انرژی یکی از مولفه‌های مهم در امر تولید و صنایع است و کمبود یا قطع آن نه‌تنها بر یک حوزه خاص که اقتصاد کلان را دچار رکود و خسران خواهد کرد. فعالان حوزه معدن و صنایع‌معدنی باور دارند که دولت باید برای مدیریت مشکل قطع برق دولت، تدابیر جدی‌تری بیندیشد. از سوی دیگر، اسراف منابع انرژی یکی دیگر از آسیب‌هایی است که کشور با آن روبه‌رو است. این معضل در واحدهای تولیدی هم به‌شدت به‌چشم می‌خورد. بیشتر ماشین‌آلات مورداستفاده در صنایع ما قدیمی است و مصرف بالایی دارند. مسئله ارزانی حامل‌های انرژی هم مزید بر علت شده و صنایع به‌دنبال بهبود و جایگزینی ماشین‌آلات نو و مقرون به صرفه نرفته‌اند. این مشکلات که به‌صورت زنجیره به‌هم‌پیوسته‌اند، ازآنجا ناشی شده که در سیاست چند ده سال گذشته کشور ما هیچ اقدامی در راستای صرفه‌جویی انرژی انجام نگرفته است. دولت هم تاکنون در عمل هیچ کمکی به حل این معضل نکرده یا کمکش آنقدر ناچیز بوده است که نتوانسته موثر بیفتد و دود این اهمالکاری به چشم همه از جمله صنعت می‌رود. قطعی برق طی سال‌های گذشته مجموعه تولید و صنایع را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار داد و آثار و نتایج منفی زیادی به‌بار آورد. در گزارش امروز صمت، امیر صباغ، مدیر اقتصادی و توسعه سرمایه‌گذاری ایمیدرو و تقی نبئی، رئیس پیشین سازمان نظام‌مهندسی معدن، مروری داشتند بر زمینه‌های بروز این معضل و راهکارهای جبران آن.

وابستگی کامل صنایع به برق

امیر صباغ ـ مدیر اقتصادی و توسعه سرمایه‌گذاری ایمیدرو: از آنجایی ‌که بخش معدن و صنایع‌معدنی تولیدکننده محصولات انرژی‌بر هستند، انرژی نقش مهمی در این حوزه‌ها برعهده دارد. برق در فرآیند تولید، در متالورژی و کوره‌ها به‌وفور استفاده می‌شود و به‌طبع اگر محدودیت‌هایی در زمینه تولید و تامین برق به‌وجود بیاید، به‌طورمستقیم اثر خود را در تولید محصولات نهایی نشان می‌دهد و آسیب زیادی به حوزه صنعت، معدن و بخش تولید وارد می‌آورد. به‌عنوان‌مثال، در تولید آلومینیم بخش عمده مصرف انرژی، به مصرف برق یا الکتریسیته اختصاص دارد، در زمینه تولید فولاد، به‌غیر از فرآیند تولید آهن‌اسفنجی، گندله‌سازی و کنسانتره که مصرف برق چندان قابل‌توجهی ندارد، در کوره‌های قوس‌الکتریکی مصرف برق بالا است و به‌عبارت دیگر، بدون برق در عمل نمی‌توان فولاد تولید کرد. بنابراین، صنعت فولاد به‌شدت وابسته به برق است. در صنعت سیمان هم، برق در کوره‌ها و محرک کوره‌ها به کار می‌رود و بنابراین برای این صنعت هم برق بسیار ضروری است. در فرآیند تولید کاتد مس و محصولات دیگر الکترولیز با جریان برق انجام می‌شود و بنابراین کاملا وابسته به این انرژی است. علاوه بر اینکه بخش عمده‌ای از صنایع اصلی در حوزه معدن و صنایع معدنی به برق وابسته هستند، در حوزه مواد اولیه و محصولات واسطه‌ای هم به برق وابستگی زیادی داریم.

مدیریت انرژی در ماه‌های پیش‌رو

پیشنهادی که می‌توان ارائه داد، این است که در درجه اول سعی کنیم برق صنعت را کمتر قطع کنیم و راهکار آن این است که بتوانیم در شهرها و مصارف خانگی مصرف را به‌شکل بهینه مدیریت کنیم. دولت در حال ‌حاضر تلاش می‌کند برای کنترل و کاهش مصرف برق، الگوی مصرف بخش غیرصنعتی را تغییر دهد و برای این منظور، جوایز و مشوق‌هایی در نظر گرفته است. به‌نظر من، هرچه آگاهی و حساسیت جامعه نسبت به الزام به مصرف بهینه برق افزایش یابد، می‌توانیم برق بیشتری برای تولیدات صنعتی داشته باشیم.

