داستان ناتمام فاسد شدن کالاهای صادراتی

در دی ماه گذشته، اخبار متعدد مشکلات صادراتی تمام توجهات را به خود جلب کرد؛ بازگشت محموله‌های کیوی از هند، سیب‌زمینی از ازبکستان و فلفل‌دلمه‌ای از روسیه و سیب‌زمینی از ترکمنستان، اخبار داغی بود که همچنان ردی از آن در بازار حضور دارد. بازارهای هدف محصولات صادراتی ایران، هرکدام با دلایلی، این اقلام کشاورزی را مرجوع کرده‌اند؛ نکته جالب توجه آنکه، وجه اشتراک برای بازگشت همه این محصولات کشاورزی ایران، آلودگی و سموم غیراستانداردی است که برای تولید آنها مصرف شده است. تولیدات سالم که ضمن کاهش آسیب به محیط‌زیست، بتواند سلامت افراد را به‌همراه داشته باشد، از مهم‌ترین الزامات تولید محصولات کشاورزی است، چرا که تنها در این شرایط می‌توان به افزایش صادرات و حضور در بازارهای جهانی امیدوار بود.  با صدرالدین نیاورانی، نایب‌رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی ایران و عضو کمیسیون صادرات اتاق بازرگانی ایران در رابطه با جزئیات اخبار مربوط به صادرات محصولات کشاورزی و شبهات مربوط به ناایمن بودن این تولیدات، به گفت‌وگو پرداخته است.

آمار صادرات محصولات کشاورزی ایران

گوجه‌فرنگی یکی از عمده‌ترین محصولات صادراتی کشور طی سال گذشته بود. به‌گزارش باشگاه خبرنگاران جوان، صادرات گوجه‌فرنگی تنها در 8ماهه ابتدایی سال ۱۴۰۰، بیش از ۲۵۹ میلیون دلار ارزآوری برای کشور به‌همراه داشته است که با در نظر گرفتن نرخ ۲۴ هزار و ۸۰۰ تومان برای ارز نیمایی، ۶ هزار و ۴۲۳ میلیارد تومان برای کشور ارزآوری کرده است.

محمد قربانی، مدیرکل دفتر هماهنگی توسعه صادرات محصولات کشاورزی و صنایع تبدیلی سازمان توسعه تجارت گفت: 5 قلم عمده صادراتی برای کشور در ۹ ماهه ابتدایی سال ۱۴۰۰ به لحاظ ارزشی شامل پسته به ارزش ۶۵۴ میلیون دلار، گوجه‌فرنگی تازه یا سرد کرده به ارزش ۲۵۹ میلیون دلار، هندوانه به ارزش ۱۸۱ میلیون دلار، خرما به ارزش ۱۵۰ میلیون دلار و سیب تازه به ارزش ۱۳۱ میلیون دلار بوده است. در مجموع در این مدت، ۵ میلیون و ۴۳۱ هزار تن محصولات کشاورزی و غذا از کشور صادر شده است. در ماه‌های پایانی سال گذشته، به‌دلیل کمبودهای داخلی  برخی محصولات کشاورزی مانند گوجه‌فرنگی، برخی کارشناسان و فعالان بازار معتقد بودند صادرات این کالاها باید متوقف شود، اما همچنان دولت برنامه‌ای برای محدودیت صادرات محصولات کشاورزی پرمصرف ندارد.

به‌عنوان سوال نخست، اخبار منتشرشده مربوط به بازگشت داده شدن محصولات کشاورزی ایران به‌دلیل دارا بودن سم بیش از حد استاندارد، تا چه میزان توانست بر بازار داخلی این محصولات اثرگذار باشد؟

چندی پیش، اخبار متعددی مربوط به برگشت داده شدن محصولات صادراتی کشاورزی ایران منتشر شد. مشکلات ایجادشده در رابطه با صادرات محصولات کشاورزی، سبب شکل‌گیری توقفی کوتاه در تولید و صادرات محصولات پرشائبه شد، هرچند این اتفاق زمان زیادی طول نکشید، اما تاثیر خود را بر بازار داخلی گذاشت.

