مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه ایران که در راس هیاتی مرکب از نمایندگان سازمان بنادر و دریانوردی و مدیرعامل سازمان منطقه آزاد چابهار در این نشست شرکت، داشت؛ ضمن اعلام آخرین اقدامات و تسهیلات جمهوری اسلامی ایران برای تسریع در جابه‌جایی محموله‌ها در قلمرو کشور از اتصال چابهار به شبکه ریلی در آینده خبر داد. وی افزود: کریدور شمال-جنوب و بندر چابهار اقتصادی‌ترین مسیر اتصال هند به آسیای مرکزی و افغانستان است. شرکت‌کنندگان در این نشست با تاکید بر مزیت‌های کریدور شمال-جنوب و بندر چابهار، خواستار تکمیل زیرساخت‌های ریلی مورد نیاز و همچنین رفع موانع گمرکی، بانکی، بیمه‌ای و حمل‌ونقل ترکیبی در این کریدور شدند. چندی پبش نیز خبر پیوستن ازبکستان به جمع هم‌پیمانان چابهار منتشر شد. صمت در این گزارش به موافقتنامه چابهار، ‌میزان پیشرفت این پروژه و دستاوردهای اقتصادی آن در آینده پرداخته است.

فرصتی برای ترانزیت در غرب آسیا

توافقنامه چابهار اواسط دهه ۹۰ تدوین و تصویب شد. در خرداد ۱۳۹۵، ایران، هند و افغانستان توافقنامه چابهار را امضا کردند و براساس آن مقرر شد بندر چابهار به مرکز منطقه‌ای ترانزیت، انرژی و تجارت تبدیل شود. بسیاری معتقدند باتوجه به موقعیت ژئوپلتیک ایران در منطقه، توسعه بندر چابهار فرصتی برای رونق تجارت و ترانزیت در غرب آسیا فراهم می‌آورد که می‌تواند منجر به جذب سرمایه‌گذار خارجی شود. از سوی دیگر، توجه کشورهای منطقه و محصور در خشکی به این بندر، نشان‌دهنده اهمیت استراتژیک چابهار است. چابهار به‌عنوان یکی از بنادر مهم و بزرگ‌ترین بندر اقیانوسی ایران و خارج از تنگه هرمز از موقعیت بسیار مناسب راهبردی در یک چهارراه جهانی قرار گرفته است که باوجود داشتن بندر، منطقه آزاد و متصل بودن به آب‌های آزاد اقیانوس هند می‌تواند موجب توسعه تجارت و حمل‌ونقل جنوب شرق کشور و سواحل مکران شود. همچنین چابهار به دلیل قرار گرفتن در ساحل دریای عمان و کوتاه‌ترین فاصله به مسیر تردد کشتی‌های خارج از تنگه هرمز با فاصله کوتاه زمینی به مرزهای افغانستان و پاکستان با سرمایه‌گذاری عظیم بخش دولتی و خصوصی در زیرساخت‌ها و تجهیزات بندری فرصتی بی‌بدیل برای سرمایه‌گذاری در حوزه‌های مختلف به‌ویژه پتروشیمی، فولاد، پالایشگاه و سایر واحدهای تولیدی بازارپسند ایجاد کرده که هر یک می‌تواند نقش بسیار مهمی در تولید، صادرات و اشتغالزایی داشته باشد. در بعد تجارت بین‌الملل نیز همجواری ۲ کشور پاکستان و افغانستان با استان سیستان و بلوچستان و از همه مهم‌تر وجود منطقه آزاد تجاری_ صنعتی چابهار فرصت بسیار مناسبی برای سرمایه‌گذاری است.