صنایع و چالش بی‌برقی

اگر وزارت نیرو به‌صورت برنامه‌ریزی‌شده محدودیت برق صنایع را اعمال کند، این بخش‌ها می‌توانند برنامه تولید خود را هماهنگ کنند و برای کمترین آسیب ممکن پیش‌بینی لازم را انجام دهند. سال گذشته هماهنگی بسیار خوبی میان وزارت صنایع و نیرو درباره محدودیت برق صنایع به‌وجود آمد. به‌این‌ترتیب، بخش صنعت قدرت پیش‌بینی پیدا کردند و توانستند به‌موقع هم تعمیرات خود را انجام دهند و هم در تولید رشد داشته باشند. از این‌رو، صنعت فولاد در تابستان گذشته، نسبت به مدت مشابه در سال قبل از خود، ۲۰ درصد افزایش تولید داشت. اگر امسال هم بتوان مدیریت بهینه مصرف را به مرحله اجرا گذاشت، احتمالا می‌توان از میزان خسارت‌های ناشی از محدودیت برق کم کرد. به‌تازگی وزارت نیرو در زمینه نوع مصرف و مدیریت بار پیک چند گزینه به حوزه صنعت پیشنهاد داده است که بخش‌های گوناگون صنعت در حال بررسی این پیشنهادها هستند. امیدوارم با مشورت انجمن‌ها و شرکت‌های تولیدی بتوانیم امسال هم مشابه سال گذشته کمبود برق را مدیریت کنیم و از آسیب‌های آن بکاهیم.

گزینه‌های تامین و تولید

در واقع گزینه‌های زیادی برای افزایش تولید و عرضه برق نداریم. در حال‌ حاضر بخشی از بار مصرف برق برخی کشورها از جمله افغانستان و عراق را کشور ما به دوش می‌کشد که به زیان بخش صنعت است. البته از سوی دیگر، ظرفیت واردات از ترکمنستان، ارمنستان و ترکیه داریم. بنابراین توصیه می‌شود وزارت نیرو، گزینه واردات برق را به‌جد پیگیری کند و در امسال آن را به مرحله عملیاتی برساند. برق وارداتی مشتری خاص خود را در حوزه صنعت دارد و اگر وزارت نیرو بتواند این امکان را فراهم کند، بخش از مشکلات تامین برق کاهش می‌یابد. راهکارهای دیگری هم برای تولید برق وجود دارد؛ از اجاره کشتی‌های تولید برق گرفته، که در حال ‌حاضر در دنیا مرسوم است و آن را به‌اصطلاح نیروگاه‌های متحرک آبی می‌گویند، تا الگوهای دیگری مثل تولید برق از انرژی هسته‌ای و... . البته در حال ‌حاضر تاحدودی برای تابستان امسال دیر شده است، اما شاید در آینده بتوانیم زودتر برنامه‌ریزی و از این طریق بخشی از نیاز خود را تامین کنیم.

قطع و وصل برق

اگر منظور این است که برق به‌صورت نوسانی قطع و وصل شود، برای صنعت بسیار آسیب‌رسان است و حتی می‌تواند زیان فراوانی به بار آورد، زیرا نمی‌توان کوره‌ها را مرتب روشن و خاموش کرد، بنابراین بهتر است وقتی ‌که محدودیت وجود دارد کوره خاموش باشد و وقتی روشن است، به‌صورت پیوسته کار کند. به‌عبارت‌دیگر، قطع و وصل برق به‌صورت نوسانی هم افت راندمان را به‌دنبال دارد و هم به تجهیزات آسیب می‌رساند. شیوه مطلوب این است که صنایع به‌صورت پیوسته کار کنند و اگر وزارت نیرو در زمان پیک مصرف برق ندارد، ترجیح صنایع فولاد و برخی دیگر از صنایع این است که در زمان پیک مصرف، تعمیرات را انجام دهند تا اینکه بخواهند ضرر و زیان قطع و وصل بی‌برنامگی را متحمل شوند. البته در 2 سال گذشته در برخی موارد، واحدهای مختلف فولادسازی و برای بعضی از کوره‌ها، برق شبانه مصرف کردند،اما به‌هرحال آسیب افزایش هزینه تعمیرات موضوعی جدی است که در فرآیند تولید رخ می‌دهد.

صنعتی یا خانگی؛ مسئله این است

به‌طبع اگر این سوال از فعالان صنعتی پرسیده شود، پاسخ این است که بخش صنعت اولویت دارد. اما در بسیاری از کشورها از جمله کشورهای صنعتی مانند محدودیت اخیر تولید گاز و برق در اروپا، دولت‌ها برخلاف انتظار به‌جای بخش خانگی، مصرف‌کننده‌های صنعتی را محدود کردند، بنابراین هرچند ازنظر اقتصادی به صلاح کشور است که حوزه غیرتولیدی و حوزه‌ای که صادرات ندارد، محدود شود،اما  دولت‌ها عموما در دوران محدودیت انرژی ترجیح می‌دهند صنایع را محدود کنند.