 این اخبار اذهان عمومی را نسبت به سلامت محصولات کشاورزی تولیدشده در ایران به‌شک انداخته و همین باعث شد برای مدت کوتاهی در بازار شاهد کاهش تقاضا برای کالاهای کشاورزی اعم از برخی صیفی‌جات باشیم. به‌عبارتی دیگر، جو منفی روانی ایجادشده میان مردم پس از انتشار اخبار مربوط به این وقایع، سبب شد تا تقاضا برای این کالاها بسیار کم شود و شاهد کاهش نرخ و فروش چشمگیری در بازارهای داخلی برای محصولات برگشت‌خورده باشیم. فلفل‌دلمه‌ای نیز یکی از محصولاتی بود که تا مدت‌ها بازار آن با افت شدید تقاضا همراه بوده و فروشندگان مجبور شدند با پایین‌ترین نرخ این کالا را به‌فروش برسانند، اما باوجود کاهش شدید نرخ فلفل‌دلمه‌ای نیز، مصرف‌کنندگان تا چند مدتی تمایل زیاد به خرید این کالا نداشتند.

این موضوع را می‌توان مهم‌ترین پیامد انتشار اخبار به شیوه‌های نادرست عنوان کرد. در مدت زمان کوتاهی در تمام رسانه‌ها بحث بازگشت داده شدن محصولات کشاورزی صادراتی ایران به‌دلیل سمی بودن آنها بود؛ همین فضای منفی روانی سبب شد تا بازار محصولات کشاورزی برای مدتی با چالش و التهاب درگیر باشد. این التهاب برای بازار هر محصول متفاوت بود و هر کالایی که بیشتر در معرض اخبار منفی قرار داشت، بیشتر دچار کاهش تقاضای بازار داخلی شد.

سالم نبودن محصولات کشاورزی ایرانی را تایید می‌کنید؟

به‌طورکلی نمی‌توان گفت محصولات کشاورزی ایرانی ناسالم یا زیان‌رسان برای مردم هستند. همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، با برگشت خوردن محصولات کشاورزی صادراتی، بیشتر مردم و حتی رسانه‌ها بر این باور بودند که این تولیدات سمی بوده و عرضه آن در داخل اقدامی نادرست است، اما باید مجدد تاکید کرد محصولات و تولیدات کشاورزی ایران، به‌ویژه اقلام صادراتی سمی و ناایمن نبوده و سلامتی افراد را به‌خطر نخواهد انداخت.

در ابتدا باید تاکید کرد تردیدهایی مبنی بر ایمنی و سلامت محصولات کشاورزی عرضه‌شده در بازارهای داخلی و اقلام صادراتی بی‌مورد است. در توضیح برخی مشکلات ایجادشده در مسائل صادراتی، باید به کیفیت سم‌ها و آفت‌کش‌های مصرفی در محصولات زراعی و کشاورزی توجه داشت. برخی اخبار مبنی بر استفاده کشاورزان از سموم بی‌کیفیت و آفت‌کش‌های سمی در زراعت منتشر شده که صحت ندارد و برای پرداختن به این مسئله باید ابعاد مختلفی را همواره در نظر داشت، اما باوجود تمام مشکلاتی که در راه کشاورزی و زراعت کشور قرار دارد، کشاورزان و تولیدکنندگان ایرانی همواره تلاش خود را برای تولید محصول باکیفیت به‌کار گرفته و شبهات ایجادشده مبنی بر ناسالم و ناایمن بودن تولیدات کشاورزی کشور صحت ندارد.

در میان صحبت‌های خود به مشکلات مربوط به سموم مصرفی در کشاورزی کشور اشاره کردید. در این‌باره بیشتر توضیح دهید.

