رشد جمعیت در شهرها مردم را با مشکلات و کمبودهایی از جمله حوزه مسکن روبه‌رو کرده است، حال در زمانی این موضوع به بحران تبدیل می‌شود که شهرهای جدید بدون اصول شهرسازی و در سایه بی‌قانونی پدید آید؛ اتفاقی که باعث مهاجرت اجباری شهروندان به شهرهای حاشیه‌ای شده است و فضای سبز اطراف کلانشهرها و به‌طورکلی محیط‌زیست را به‌خطر می‌اندازد.به‌طورکلی، مرزبندی شهری توسط دولت‌ها انجام‌ شده و هدف از آن، اعمال نظم در شهر است. قسمت‌های مختلف در این مرزبندی می‌تواند کشاورزی، مسکونی یا مربوط به کسب‌وکارها باشد، از این‌رو ساخت مسکن و شهرک‌سازی باید تابع قوانین ساختمان‌سازی و اصول شهری بنا شود، در غیر این صورت، شهرهای بزرگ به‌سرعت و بدون برنامه به شهرهای حاشیه می‌پیوندند و آثار مخرب محیط‌زیستی را نمایان می‌کنند.در این صورت، تخلفات ساختمانی بیش‌ازپیش خودنمایی می‌کنند، چنان‌که امروز شاهد هستیم به‌علت نظارت نداشتن کافی بر ساخت‌وسازها هر روز این معضل پررنگ‌تر شده و پیامدهای آن رو به افزایش است. نظارت بر احداث هرگونه ساختمان و تاسیسات که به‌موجب طرح‌ها و ضوابط مصوب در داخل حریم شهر مجاز شناخته ‌شده، به‌استثنای شهرک‌های صنعتی برعهده شهرداری مربوط و هرگونه ساخت‌وساز غیرمجاز در این حریم، تخلف است و باید با متخلفان طبق مقررات برخورد شود. صمت در این گزارش، ضرورت توجه به موضوع شهرسازی و ساختمان‌سازی را از نگاه کارشناسان بررسی کرده است.

 ضرورت رعایت مقررات در شهرسازی

شهر فضایی است که از نظر اجتماعی پیوسته در حال ‌توسعه است و نیاز اجتماع از قبیل سکونت، حمل‌ونقل، کار و فراغت را برطرف می‌کند. در طول تاریخ به دلایل مختلف، کارکرد شهرها به‌طورمداوم تغییر یافته است. شرایط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در هر زمان نقش مهمی در فرآیند تغییر شهرها داشته‌اند و این شرایط به‌صورت‌مستقیم یا غیرمستقیم بر شکل مدیریت شهری، نحوه استفاده از مکان شهری و نوع ارتباط شهرنشینان با یکدیگر اثرگذار و بهبود کیفیت زندگی، همواره کانون اصلی توجه برنامه‌ریزان بوده است. کنترل ساخت‌وسازهای شهری برای توسعه متوازن و بهینه شهر و به‌طورعمده از طریق ضوابط و مقررات ساخت‌وساز شهری انجام می‌گیرد، اجرایی نشدن بسیاری از ضوابط و احکام مذکور، مدیریت شهری را به اقدامات گوناگون نظیر کنترل مستمر ساخت‌وسازها، تعیین ضمانت‌های اجرایی قانونی برای رعایت ضوابط و مقررات و اخذ جریمه واداشته است، اما باوجود اقدامات کنترلی مدیریت شهری، سالانه موارد قابل‌توجهی از تخلفات ساختمانی و شهری در شهرهای بزرگ به‌ویژه تهران گزارش می‌شود. تخلفاتی همچون از بین بردن فضای سبز، ساخت‌وساز بدون پروانه، رعایت نشدن اصول ایمنی و استحکام در ساخت بناها، تغییر کاربری در جریان ساخت‌وساز، فقدان نظارت کافی از سوی مسئولان فنی و ساخت‌وسازهای خلاف ضوابط به‌صورت پیشروی طولی نه‌تنها موجب ناهنجاری کالبدی در سیمای شهری شده، بلکه در حال ایجاد مشکلاتی برای محیط اجتماعی است.گسترش این پدیده می‌تواند اثرات نامطلوبی بر سیمای کالبدی شهر، از بین رفتن منابع، تعرض به حریم رودها، آلودگی زیست‌محیطی و ارائه ناکارآمد خدمات شهری را برجای بگذارد. به‌منظور حفظ اراضی لازم و مناسب برای توسعه موزون شهرها با رعایت اولویت حفظ اراضی کشاورزی، باغات و جنگل‌ها، هرگونه استفاده برای احداث ساختمان و تاسیسات در داخل حریم شهر تنها در چارچوب ضوابط و مقررات مصوب طرح‌های جامع امکان‌پذیر خواهد بود.