منابع جایگزین تولید برق

صنایع در چند سال اخیر به‌سمت احداث نیروگاه و تولید برق حرکت کرده‌اند، اما 2 نکته را باید در این زمینه مدنظر داشت. اولا محدودیت مصرف برق از حدود ۳ سال پیش شروع شده و تا پیش از آن موضوعی جدی برای کشور نبوده است. اما وقتی محدودیت شروع شد، آنقدر سریع به چالشی جدی تبدیل شد که در عمل بخشی از صنایع را در تابستان فلج کرد و به‌تبع آن، بسیاری از شرکت‌های فولادی، مس، صنایع بزرگ و... سیاست احداث نیروگاه را در پیش گرفتند. براساس آمار، در حال ‌حاضر بالای ۱۰ هزار مگاوات توان نیروگاهی در حال احداث و برنامه‌ریزی داریم. البته این نیروگاه‌ها با مشکل تامین سوخت نیروگاهی و اخذ مجوز از محیط‌زیست مواجهند که به‌طبع گلوگاهی برای تولید برق است. به‌عبارت دیگر، با اینکه توان مالی احداث این نیروگاه‌ها از طریق شرکت‌های بخش‌خصوصی تامین می‌شود، اما اخذ مجوزهای سوخت و محیط‌زیست گاهی کار را به‌تاخیر می‌اندازد. انتظار می‌رود اگر واقعا قرار است مشکل برق کشور برطرف شود، دولت در تسریع ارائه مجوزها تدبیر کند.

از سوی دیگر، شرکت‌ها و صنایع داخلی همزمان به‌دنبال انرژی جایگزین هم هستند، چون ابلاغیه‌هایی از طرف دولت و حاکمیت در این زمینه وجود دارد که حتی احداث نیروگاه‌های گازی را هم چندان را تایید نمی‌کند و تاکید بر عدم‌رشد مصرف گاز در کشور است. به‌این‌ترتیب، گزینه‌های جایگزین استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و انرژی هسته و... است که می‌تواند در دستور کار قرار گیرد.بنابراین، شرکت‌ها در حال برنامه‌ریزی هستند و نیروگاه‌های بسیار بزرگ خورشیدی و بادی را در دست مطالعه دارند یا حتی برخی به مرحله برگزاری مناقصه رسیده‌اند. به این ترتیب، به‌نظر می‌رسد که در آینده بتوان در حوزه معدن و صنایع‌معدنی از این انرژی‌ها بیشتر استفاده کرد، البته این انرژی‌ها مشکلات خاص خود را هم دارند. برای مثال، درباره انرژی خورشیدی باید بدانیم هرچند کشور آفتابگیر است، اما از ساعت ۳ بعدازظهر، زاویه تابش محدود می‌شود و راندمان نیروگاه پایین می‌آید. صنایع انرژی‌بر ۲۴ ساعته برق می‌خواهند، پس در نقطه پیک مصرف برق مثل ۷ یا ۸ بعدازظهر چون مصرف برق در شهرها به اوج می‌رسد، ممکن است، کسری انرژی، تامین برق صنایع را با مشکل مواجه کند. پس نمی‌توان فقط روی انرژی تجدیدپذیر سرمایه‌گذاری کرد، زیرا پیوستگی تامین انرژی بسیار مهم است. بنابراین، در کنار انرژی‌های تجدیدپذیر یا باید روش‌هایی برای ذخیره انرژی داشته باشیم که فناوری آن بسیار گران است یا باید نیروگاه‌های جایگزین مثل نیروگاه‌های زغال‌سنگی یا گازی احداث کنیم تا ظرفیت کافی را برای جبران کمبود برق در پیک تامین کنند تا صنعت بتواند برق پیوسته داشته باشد.

ضرورت حفظ امنیت انرژی

تقی نبئی ـ رئیس پیشین سازمان نظام‌مهندسی معدن: تامین انرژی برق و گاز یکی از ارکان اصلی تولید است که در کنار نیروی انسانی و تجهیزات و ماشین‌آلات از ملزومات لاینفک هر واحد تولیدی به‌شمار می‌رود و امنیت انرژی می‌تواند امنیت پایداری تولید را برای هر تولیدکننده ایجاد کند.