در سال‌های گذشته به‌دلیل تشدید فشارهای تحریمی علیه ایران، بسیاری از فعالیت‌های تجاری اعم از واردات و صادرات ایران دچار مشکل شد. به‌همین دلیل تاجران ایرانی شرایط مناسبی برای واردات سم و آفت‌کش از کشورهای اروپایی نداشتند. بدیهی است که سموم این کشورها از استانداردها و معیارهای به نسبت بالایی برخوردار است اما غیر از هزینه زیاد تامین آن، محدودیت‌های تجاری بین‌المللی باعث شد تا بازرگانان نتوانند این سموم و آفت‌کش‌ها را خریداری کرده و در نهایت تولیدکنندگان از آنها استفاده کنند، از این‌رو بیشتر سموم و آفت‌کش‌های وارداتی از کشورهای آسیای جنوب‌شرقی مانند چین تهیه شده و بدیهی است برخی مولفه‌ها، با سموم اروپایی تفاوت داشته باشد. اما باید تذکر داد این به‌معنای خطرناک بودن سموم وارداتی یا سمی بودن محصولات کشاورزی ایران نیست، چرا که باوجود درجه 2 بودن کیفیت سموم وارداتی، این کالاها از تاییدیه‌های رسمی جهانی برخوردار بوده و هستند. از سویی دیگر باید خاطرنشان شد واردات و استفاده از این سموم خواست واردکنندگان و تولیدکنندگان نبوده و به‌نوعی جبر سیاسی و اقتصادی منجر به چنین اتفاقی شده است، اما با این وجود سم‌های استفاده‌شده در کشاورزی و تولید محصولات، ناسالم و نامناسب نبودند. امیدواریم در ادامه با رفع شدن تحریم‌ها و بهبود روابط بین‌المللی، بتوانیم کالاها را با کیفیت مناسب‌تر و از کشورهای پیشرفته‌تری وارد کنیم.

براساس گفته‌های شما سموم استفاده‌شده در کشاورزی، دارای تاییدیه‌های بین‌المللی هستند. پس چرا در این مدت با مشکل صادرات محصولات کشاورزی به‌دلیل ناایمن بودن تولیدات مواجه شدیم؟

همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، تحریم‌ها منجر به ایجاد مشکلات فراوانی در واردات برای رفع نیازهای کشور شد، اما با این شرایط تلاش کردیم تا واردات ناسالم و بی‌کیفیتی را برای تولید نداشته باشیم. آفت‌کش‌های وارداتی همگی دارای تاییدیه‌های لازم هستند؛ بنابراین نمی‌توان گفت چه محصولات کشاورزی و زراعی صادراتی و چه مصرفی در داخل کشور آسیب‌رسان یا سمی هستند و از صادرات یا عرضه آنها در بازار باید جلوگیری کرد. بحث برگشت داده شدن محصولات ایران از کشور روسیه یکی از اخباری بود که به‌دلیل انتشار نامناسب و بدون پشتوانه اطلاعاتی، باعث ایجاد برخی هیاهوها در بازار شد. در توضیح مسئله برگشت داده شدن تولیدات ایرانی باید تاکید کرد در صادرات محصولات کشاورزی، تطبیق معیارها حائزاهمیت است. به‌دلیل  بی‌اطلاعی روسیه از سموم مصرفی کشور ما و همچنین تطابق نداشتن فهرست سموم مجاز این کشور با تولیدات ایران، برخی مشکلات سیستماتیک به‌وجود آمد. این ناآشنا بودن منجر به برگشت خوردن اقلامی مانند فلفل‌دلمه‌ای صادراتی ایران شد. مجدد باید تاکید کرد این بازگشت محصولات به‌معنای سمی و ناایمن بودن تولیدات داخلی نیست و نباید نگرانی درباره آن وجود داشته باشد. در این مدت نیز دولت تلاش کرد تا چنین ایرادات سیستماتیک را مرتفع کند تا تطبیق پروتکل‌های ایران و روسیه به بهترین شکل انجام شود. با سایر کشورها نیز تاکنون با مشکل مهمی برخورد نکردیم و در ادامه اگر اتفاق مشابهی رخ دهد، مجدد به تطبیق معیارها خواهیم پرداخت.

غیر از سموم مصرفی و مشکلات تطبیقی که به آن اشاره کردید، چه مسائل دیگری سبب می‌شود تا صادرات محصولات کشاورزی ایران به‌درستی انجام نشود؟

یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار در صادرات محصولات کشاورزی، بحث ناوگان و تجهیزات حمل‌ونقل است. باید اذعان کرد در این بخش ضعف‌های مهمی داریم که دولت به آنها بی‌توجه است. دولت یارانه‌ای که به بخش حمل‌ونقل تجاری تعلق می‌گرفت را در چند وقت اخیر کاهش داد. این درحالی است که هیچ اتفاق مثبتی از نظر بهبود یا توسعه بسترهای حمل‌ونقل در کشور رخ نداده است. به‌عنوان مثال در مباحث صادراتی، با کمبود تجهیزات باربری مناسب، هم در حمل‌ونقل زمینی و هم آبی مواجهیم. امروزه به‌دلیل کمبود تجهیزات در ناوگان حمل‌ونقل، چه در تجارت داخلی و چه خارجی، اجاره‌بهای خدمات بسیار افزایش پیدا کرده است.