تقسیم ناعادلانه فرصت‌ها و منابع بین شهرها

اردشیر گراوند، جامعه‌شناس شهری در رابطه با معضلاتی که پیرامون موضوع شهرسازی غیراصولی مطرح است، به صمت توضیح داد: رشد جمعیتی کلانشهرها در سال‌های اخیر شدت گرفته است، چرا که این شهرها قطب اشتغال و صنعتی‌گرایی بودند و کشاورزی در روستاها دیگر برای مردم توجیه اقتصادی نداشت. از طرف دیگر، با تمرکز بیشتر فعالیت‌های رفاهی، اقتصادی، آموزشی و... به مرکز شهرهای بزرگ این اتفاق رخ داد تا افراد از شهرهای کوچک‌تر به‌سمت این مناطق مهاجرت و از فراوانی امکانات استفاده کنند. این موضوعات باعث شده است تا ما نتوانیم سیستم و فضای شهری را برای این سیل جمعیت مهاجر آماده‌سازی کنیم. اگر از گذشته توزیع فرصت و منابع در تمام شهرها عادلانه تقسیم می‌شد، این اتفاق رخ نمی‌داد و لزومی نداشت افراد برای دسترسی به امکانات بیشتر به شهرهای بزرگ‌تر مهاجرت کنند.

وی در ادامه افزود: تمام این موضوعات باعث آلودگی‌های زیست‌محیطی و آسیب به فضای سبز شهری می‌شود و منابع‌طبیعی درون و برون‌شهری را از بین می‌برد. از سوی دیگر، در کنار آلودگی زیست‌محیطی، باعث آلودگی‌های اجتماعی نیز می‌شود، همچنین جدا از بحث کلانشهرها، شهرک‌سازی‌هایی که برای کاهش جمعیت شهرهای بزرگ انجام گرفته، اقدام نادرستی بوده که مرزبندی شهرها را با آسیب‌های زیادی مواجه کرده است، چرا که این اقدام بدون برنامه‌ریزی شهری انجام ‌گرفته و افرادی که در این مناطق زندگی می‌کنند، درصد بسیار کمی از جمعیت بومی این شهرها هستند. این موضوع در نهایت، تراکم جمعیتی ناهمگونی را ایجاد می‌کند، زیرا این افراد وابستگی به محیطی که در آن زندگی می‌کنند، ندارند و هرگونه تخریب زیست‌محیطی را برای خود مجاز می‌دانند.

اساس توان زیست‌محیطی در شهرسازی

این جامعه‌شناس شهری به صمت گفت: از اساس توان اکولوژیک اصطلاحی است که در موضوعات اقلیمی وجود دارد، به این معنا که سرزمین‌ها براساس توان محیط‌زیستی نظیر منابع آبی، پوشش گیاهی و جانوری، امکانات توسعه‌ای و ... حجم مشخصی برای پذیرش نیروی انسانی و جمعیت ظرفیت دارند،بنابراین بیش‌ازحد مجاز کشش نخواهند داشت و نباید سیل جمعیت بدون برنامه‌ریزی به این مناطق مهاجرت کنند. شرایط پیش‌آمده، مقصران زیادی دارد، اما متهم ردیف اول این اوضاع، ضعف در نظام برنامه‌ریزی حاکم در موضوعات بنیادی است که با فعالیت‌های اشتباه، محیط‌زیست را با خلل مواجه و شهروندان را با مشکل روبه‌رو کرده است.اتفاقی که می‌افتد، در نهایت این است که کلانشهری مانند تهران دچار یک بی‌انضباطی شهری در ساخت‌وسازهای مجاز و غیرمجاز می‌شود و حجم عظیمی از جمعیت، بخش عمده‌ای از زیرساخت‌های شهری و زیست‌محیطی را از بین می‌برد، چرا که چنین موضوعاتی بحران‌زا است و تا جایی پیش می‌رود که معضلات گوناگون دست در دست هم می‌دهند تا محیط اجتماعی و محیط‌زیست را تخریب و یک موقعیت دو سر باخت را ایجاد کنند.