پیش‌شرط‌های توسعه چابهار محقق نشد

کیومرث فتح‌الله کرمانشاهی- معاون کل اسبق سازمان توسعه تجارت: موافقتنامه چابهار، در ابتدا یک توافقنامه سه‌گانه میان ایران، هند و افغانستان بود. براساس این موافقتنامه که در اواسط دهه ۹۰ خورشیدی به امضا رسید، قرار بود فعالیت‌های مشترکی در راستای اتصال کشورهای هند و افغانستان به آب‌های آزاد از طریق بندر چابهار انجام شود. در اصل موافقتنامه چابهار، برمبنای ظرفیت‌های این منطقه و استفاده از امکانات و تسهیلات موجود در بندر چابهار شکل گرفت. این بندر به‌دلیل متصل بودن به سرزمین اصلی، راه داشتن به آب‌های آزاد و همچنین قرارگیری در مسیر کریدور شمال ـ جنوب ایران، بندر چابهار را دارای مزیت مهمی کرده است. بنابراین، بهره‌گیری از بندر چابهار مزایای زیادی برای کشورهای حاضر در موافقتنامه چابهار رقم خواهد زد. باوجود مزیت‌ها و نقاط مثبت عنوان‌شده، هنوز آن‌طور که باید و شاید این موافقتنامه دستاوردی نداشته است و اخبار توسعه این بندر را نشنیده‌ایم.  به‌طورکلی یکی از دلایل اصلی به‌ثمر نرسیدن توافقنامه‌های همکاری ایران با سایر کشورها، عدم‌پیگیری است. برای اجرایی شدن تفاهمنامه‌ها یا هر طرح همکاری مشترک، پیگیری و توجه طرفین برای پیشبرد اهداف لازم است. در صورتی که حتی یکی از طرفین، در رابطه با این برنامه‌ها اهمالکاری داشته باشد، هیچ پیشرفتی در اجرای توافقنامه‌ها رخ نخواهد داد. ایراد مهم بیشتر توافقنامه‌ها و تفاهمنامه‌های بین‌المللی ایران نیز همین عدم‌پیگیری و توجه به اهداف همکاری‌ها از سوی طرف‌های قرارداد به‌ویژه از طرف ایران است. در نگاهی کلان‌تر باید گفت؛ یکی از مشکلات مهم مدیریتی ایران طی دهه‌های اخیر، امضای توافقنامه‌های متعدد با کشورهای مختلف بدون پیگیری و توجه به ثمردهی آنها است. بنابراین برای بازدهی بیشتر تفاهمنامه‌ها و طرح‌های بین‌المللی، بهتر است تا برنامه‌ریزی‌های دقیق و کاربردی در راستای دستیابی به اهداف هر توافقنامه تدوین شود. براساس این برنامه‌ریزی‌ها، هریک از طرفین وظیفه خود را برای تحقق اهداف می‌دانند و باید سر موعد مقرر، درباره آن پاسخگو باشند. متاسفانه این نوع پیگیری طرح‌ها در ایران وجود ندارد و به این دلیل شاهد نتیجه ندادن توافقنامه‌های مختلف در عرصه‌های تجاری و اقتصادی هستیم. باید تاکید کرد تنها امضای معاهدات و توافقات کافی نیست و لازم است برای رسیدن به اهداف مدنظر، برنامه‌ریزی و پیگیری مستمر داشت. برای اجرای موفقیت‌آمیز موافقتنامه چابهار لازم بود تا شرکت‌های مشترک در حوزه‌هایی اعم از حمل‌ونقل، بانک، بیمه و سایر موارد این‌چنینی با مشارکت کشورهای هند و افغانستان در منطقه چابهار تاسیس شوند، اما هیچ‌یک رخ ندادند. از سویی دیگر، باید مفاد توافقنامه چابهار را به دقت بررسی کرد که برای هر طرف، چه وظایف و مسئولیت‌هایی در راستای تحقق چه اهدافی تدوین شده است. تا زمانی که این جزئیات و مسئولیت‌های هر کشور تبیین و تشریح نشود، نمی‌توان هیچ چشم‌اندازی از توافقنامه چابهار داشت.

مزایای الحاق چابهار به منطقه آزاد

طرح توسعه محدوده منطقه آزاد چابهار در دی‌ ۱۳۹۸ از سوی مجلس شورای اسلامی تصویب و پس از تایید شورای نگهبان الحاق شهر چابهار به منطقه آزاد رسما اعلام و از سوی رئیس‌جمهور ابلاغ شد. اضافه شدن شهر چابهار به محدوده منطقه آزاد، در کنار معافیت این بندر از تحریم‌های امریکایی سبب می‌شود تا چابهار به عنوان دروازه توسعه جنوب شرق در اجرای ماموریت‌های اصلی خود در شکوفایی اقتصادی کشور قدرت و شتاب بیشتری بگیرد و علاوه بر تأثیرگذاری در منطقه، نقشی بین‌المللی در این زمینه ایفا کند.منطقه آزاد بنا بر تعریف بین‌المللی، منطقه و محدوده حراست شده بندری و غیربندری است که از بعضی مقررات جاری کشور خارج بوده و با بهره‌گیری از مزایایی نظیر معافیت‌های مالیاتی، بخشودگی سود و عوارض گمرکی، عدم وجود تشریفات زائد ارزی، اداری و مقررات دست و پاگیر و همچنین سهولت و تسریع در فرآیندهای صادرات و واردات، با جذب سرمایه‌گذار خارجی و انتقال فناوری به توسعه سرزمین اصلی کمک می‌کند. با اضافه شدن مناطق جدید، محدوده منطقه آزاد چابهار از ۱۴ هزار هکتار به ۸۰ هزار هکتار افزایش یافت؛ این الحاق شامل شهر چابهار، بنادر شهید بهشتی و شهید کلانتری، شهر جدید تیس، اراضی شرق چابهار و یک نقطه منفصل مرزی در ریمدان، مرز ایران و پاکستان است. ارتقای این منطقه و تبدیل آن به کانون اصلی حمل‌ونقل ترانزیت در چهارچوب توسعه محور شرق کشور، اتصال به شبکه ریلی و گاز، امکان ساخت صنایع پایین‌دستی با شروع به‌کار صنایع سنگین نظیر پتروشیمی، فولاد و ساخت فرودگاه بین‌المللی، از جمله فرصت‌های آینده بندر و منطقه آزاد چابهار است. در سال ۹۸ بهروز آقایی، مدیرکل وقت بنادر و دریانوردی سیستان و بلوچستان، نیز گفته بود ۹۰ درصد تجارت دریایی از تنگه هرمز عبور می‌کند و ۹۰ درصد صادرات نفتی نیز به این حوزه مربوط است، در حالی که سهم بندر چابهار در تبادلات کالایی فقط یک درصد است.