 این موضوع طبیعی است که هزینه‌های فعالیت‌های تجاری را برای فعالان اقتصادی بسیار افزایش دهد. در نهایت تمامی این مسائل بر نرخ تمام‌شده کالای صادراتی اثرگذار بوده و همچنین از سوی دیگر به‌دلیل فرسودگی و نامناسب بودن وضعیت حمل‌ونقل، انتقال کالاهای فسادپذیر در مقاصد موردنظر، به‌ویژه در خارج از کشور با سختی و چالش‌های فراوان انجام می‌شود. تمامی این موارد نکاتی است که نشان می‌دهد دولت هیچ‌گونه اقدام مثبتی در زمینه تهیه زیرساخت‌های مناسب برای بهبود و توسعه حمل‌ونقل در کشور انجام نداده است. دولت‌ها در چندین سال گذشته اهدافی در راستای توسعه صادرات در کشور عنوان کردند؛ این در حالی است که هیچ بستری برای این توسعه فراهم نکرده و به حمل‌ونقل که مهم‌ترین لازمه پیشرفت فعالیت‌های تجاری است، توجهی نداشته‌اند. این از مهم‌ترین ایرادات فعلی در صادرات کالاها به‌ویژه صادرات محصولات کشاورزی است.

مشکلات مربوط به حمل‌ونقل چگونه بر کیفیت صادرات محصولات کشاورزی اثرگذار هستند؟

در گام نخست باید تاکید کرد بهبود وضعیت حمل‌ونقل یکی از لوازم توسعه صادرات و فعالیت‌های تجاری است. غیر از کمبود ماشین‌های باربری یا دیگر وسایل مربوط به حمل‌ونقل، با فرسودگی این ناوگان نیز روبه‌رو هستیم؛ این فرسودگی سبب شده تا در برخی کالاها شاهد فاسد و دورریخته شدن محصولات کشاورزی در مقصد باشیم. به‌عنوان‌مثال کشتی‌های باربری، یخچال مناسب ندارند یا در حمل‌ونقل زمینی هم درگیر مشکلات مختلف هستیم که سبب زمانبر شدن فرآیند صادرات می‌شود. تمامی این ایرادات در کنار هم باعث می‌شود تولیدات کشاورزی فسادپذیر، پس از گذشت زمان خراب شده و در کشور مقصد، دور ریخته شوند.

از سویی دیگر، افزایش هزینه حمل‌ونقل، نرخ تمام‌شده کالاهایی را که به بازارها می‌رسند، بالا خواهد برد. این موضوع سبب می‌شود تا برخی تولیدکنندگان برای کاهش هزینه‌های خود، از کیفیت کالای خود بکاهند و بتوانند با دیگر محصولات جهانی از نظر قیمتی مبارزه کنند. تمام این مسائل کیفیت و میزان صادرات محصولات کشاورزی ایران را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

سخن پایانی

کارشناسان معتقدند افزایش صادرات کشور می‌تواند به توسعه صنعت کشاورزی و افزایش اشتغال در این حوزه منجر شود، اما توجه به تنظیم بازار داخلی نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. در ابتدای امسال، سخنگوی گمرک درباره ممنوعیت صادرات تعدادی محصولات کشاورزی اظهار کرد: طبق نامه وزارت جهاد کشاورزی صادرات 4 محصول کشاورزی؛ سیب‌زمینی، پیاز، گوجه‌فرنگی و بادمجان به‌دلیل تنظیم بازار بررسی باید ممنوع می‌شد که به‌سبب مباحث کارشناسی و فنی و تغییر نظر وزارت جهاد کشاورزی، نامه مذکور به گمرکات اجرایی ابلاغ نشد. به‌نظر می‌رسد، لغو نشدن صادرات محصولات کشاورزی پرمصرف، غیر از جنبه توجه به اشتغال مناطق محروم، انگیزه ارزآوری نیز داشته باشد، اما باید توجه داشت شکل‌گیری هرگونه کمبود در بازارهای داخلی که نرخ اقلام پرمصرف را دچار التهاب و شکل‌گیری حباب قیمتی کند، سیاستی نادرست به‌حساب می‌آید.