وی در پایان گفت: تا زمانی که نظام برنامه‌ریزی اصلاح نشود و شهروندان نتوانند در شهر خودشان در هر جایی که مایل‌ هستند، زندگی کنند، این شرایط باقی می‌ماند و مردم به هر مکانی جز شهر خود برای زندگی بروند با یک‌سری از اختلافات و دردسرهای متعدد روبه‌رو می‌شوند.

عواقب بی‌توجهی به شهرسازی اصولی

مجید ابهری، جامعه‌شناس شهری در رابطه با موضوع شهرسازی به صمت گفت: فضاهای برون‌شهری نقش مهارکننده رشد بی‌رویه شهر را دارند و به چند دسته تقسیم می‌شوند. مانند کمربندهای سبز احاطه‌کننده، محورهای سبز، پارک‌های ملی، جنگلی و گیاه‌شناسی که هرکدام از این گزینه‌ها، توضیحات خاص خودش را دارد. می‌توانیم بگوییم که فضای سبز می‌تواند به‌عنوان لبه شهر، آرایش‌دهنده شبکه راه‌ها و تفکیک‌کننده فضاهای شهری، ایفای نقش کند، از این‌رو حفظ و حراست از این سرمایه ملی بسیار مهم است.

وی در ادامه افزود: تهران کلانشهری با مشکلات عدیده و بسیار پیچیده است که گاهی این مشکلات حل‌نشدنی به‌نظر می‌رسند. بی‌توجهی به شهرسازی، آلودگی هوا، بافت فرسوده، حاشیه‌نشینی، آسیب‌های اجتماعی و کمبود فضای سبز در دسترسی به خدمات شهری و شهروندی، تهران را با ابرچالش‌های مختلفی روبه‌رو کرده است که شهرهای حاشیه‌ای از این مشکلات بیشترین تاثیر را می‌پذیرند.

ضرورت حفظ ارزش منابع زیست‌محیطی در شهرسازی

ابهری افزود: افزایش جمعیت شهرها، باعث بالا رفتن ارزش زمین‌ها و در نتیجه استفاده حداکثری در راستای ساختمان‌سازی شده است. متاسفانه این مسئله نمای شهرها را به مجموعه‌ای از سنگ و بتن تبدیل کرده است و تراکم جمعیت، همراه با آلودگی‌های مختلف باعث افزایش بیماری‌های مختلف هم می‌شود. علاوه بر این موضوعات، مبتلا شدن به بیماری‌های روحی و روانی، هزینه‌ای است که انسان‌ها در ازای دور شدن از طبیعت، پرداخت می‌کنند؛ بنابراین فضای سبز شهری می‌تواند عاملی راهگشا برای از بین بردن این مشکلات و ایجاد جلوه‌ای دلنشین در کنار محیط کار و زندگی فراهم کند، در نتیجه ضرورت دارد تا شهرسازی و ساختمان‌سازی با حفظ ارزش‌های محیط‌زیستی همراه باشد تا به فضای سبز شهری و بین‌شهری آسیب نزند.

توجه به زیرساخت‌های خدمات‌رسانی

این کارشناس اذعان کرد: نکته دیگری که باید موردتوجه مدیران شهری قرار گیرد، این نکته است که آیا بسترهای فرهنگی، اجتماعی، تفریحی و زیرساخت‌های خدمات‌رسانی برای افزایش جمعیت این‌چنینی موردمحاسبه قرار گرفته است یا خیر؟ این محدودیت‌ها باید به‌شکل مدیریت متمرکز در مباحث معماری شهری مدنظر مدیریت شهری قرار گیرد. در واقع با افزایش جمعیت ناگهانی در یک منطقه و محدودیت‌های منابع زیرساختی، به‌طورقطع ما با انواع مسائل و نارضایتی‌های شهروندان روبه‌رو خواهیم شد که هرچه سریع‌تر باید موردتوجه قرار گیرد.بدیهی است، افزایش جمعیت با افزایش تقاضا برای بهره‌مندی از امکانات شهری رابطه مستقیمی دارد، زیرا نسبت جمعیت به منابع را از حالت اعتدال خارج می‌کند. در این صورت، شهروندان برای رسیدن به منابع محدود با هم رقابت می‌کنند و این الگوی رفتاری، خشونت‌های کلامی و فیزیکی را افزایش می‌دهد.