 فرصت‌های بزرگ سرمایه‌گذاری

یکی از مهم‌ترین فرصت‌های پیش‌روی بندر چابهار، امنیت بالای شهرستان چابهار در مقایسه با رقیب اصلی این بندر یعنی بندر گوادر پاکستان است. اگرچه تاکنون کریدور پاکستان ـ چین از مبدأ بندر گوادر، مزیت‌ها و فرصت‌های زیادی، به‌ویژه برای پاکستان و چین به همراه داشته و خواهد داشت، اما باید توجه داشت که استفاده از فرصت‌های موجود در بندر گوادر در فضای باثبات سیاسی و امنیتی امکان‌پذیر است و ناپایداری سیاسی در داخل خاک پاکستان از یک‌سو و از سوی‌دیگر عبور کریدور چین ـ پاکستان از ایالت کشمیر به عنوان منطقه مورد مورد مناقشه هند و پاکستان، از مهم‌ترین موانع بر سر راه توسعه و موفقیت این بندر هستند که اگرچه برای بندر گوادر یک تهدید به شمار می‌آید، اما برای بندر چابهار می‌تواند به عنوان یک فرصت مطرح شود.

مشارکت در فاز دوم طرح توسعه بندر شهید بهشتی، ساخت پایانه نفتی و پتروشیمی، ساخت انبار کالاهای خشک، ایجاد مخازن فرآورده‌های نفتی و خوراکی، انبار رو باز و محوطه پایانه و اسکله مسافری دریایی، مراکز رفاهی و خدماتی، محوطه‌های نگهداری لجستیک کانتینر، کارخانه کشتی‌سازی و اوراق کشتی، ایجاد مرکز خدمات‌رسانی به کشتی‌ها نظیر تعمیرات، آذوقه و سوخت‌رسانی و ایجاد صنایع کوچک پایین‌دستی پتروشیمی، از جمله فرصت‌های سرمایه‌گذاری کلان چابهار هستند که نیازمند حضور سرمایه و شرکت‌های بزرگ داخلی است. ساخت سیلوی غلات، خطوط انتقال فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی، صنایع غذایی مرتبط با صنعت شیلات، صنایع جانبی محصولات کشاورزی، تولید انرژی، صنایع فلزی و فولاد، پردازش مواد معدنی و کانی، ایجاد پایانه ویژه ترانزیت و سوآپ فرآورده‌های نفتی، ساخت مجتمع‌های تخصصی و سردخانه‌ای به منظور صادرات و واردات کالای فاسدشدنی، خدمات بانکرینگ، ایجاد مرکز توزیع کالای صادراتی به کشورهای همسایه، مجتمع کارگاهی تعمیرات استراتژیک و غیراستراتژیک، جمع‌آوری مواد زائد و تصفیه آب کشتی‌ها، ساخت کارخانه آرد و کارخانجات ملزومات بسته‌بندی و خوراک دام و طیور، از دیگر فرصت‌های سرمایه‌گذاری در بندر چابهار است.

سخن پایانی

بندر چابهار با داشتن منطقه آزاد و ۲ بندر بزرگ شهید کلانتری و شهید بهشتی پس از تکمیل فاز نخست و افزایش ظرفیت تخلیه و بارگیری بندر شهید بهشتی به ۸.۵ میلیون تن در سال، مزیت‌ها و فرصت‌های سرمایه‌گذاری فراوانی را برای فعالان اقتصادی بخش خصوصی داخلی و خارجی فراهم کرده و می‌تواند به عنوان قطب تجارت و توسعه عمران و آبادانی را به شرق و جنوب شرق کشور هدیه کند. همچنین لایحه توسعه منطقه آزاد چابهار که از سوی دولت به مجلس ارائه شده بود در بهمن ۹۸ مورد تصویب قرار گرفت و محدوده این منطقه از ۱۴ هزار هکتار به ۸۲ هزار هکتار افزایش یافت.حال علاوه بر اتصال این منطقه به بندر شهید بهشتی، نقطه صفر مرزی با پاکستان نیز وارد آن شده که از این طریق فرصت دسترسی به کریدور اقتصادی پاکستان- چین و بندر گوادر پاکستان به وجود آمده است.  از سوی دیگر بندر چابهار از مهم‌ترین بنادر ایران است و این بندر به دلیل دسترسی به آب‌های آزاد بین‌المللی از طریق اقیانوس هند از موقعیت استراتژیک در کریدورهای بین‌المللی برخوردار بوده و یکی از با صرفه‌ترین مسیرها برای صادرات، واردات و ترانزیت کالا به شمار می‌رود. با توجه به مشکلات و فرصت‌های بندرچابهار، امید است مسئولان امر برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های عظیم این بندر برنامه‌ریزی لازم را داشته باشند و با ایجاد زیرساخت‌ها، شرایط را برای ورود سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی به این بندر فراهم کنند تا شاهد رونق اقتصادی این منطقه باشیم.