در چند سال اخیر که مشکلات کمبود برق به‌ویژه در فصل تابستان و گاه در زمستان ایجاد شده، اهمیت انرژی برای صنایع بیش از پیش نمایان شده است. ضعف در تامین انرژی به‌ویژه برق، هم از نظر وقفه‌هایی که در زمان‌های کاهش برق یا قطع برق در روند تولید ایجاد و هم آسیب‌هایی که به تجهیزات و ادوات مکانیکی وارد می‌کند، زیان‌های اقتصادی فراوانی به‌دنبال دارد. نوسانات برق باعث تخریب تجهیزات و امکانات واحدهای صنعتی می‌شود و ضرر و زیان مادی زیادی ایجاد می‌کند و باعث عقب‌ماندگی تولید می‌شود. در نهایت، هزینه‌های تولید افزایش می‌یابد و در بعضی مواقع، شاهد کاهش کیفیت محصولات نیز هستیم.در بخش معدن، به‌ویژه معادن زیرزمینی، همین‌طور فرآوری و صنایع تبدیلی معادن که از دانه‌بندی شروع می‌شود تا تغلیظ و تولید شمش و متالورژی‌های پیشرفته‌تر نیز تامین انرژی دارای نقش موثر و کلیدی در تولید است. در این فرآیند هرچقدر انرژی پایدارتر شود و با امنیت بیشتری در اختیار بخش تولید قرار گیرد، تولیدات باکیفیت و بهره‌وری بالاتری در اختیار زنجیره‌های بعدی تولید قرار خواهد گرفت.

فراتر از استانداردهای بین‌المللی

مشکل تامین برق کشور بیشتر ناشی از افزایش بیش از حد مصرف است. میزان مصرف سرانه برق در کشور فراتر از استانداردهای بین‌المللی است. از سوی دیگر، در یکی دو دهه اخیر توان تولید برق متناسب با افزونی مصرف، افزایش پیدا نکرده است و امروز دچار کمبود شده‌ایم. برای کنترل این شرایط، راهکارهای مدیریت بحران نیز مشخص است. در گام نخست، باید مدیریت مصرف عملیاتی شود. در بخش صنعتی می‌توان با ارتقای فناوری ماشین‌آلات فرآوری خط تولید، به این مهم رسید. این صنایع با صرف انرژی کمتر می‌توانند بهره‌وری بیشتری داشته باشند و با این سازکار می‌توان مصرف را تا حدودی مدیریت کرد. این کار مستلزم سرمایه‌گذاری زیادی در حوزه صنعتی است که در کوتاه‌مدت پاسخگو نیست و برای یکی دو سال آینده نمی‌توان این راهکار را مدنظر قرارداد. راهکار دوم، افزایش تولید برق است. اجرای این روش به زیرساخت‌هایی نیاز دارد و توسعه این زیرساخت‌ها مستلزم سرمایه‌گذاری‌هایی است که در کوتاه‌مدت میسر نمی‌شود. بنابراین بااینکه گفته می‌شود امسال ظرفیت تولید برق نسبت به سال گذشته بیشتر شده است، اما باز هم نمی‌تواند تکافوی مصرف بالای برق کشور را بدهد. مصرف برق در بخش صنعتی و شهری به یک اندازه بوده و در آمارها عدد ۳۴ درصد ذکر شده است. به‌عبارت‌دیگر، ۳۴ درصد برق تولیدی کشور در بخش صنعتی و همین مقدار هم در حوزه شهری مصرف می‌شود و حدود ۱۵ تا ۱۶ درصد در حوزه کشاورزی و ۷ یا ۸ درصد در حوزه عمومی و یکی، دو درصد هم در حوزه روشنایی معابر مصرف انرژی برق داریم. اگر می‌خواهیم مدیریت مصرف انجام شود، باید به این آمارها توجه ویژه داشته باشیم.

سخن پایانی

تغییر ساعت کار ادارات و واحدهای دولتی می‌تواند یکی از اقدامات موثر در مدیریت مصرف باشد. علاوه بر این، استفاده از وسایل و ابزارهای کم‌مصرف هم تاثیر زیادی در کاهش مصرف برق دارد و دولت می‌تواند این وسایل را با سوبسیدی قابل‌توجه یا حتی رایگان در اختیار بخش خانگی قرار دهد. از سوی دیگر، به‌طورحتم باید سیستمی نظارتی در ادارات دولتی ایجاد و مانع از استفاده نابجا و بی‌رویه شود و مدیران مکلف به کاهش میزان مصرف باشند. در این زمینه می‌توان نگاهی به روش‌های تجربه‌شده در دیگر کشورها داشت. به‌عنوان‌مثال، در انگلستان ممکن نیست در ساختمان‌های اداری ـ چه دولتی و چه خصوصی ـ علاوه بر نور طبیعی از روشنایی مصنوعی هم استفاده شود. این را مقایسه کنید با ادارات ما که در ساعات زیادی از روشنایی برق استفاده می‌کنند. روش دیگری که این کشورها برای کنترل مصرف به کار می‌برند، کاهش شبانه ولتاژ برق است. بنابراین، افراد همواره پوششی مناسب با فصل انتخاب می‌کنند.