وی در پایان گفت: در انبوه‌سازی‌هایی که در کشور رخ داد، توجه چندانی به ابعاد شهرسازی نشد. از این‌رو انبوه‌سازی بدون در نظر گرفتن نکات یادشده، موجب انباشت مشکلات و آسیب‌های اجتماعی و زیست‌محیطی شده و نهادهای دولتی و سازمان‌های متولی این امر را با چالش روبه‌رو خواهند کرد. ضرورت دارد، در کنار ساخت مسکن، تمام جنبه‌های مختلف رفاهی، اجتماعی و شهرسازی موردتوجه قرار بگیرد تا شاهد رشد مشکلات و آسیب‌های اجتماعی در سطح جامعه نباشیم.

سخن پایانی

مدیریت شهری در راستای بهینه‌سازی و افزایش پایداری شهرها آن‌هم براساس برنامه‌های توسعه با چالش‌های متعددی روبه‌رو است که یکی از این چالش‌ها، تخلفات رایج در زمینه شهرسازی است. رفع مشکلات شهرها به‌دلیل گستردگی مسائل و پیچیده‌تر شدن آنها دشوارتر شده است. امروزه، دیگر نمی‌توان یک شهر را بدون توجه به تاثیر کنش‌ها و واکنش‌ها در سطح کلان‌تر و حتی خردتر، مدیریت کرد. شهرهای امروز به‌شدت تحت‌تاثیر مجموعه عواملی هستند که تنها مربوط به آنها نیست، اما بر روندهای شهری و کیفیت زندگی شهروندان موثر است. شناخت این عوامل و مدیریت آنها ضروری است تا بتوان برنامه‌ریزی متناسبی برای هر شهر داشت. مشکلات شهری ابعاد گسترده‌ای را شامل می‌شوند که در حوزه‌های بسیار تنگاتنگ و در سطوح مختلف مرتبط با یکدیگر هستند.

در این میان، مسئولان و متصدیان نیز از ساخت‌وسازهای شبانه و غیرمجاز در حاشیه شهرها، توسعه سکونتگاه‌های غیررسمی و خانه‌سازی‌های غیراصولی ابراز نگرانی می‌کنند. وقتی شهرهای بزرگ دیگر کشش جمعیت مهاجر را ندارند، شهرهای حاشیه‌ای به‌وجود می‌آیند، اما متاسفانه این اقدامات برای کاهش جمعیت تهران آن‌طور که باید جوابگو نیست، چرا که به‌علت فاصله زیاد این شهرک‌ها از پایتخت و نبود امکانات رفاهی که مهم‌ترین آن حمل‌ونقل است، تمایلی برای زندگی در این مکان‌ها وجود ندارد. تمام مشکلاتی که برای شهرسازی و شهرنشینی وجود دارد، مربوط به موضوعات پایه‌ای است، اما این بدین‌معنا نیست که چاره‌ای برای حل این معضلات وجود ندارد.نوع و شدت وقوع تخلف شهری و ساختمان‌سازی در شهرهای کشور به خصوصیات حقوقی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و نحوه مدیریت شهری وابسته است. شیوه عملکرد و برخورد نهادهای مدیریتی به‌ویژه شهرداری‌ها در وقوع چنین تخلفاتی، نشان‌دهنده وجود ضعف در قانون است. افزایش نرخ زمین و مهاجرت‌ها، ناکارآمدی ضوابط و مقررات ساختمانی، نحوه نظارت و اجرای ضوابط ساخت‌وساز توسط مهندسان ناظر و اعمال سلیقه‌های متفاوت و حتی تغییر سلیقه‌ها باعث سردرگمی در احداث شهرهای جدید می‌شود.