با بحران ارز که در چند سال اخیر اتفاق افتاد، نیست، در واقع تا پیش از سال ۱۳۹۷ که مشکلات ارزی فراوانی را متحمل شدیم، بیشتر شرکت‌های دانش‌بنیان تمام تلاش‌شان را می‌کردند که صادرات مجاز و قانونی داشته باشند، اما در چند سال اخیر، باوجود مشکلات ارزی فراوان، روند صادرات با مشکل مواجه شد.

این فعال در عرصه دانش‌بنیان‌ها گفت: چند سالی می‌شود که صادرات دارو از بسترهای غیررسمی انجام می‌شود، چرا که مجوز آن به‌دلیل نیاز داخل و کمبود دارویی از سوی سازمان غذا و دارو داده نمی‌شود و از طرفی هم چون برای تولید دارو یارانه می‌دهد، در عمل در چند سال اخیر، مجوزی برای صادرات نداده است، مگر اینکه ما‌به تفاوت آن را شرکتی پرداخت کرده باشد که در شرایط غیر ضروری به آن اجازه صادرات داده می‌شود.

مانند خودروسازان رفتار نکنیم

وی افزود: ناگفته نماند که در تولید هر محصولی باید به استانداردهای مهم توجه داشته باشیم، نه آنکه مانند صنعت خودرو باشیم که نه‌تنها نیاز داخل را برآورده نکرده است، بلکه توان رقابت با تولیدات خارجی را هم ندارد، بنابراین شرکت‌های دانش‌بنیان در تولید دارو موظف به رعایت حداقل استانداردها هستند و خوشبختانه در تولیدات‌شان رعایت می‌کنند، به‌همین دلیل امروزه ما می‌توانیم نیاز بازارهای کشورهای اطراف را برطرف کنیم. امروزه برخی داروهای تولیدشده از سوی شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی که مجوز صادرات می‌گیرند و خروج آنها ضرری به نیاز داخل نمی‌زند؛ در کشورهای عراق، سوریه، لبنان و در کل در خاورمیانه بازار خوبی دارد. ما توانستیم با استانداردهایی که در توان داشتیم، بازارهای کشورهای اطراف را اقناع کنیم.

دردسرهای تهیه مواد اولیه

حسن مومن، مدیرعامل یکی دیگر از شرکت‌های دانش‌بنیان در عرصه دارو و فرآورده‌های پیشرفته حوزه تشخیص و درمان در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: یکی از معضلات اصلی شرکت‌های دارویی در اکوسیستم دانش‌بنیان، واردات مواد اولیه است که تاکنون، کم گریبان دارو را در کشور نگرفته است و در این زمینه نیازمند همکاری‌هایی از سوی نهادهای داخلی و دولتی هستیم تا در فضایی فراخ‌تر و آزادانه‌تر، کالا و محصول تولید کنیم، همچنین این همکاری می‌تواند مسیر دسترسی دانش‌بنیان‌ها را به فضای آکادمیک و دانشگاه‌ها یا حتی کنگره‌های بین‌المللی هموارتر کند.

به رقابت‌های داخلی آری می‌گوییم

وی افزود: کمک بزرگ‌تر زمانی انجام می‌شود که جلوی واردات داروهایی که نظیر آن در کشور وجود دارد، گرفته شود، البته به‌شرطی که نیاز جامعه با خطر مواجه نشود. اینکه یک شرکت دانش‌بنیان با هزینه‌های بالای خرید مواد اولیه و تولید، محصولی را تولید کند و در همین راستا کالاهای خارجی با قیمتی کمتر وارد کشور شود، اما با قیمتی بسیار بالاتر به‌فروش برسد، نه به سود شرکت‌های دانش‌بنیان است و نه به سود مصرف‌کننده. لازم به توضیح است که رقبای داخلی هیچ آسیبی به بدنه تولیدات داخلی نمی‌زنند و اتفاقا شرکت‌های دانش‌بنیان موافق رقابت با رقیبان داخلی هستند. این فعال در عرصه دانش‌بنیان‌ها خاطرنشان کرد: انتظار تخصیص ارز از سوی دولت نداریم، اما خواهان حمایت‌های دولتی در زمینه جلوگیری از کالای قاچاق به کشور در شرایطی که مشابه باکیفیت آن وجود دارد، هستیم. در این رقابت، شرکت‌های دانش‌بنیان همیشه بازنده بازی با مافیا هستند که علت این امر به سلیقه و انتخاب مصرف‌کننده هم برمی‌گردد، چرا که بازار مصرف تمایل شدیدی به خرید داروهای خارجی دارد؛ به‌عبارت دیگر، مردم در بیشتر موارد خواهان خرید داروهای وارداتی هستند تا تولیدات داخلی، در نهایت معتقدم وارد کردن محصولات و تجهیزات پزشکی که نمونه دقیق آن در کشور تولید می‌شود، تنها وابسته به کانال‌های پشت‌پرده است که می‌توانند به عناوین مختلف، ارز دریافت کنند.

سخن پایانی

باتوجه به موارد یادشده اگر شرکت‌های دانش‌بنیان در امر تولید دارو طبق استانداردها و الزامات بین‌المللی پیش بروند و براساس آنها دارو تولید کنند، بی‌شک سازمان بهداشت جهانی یکی از خریداران تولیدات کشور در حوزه دارو و واکسن خواهد بود، چرا که این سازمان همواره با کمبود مواجه است. وقتی کیفیت قابل‌مقایسه و نرخ خوبی داشته باشیم، می‌توانیم در بازار جهانی نقش مهمی را ایفا کنیم. به‌گفته کارشناسان، مهم‌ترین ضعف ما در بازار جهانی درونی است نه بیرونی و ما هیچ‌گاه برای حضور در عرصه‌های بین‌الملل تمرین نکرده‌ایم، همچنین بازاریابی جهانی را هم یاد نگرفته‌ و همیشه تلاش کرده‌ایم، تولیدات‌مان مربوط به نیازهای داخلی باشد و هرگز نگاه جهانی به تولید دارو نداشته‌ایم، خوشبختانه امروزه این نگاه در نسل جوان و شرکت‌های دانش‌بنیان تغییر کرده و داروسازان جوان خواهان این هستند که فناوری را در داخل کشور و در سیستم دارویی خود ایجاد کنند تا بتوانند در بازار جهانی حضور فعالی داشته باشند.